Муратов Темирлан, 4 курс, Тарих-Дінтану, 403 топ ҚР сыртқы саясат тарихы Эссе

Біздің еліміздің аумағы әлемдегі екі үлкен алпауыт державалардың – Қытай мен Ресейдің ортасында жатыр. Ресеймен КСРО құрамында болғанымыз белгілі. Ал көршілес Қытай елімен қарым-қатынасымыз тек қана тәуелсіздік алған кезден бастап қана жүзеге асты десек, қатты қателесеміз. Өйткені қазақ-қытай қарым-қатынастарының тамыры тереңнен бастау алады.

Ең алдымен біз тарихымыздан ата-бабаларымыз ғұндардың Қытай елімен алғаш рет байланыс орната бастағанын білеміз. Мөде қаған кезінде Қытайдың Хан империясымен көшпелі ғұндардың арасы нашарлап, ғұндар қытай жерлеріне оқтын-оқтын шабуылдар жасап, елін ойрандап, халқының мазасын қашырған. Көршісін тыныштандыру үшін Хан императоры Гао-цзу б.з.б. 197 жылы Көшпелі Хунну державасымен «Достық және туыстық келісімшартын» жасап, ол бойынша император қызын шаньюйге әйелдікке беріп, жыл бағалы сыйлықтармен салық төлеп отырған. Ғұндардан кейінгі түркілердің саяси бытыраңқылығына байланысты, Қытайдың Солтүстік Вэй (Тоба Вэй, табғаштар) әулеті күшейіп, 630 жылы Шығыс Түрік қағанатын басып алған. Бұл туралы «Күлтегін» жырында былай деп баяндалады:

Бектерінің, халқының ымырасыздығынан,

Табғаш халқының алдауына сенгендігінен,

Арбауына көнгендігінен,

Інілі-ағаның дауласқандығынан,

Бекті — халқының жауласқандығынан,

Түркі халқы елдігін жойды.

Түркі халқы табғаштардан кейін Тан империясының езгісіне түседі. Тан империясының ықпал ету аймағы — Жетісу жері болды. Тан империясының гегомониясына тосқауыл қойған 751 жылғы Атлах (Талас) шайқасы болды. Бұл шайқаста арабтар қарлұқтармен бірігіп, қытай әскерін талқандады. Аймақта ислам діні таралып, қытайлардың ықпалы әлсіреді. Қытайлардың Орта Азия жеріне келесі толқыны XII ғасырдың 30-жылдарындағы Елюй Дашидың Жетісу жерін жаулап, Батыс Ляо мемлекетін құруына сәйкес келді. Бұл мемлекет тұрғандары – қидандарды түркі мұсылман жұртшылығы «қарақытай» деп атады. Ал қазақ халқы қалыптасқаннан кейін қазақ-қытай қарым-қатынастары Қытайдың Цин империясымен орнады. Байланыс XVIII ғасырдың 50 жылдарының ортасынан кейін, Жоңғар жерін Қытай басып алғаннан кейін басталды. Бұқар жырау жырларынан көптеген тарихи оқиғалардың ізін көруге болады. Жоңғар мемлекетін жойғаннан кейін Цинь империясы ендігі шекарасын қазақ жеріне сұғына кіріп кеңейтпекші болады. Осы мақсатта Цинь императоры Чжао Хой мен Фу Де генералдар басқарған 90 мың әскер қытай шеріктерін қазақ жеріне жылжытқан. Мұндай шабуылдар жиілеп басқыншылық саясат толастамайды. Осы кезде Абылай хан Бөгембай батырды бас етіп, Қытай әскеріне қарсы шабуылға шығады. Бөгембайдың қолы Цинь әскерін талқандап Турфанға дейін ығыстырады. Осы тарихи оқиғаны Бұқар: