ТАРИХИ  ЖАД:  ШӘКӘРІМ  МЕН

азаматтық ой орамдары 
халы кты н 
тарихи жадымен с а б а к м | 
 
екенін  байқау  қиын  емес.  Ш әкәрім  өлендеріндегі  тарихй 
жад мәселесі туралы айтқанда ақы нны ң тарихи  үп>імдардЬі 
білген  тарихшы,  дүние  сырын  терең  түсінген  философ 
екендігін естен  шығармау керек.
Тарихи жад коркем шығармаларда үш турлі сапада корінеді;
1)  халыктьщ түрмыс с&тгына байланысты қалыптасқан үғьщ 
атауларыньщ бойыидағы тарихи жад; 2) халықтық коғамдьот 
әлеуметтік жағдайына байланысты қалыптасқан тарихи жад; 
3) діни таным-түсінікке байланысты калыптасқан тарихи жад, 
Ш әкәрім өлендерінде осы үш тарихи жадқа жататын үғымдан 
мен создер кездеседі.  “Епті ты ш қан” деген олеңінде:
М үнда  коммунист  созін  “ Комонес”  деи  қ азақ   тілінің 
ынуайымен айтып түрса да, олардын сол аггы жамылып істеп 
жүрген орекетін епті тышқанмен астарлы сабақтап корсетеді. 
Кезінде  1988  жылғы  ш ы ққан  (қүрастырушы  Ә.Тожібаев) 
акы н  олендерініц жинағында  бүл  олең  шумағы  жазылмай 
қалған.“Піскен мен ш икі” олеңінде:
түлкіні  отпен  ыстап  қолға  түсіруі,  атты 
ш ы л б ы р ы н а н  
арқандауы түрмыстык жағдайға байланысты қалыптасқан 
соз 
тіркестері.  Қолыңца қаруы жок болған кезде іннің аузына от
Арамдықпен жеткізіп көкке қолын 
“Комонес ” боп алады  жогары  орын. 
Тартылса анық адал таразыга,
Бірақ күнде қайнатар оның сорын,  -
 дейді.
Екеуі келді шауып атты қыстап,
“Шьиібырынан арқандап атты отқа қой,
Тойып  қалсын  болганша  біз  жүмыстап ”
  дел
қойып  аң алу аңшылыкты  кәсіп еткен адамдардың айлалЫ 
амалы болған. Орман, тоғайсыз жерде атгы байлаудың 
амалЫ 
ретінде халық шылбырынан  байлаулы қолданған.
78

ціәкорім дін тарихын  терең білген, теолог ақын ретінде 
03 цхьігармаларында діни түсінік, діни танымды жиі қолданған. 
“Пайғамбар  Мүса  жолықса”  деген  өлеңінде  акын  діндер 
тарихын 
терең білетіндігін корсетеді.  Өлендегі “шатақ дін” , 
“Нәпсі”,  “шокыну”,  “иман”,  “күдірет киесі” ,  "Ізатшылдық” 
создері тарихи жад арқылы қалыптасып, ақынның түсінігіне 
адамгершілік танымына сай қолданылган.
Шокорім  шығармашылығында  тарихи  оқигаларды ң 
сипатталуы 
сюжетгі  олендерінде  корінеді.  “ Наушеруен”, 
“Қодардың 
олімі” ,  “Бояулы суыр”,  “Піскен мен шикі”, т.б.
Тарихи уакьгг аумағьшан қарағанда Шәкәрім мен Мүхтар 
Әуезов шыгармаларындағы тарихилық, белгілі оқиғалар мен 
сюжеттік  желі  аясында  келуі  де  екі  каламгер  үндестігін 
айкындамақ.  Ш әкәрім  мен  Мүхтар  Әуезов  шыгармашы- 
лығьищағы  алғашкы  тоқайласу  “Еңлік-Кебек”  окиғасына 
байланысты  орбиді.  Екі  қаламгердің  шығармаларындагы 
“Енлік-Кебек” окиғасына байланысты  озара сабақтастықты 
академик  Рымгали  Нүрғали  жаксы  талдап  корсеткен. 
“Шәкорім  мен  М.Эуезов бір Ш ыңғыстың тумасы,  агайын- 
туыс  қана  емес,  рухани  жагынан  ага-іні.  Терең  тарихты 
ақтарып,  “Ендік-Кебек”  оқиғасының желісімен бірі поэма, 
екіншісі драмалык шыгарма жазған. Творчестволық сайыска 
түсіп,  ой  жарыстырып,  сүлу  создің  інжу-маржан  үлгісін 
жасауға  ж етіскен.  Ш окорім  (1858-1931)  мен  М үхтар 
Омарханүлы (1897-1961) жас алшақтарына қарамай, ғажайьш 
сыйластық қарым-қатынаста болған”  [4.511.
Ш экәрім нің   “ Қодардың  олім і”  деп  аталатын  үзақ 
°леңіндегі (кей зер'гтеушілер поэма дейді) тарихи оқиғаның 
сУреттелуінде  жэне  “Абай  жолы”  роман-эпопеясында  екі 
звтордың  бір  окигаға  екі  түрлі  козкарасы  берілген.  “Абай 
^ольшда”  М.Эуезов  коркемдік шындықты  роман талабы

бойынша  суреттеген.  Қодардың  олімінің  басты  себебі  жер 
мәселесіне байланысты екенін назарда үстатады, бірак ж аңа^ 
гүрде  болса да  Ш әкәрім  үсынған  окиға  шешімінен де  қ0» 
үзбейді. Романда Кодардыд оз аузымен айткызатын шындңқ. 
“Қодар қайш дан сандальш, жаны күйіп отырып:  -  Маньгмді 
түлдыр жок-  Қүдай  маған  қьищы  ғой.  Кәпір  өтсем  де  енді 
корінен  аянарым  жоқ.  Қүдай  маған  қылса,  менің 
күдайга 
қыларым сол... - деген [2.27.|  Бүл сойлемдер арқылы жазуцщ 
Ш әкорім  айтатын тарихи  шындықты  білетінінен хабардар 
етеді.  Ал  Ш әкәрімнің  олеңінде  реалистік  оқиға  барлық 
айшығымен  кврінген.  Ақын  шындықты  барынша  нақты 
корсете отырып,  тарихи уақыт пен тарихи оқиға желісінен 
қол  үзбей жалғастырып, дамытып  отырады.  Өлең оқиғасы 
басталатын
Тастан тайып  олген жоқ,  таудан қулап,
Оны  олтірген
 - агайын,  қарындасы.
Ел бузатын ерсі істі өриіітпеске 
Дарга  асып,  таспен  атқан  өз  агасы
  [3.150.],  - 
деген  жолдар  арқылы  автор  оқырманын  бірден  окиғаға 
араластырады.  Сондай-ак Шокорім өзінің қалыптаскан жазу 
одісі  бойынш а  тарихи  окиғаны ң  мазмүнын  бүзбай  сол 
калпында беруге үмтылады. Ақын Қодардың жаман қылығын, 
адамгершілікке жатпайтын іс-әрекетін біле түра оның жаксы 
қырларын  да  айта  кетеді.  Бүл  Ш әкәрім  көзкарасындағы 
дүниеде  тек  жаксы,  не  тек  жаман  адам  болмайды  деген 
идеямен сай келеді.  Қодардың ел қамын ойлайтын ер екенін, 
елге басшы бола алатындай батыр екенін де жасырмай:
Ол  -  Қодар,  барымташы,  елдің басы, 
Жыртылмасын деп журген ел жагасы.
Ар  суймейтін бір істі қылганнан соң,
Аямаган  олжайдың  кәрі-жасы
  [3.150.],  -  дейДі-
80

“Олжайдын кәрі-жасы ар сүймейтін іс істегені үшін  жазаға 
бүйы рған” 
деген  создер  арқылы  Ш әкәрім   болашақтагы 
Қүнанбай атына байланысты өрбитін оқигадан оны арашалап 
турғандай.  Ш әкәрім   шежіреші,  тарихшы  адам  ретінде  өз 
ціыгармаларында  үнемі  тарихи  окиғаларга  байланысты 
мәяіметтер  беріп  отырады.  “Қодардың  олімі”  олеңінде  де 
акын озінің сол сгилін тапқан.
Аргы атамыз  Олжайдан үш ул болар,
Айдос,  Қайдос,  Жігітек  - міне,  осылар. 
Қайдоетың бір баласы  Борсақ деген,
Соның  бір  туқымы  вді  батыр  Қодар
  [3.151.]  ,  - 
деген өлең  жолдары  аркылы  Қодардың батыр  екенін тағы 
бір айта отырып, онын ата тегінен хабардар етеді.
С ондай-ақ  ақы н   өз  атасы  Қ үнанбайды   өте  ж оғары  
бағалаған. Әділ басшы, ел корғаны,  Қүнанбай козінше басқа 
адамдар  насыбай  атпак  түгіл  үрлық,  зорлықтан  тыйылды 
деп аскактата суреттейді.  Шокорімнің бүнысы, бір жағынан, 
Қодар  мен  Қ амкаға  жасалатын  жазага  шешім  шығарған 
Қүнанбайды  ақтау үшін де жазылған сияқты.
Әділ деп вл мақтаган Қунанбайды,
Көзінше жан  әдепсіз іс қылмайды.
Үрлық,  зорлық, зулымдық...  бәрін тыйып,
Арам деп  атқызбагаи иасыбайды
  [3.151.]  ,  -  деген 
жолдар бүған долел бола алады.  “ Қодардың өлімі” өлеңінде 
Ш әкорім  к ө р с е т к е н   тарихи  ш ы н д ы қ   п ен   к о р к е м д ік  
Щьшдықтың арасы тарихи уақыт аясынан ш ы қпай,  өзіндік 
ОДиіемін тапкан.  Өлепде  “Ачтынды ер атка тисе, отқа ж ақ ”, 
Бір  кісіге  екі  олім  болмайды ”  деген  си яқты   түрақты  
°Ралымдарды  да  орынды  пайдалану  аркылы  көркемдігін 
аРтгырган.
Барып ойга тускен соң таспен атты,

Көпкг іиейін тыпырлап тулап жатты.
Әбден  вліп  болган соң  отын  әкеп,
Екеуінің  суйегін  отқа  жақты
  [3.155.],  -  дегең 
жолдар бір қарағанда тым қатыгездік сияқты корінгенімеқ 
автор басында  ескерткендей,  “Алтынды ер  атқа  тисе,  отқа 
ж ақ”  дегенді  түйіндеп  түр.  Сонымен  бірге  қазақта  өлікті 
отқа жағу дөстүрі жоқ болса да, бүл жердс жаман іс-эрскеттщ 
елге  таралмауы  үшін әрі  отқа жағу арқылы  тазару  үғьтмын 
білдірін түрса  керек.
Паңцаланылған әдебиетгер:
1.  Р.Нурғалиев. Арқау.  1-т. А.,  “Ж азуш ы” ,  1991.
2.  М.Әуезоіз.  Абай жолы.  1-т. А.,  “Ж азуш ы”,  1995.
3.  Ш әкәрім  шыгармалары.  1-т.  А.,  “Ж ібекж олы ” ,  2005.
Нүргүл  Исмагулова, 
Қазакстан  Республикасынын  Қорғаныс 
Миниетрлігі  Әскери  институтынын 
Мемлекегтік  тіл  кафедрасыньш 
меіігерушісі,  ф.ғ.к.
СӘБИТ  МҮҚАНОВ 
ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ  ИДЕЯЛЫҚ 
ЖӘНЕ  ЭСТЕТИКАЛЫҚ  МҮРАТ
МӘСЕЛЕЛЕРІ 
I
Сәбит  М үқановты ң  “Жетім  қ ы з”  дастаны  (1926)  жеті- 
сегіз  буынды  жыр  үлгісінде  жазылған,  641  олең 
жольгнай 
түрады.
Сөбит  М үқановты ң  дәуір  талабына  сай  таи 
күресінін 
шиеленісін, еңбекші хшіықтың, қазак ойелдерініңтағдырый
82

к0рсететін 
“ Баты рақ”  (1926),  "Балбөпс”  (1927)  поэмалары - 
озара  үндее  дүниелер.  Ғалым  Серік  Қ ирабаевты ң  “ Қ азак 
і с е д е й і н і ң  
ауыр  түрмысы,  моральдык  жүдеулігі,  үсқы нсы з 
сырткы 
кейпі  Сүлтанмахмүт  өлендерінен  кейін  (әсіресе, 
..^едей"  поэмасы)  Сәбит поэзиясыііда көрінді. А кы н к азақ  
кедейінің 
ауыр  түрмы сы н  жасырмай,  сы ртқы   үсқы нсы з 
бейнесінсондемей, сол құж-қүж қалпында әдебиетке кіргізді” 
деген 
создері бар (1). Ш ынында да, “Батырақ” пен “Балбопе” 
асазылған  ж иырмасы нш ы   жылдардың  екінш і  жартысында 
кедей-батырақтардың образдары одебиетке ш ет-пүш пактап 
кіріп  қ ал ган м ен ,  оларда  сы п айы лы қ  бар  болаты н,  коз 
тартарлық  б олм аса  да,  адам  ш о ш ы р л ы к  ем ес-тін .  Ал 
С.Мүкановтың Қарашүнағы (“Батырак”):
Сақал, мүрты жабагы,
Түксие біткен қабагьі,
Бүқа мойын,  шоң желке,
Тырысып жапщан бүгагы.
Күңшаиіы ( “Балбөпе”):
Күңшаш  Күңшаиі болгалы,
Күңшаштың атын алгалы 
Күл-көмірмен бірге өсті.
Жабаеы шаш,  ірің көз,
М інезі жаман,  бейпіл сөз,
Жалба-жүлба түрде ості.
Кезінде бірқатар сыншылар ақы н батырақтарының одеби 
°бразынан  “натуралистік дорекілік тауып, қинала атағанын” 
соз  еткен  ғалым  Т.Н үртазин  “ Кітаптағы  образ  -  омірдегі 
батьірақтыц реалды бейпесі. А кын оны сәндеуді каж ет деп 
таппаған.  С .М үканов  поэмадағы  батырақтардың  омірімен 
^йланы сты  ауыл оміріндегі әлеуметтік толғакты мәселелерге 
ЖаУагі берсді”  (2) дейді.  Бүл жолдардың растығын мойындай
83

отырып,  “Ақын неліктен оны сәндеуді кажет деп таппағаң^Я 
деген  сүраққа  жауап  іздеп  корейікші.  Ғалым  Қ.Ергобеқ 
“Идеялык мүрат бар да, эстетикалык мүрат бар. Ж а зу ы ш ^ Н  
идеялы қ мүраты оз коғамына қызмет ету болғанымен,  сод 
ой,  сол  максат сүлулык аркылы жүзеге асады.  Эстетикальга 
мүрат, міне,  осы мақсатган туындайды.  Егер С.Мүкановты 
кеңестік кезеннің идеялык мүратына кызмет еткен деп тауып, 
бүкіл  шығармашылығын  мансүқтап  жатсақ,  біржактылық 
болар еді.  Онда біз жазушының эстетикалық мүратына ден 
қоймаған  болып ш ығамыз”  (3) деп жазғандай,  С.Мүқанов 
одебиет  сүйер  копшіліктің  эстетикалык  талғамы  туралы 
толғанбады, оқырман жүрегіне сүлулық арқылы жол табарын 
сезбсді дей алмаймыз. Олай болса, акын Қарашүнақ,  Күншаш 
секілді  образдарды  неліктен  сомдады  десеңіз,  ол  «кереғар 
үғымдар мен күбылыстарды бір-біріне карама-карсы,  бетпе- 
бет  қою   арқылы  басқа  бір  қүбылыстың,  заттың  сыры  мен 
сипатын, ерекшелігін  үтымды аңғарту тосілін”  (4) қолданыц 
отыр, яғни, күлдықтьщ қүрбаны болтан Қарашүнақ пен оньщ 
жетімегі  Қозыбақтын образына  Кеңес үкіметінің арқасында 
теңдікке кол жеткізген  Қозыбақтың образын қарама-карсы 
піендестіру  аркылы  жаца  заман  сипатын,  артықшылығын 
үтымды  аңғартып  отыр.  Күңш аш  пен  оның  кызы  Балбопе 
образы да дэл осындай мақсатта қолданылып,  поэтикалыК 
айшықтау міндетін атқарып түрған образдар.
Алдьгмен “Кешегі жалшы мен бүгінгі жалшы” деп аталЫП, 
к е й ін н е н   “ Б а т ы р а қ ”  б о л ы п   ө зге р т іл ге н  
п о э м а н ь ін  
қүрылымына назар аударсақ,  шығарма он бөлімнен турадЫ- 
Жалпы жеті-сегіз буынды жыр үлгісімен жазьшган поэманЫН 
алғысозі ретінде  “Оленді хикая” деп аталған ақы нны ң казак 
жалшыларына жүрекжарды сезімі арнау ретінде берыгеп жәйе 
он бір буынды қара өлен үйкасымен жазылган.
84

Мен сендерді басқадан бурын көрем,
Men қолымды сендерге бүрын берем.
Сендермен кеп алысар жау табылса,
Мен бәріңнен қолында  бурын  әлем,
  - деп  ағынан 
ясарылған акын алты шумақты арнауының он бойында өзінің 
жалшылардын жандарыиа жалау болу үшін, намысын қорғау 
ушін солардың еншісіне дара жаратылған ақын екендігін тілге 
тиек етеді.
П оэманың  басында  Қ араш үнақтың  көзін  аш қаннан 
камшыны  жолдас  еткен  жан  аярлы қ  ж алш ы лы қ  омірі 
сигіатталады.  Әйелі  Күңшаштың  араға  екі-үш   жас  салып 
тапқан балаларының қүтаймауын аза түтқан Қарашүнактың 
жасына жетпей  картайған  -  қы ры қ бес  жас  шағында  үлды 
болуы  оны  шаттықтыд  шыңына  шығарады.  Жаңа  туған 
әйелінің қалжасына  союга  алған  қойы ны ң  ақысын  бес  ай 
бойы  жүмыс  істеп  қайтаруға  келісуі  және  молдаға  барын 
үсынып  ат  қойғызуы,  уайым-қайғыны  үмытып,  бар  жан- 
төнімен  беріле  қуануы  Қараш үнақтың  жан  тазалығы  мен 
жоғары адамгершілігінен хабар береді.
“Козыжан ’’қойды баласын,
Көріп оның қарасын,
Ішпей-жемей тоқ болды,
Жазып  ескі  жарасын,
  -  деген  жолдардан 
Қарашүнакқа ғана емес, жалпы қазаққа тон “бала десе ішкен 
асьін жерге  қоярлы қ” қасиет аңғарьшады.
Осылайша зарығып корген баласының қызығына да тоя 
алмай, Қарашүнакты байдың бурасының шайнап олтіруі және 
°Үл  қайгыны  көтере  алмаған  шешесінің дертті  болып  өлуі 
Қ°зыбақты жеті жасыіща жетім етеді.  Бүғанасы да қатпаған 
Жетімек  балалықпен  бір-ак  күнде  қоштасып,  жачшылық 
Қэмьітын киеді:
85

Басынан қотыр білінді,
Аяқтары тілінді.
Шогір кіріп,  ақсаңдап,
Козымен бірге жугірді.
Қ озы ны н соңында жүрген,  күтімі ж ок баланыд:
Журт жеркенді маңынан,
Аққан ірің қагынан.
Жататын мвкен жасады 
Ақтабанның жанынан.
Осылайш а тасбауыр  жетім  қозы  он  үшке  келіп,  қойшьі 
бала атанады:
“Таз қойшы ” дегвн am алды,
“Сур таңдай ”,  “қ у ж ақ ” атанды.
Епті болды баладан 
Өзімен өскен қатарлы.
Жыл артынан жыл өтіп,  Қозыбақ жиырма беске келіп ер 
жетеді:
Он қолдан өнер төгілді,
Балқыгпып соқты темірді.
Туйін туйіп  агаштан,
Өрнвктеді орімді.
Сонда  да  “бүтін  киім  кимей,  тақы м ы на  ат  тимей,  ойел 
ала  алмай,  бірақ  жастықтың  аркасында  осының  бірін  де 
елемей” жүрген Қозыбақ Қүдайберген байға жалданыгі, жаздай 
шөбін шауып, күзде отынын жинап, қы с болса малын бағып 
күнін кореді.  Осы түста алпыс жасар байдың тоқалы он бес 
жасар  Гүлжанға  көңілі  кеткен  Қ озы бак  озінің  келіншекке 
де  үнайтынын байкап:
Екеуі қосты көңілін,
Гулдендірді омірін.
Куннен кунге арттырды
86

Бір-біріне сенімін.
Акырында 
поэма батырак съезіне қатысқан Қозыбақтың 
ко3і  аіяьілып,  кокірек  көзі  оянып,  көп  жылғы  еңбегінің 
аКысын  алып,  үн атқан   адамы  Гүлжанға  қосы луы м ен
аякталады.
“Батыракка” карағанда көлемі жагынан шағын “ Балбопе” 
поэмасында ақын Күңшаиггың күндікпен оксіп отіп жатқан 
омірін  сипаттаудан  бастайды.  “Жаны  да,  малы да,  үлы да, 
бүлы да” болган  Балбөпесі үшін:
Куңшаш нені көрмеді,
Кімге еңбегін бермеді,
Мал да бақты,  шөп іиапты.
Кісінің тілеп тіпегін,
Кісіге жумсап білегін,
Тезек терді,  от жақты.
Осындай ауыр азаппен таңын атырып, күнін батырса да, 
Күңшаш  Балбопесіне жарытып тамақ тауып бере алмайды. 
Ақыры дертке  шалдыгып,  он күн  бойы  нор татпай,  аузына 
су тамызарлық жан табылмай, жан тәсілім еткен Күңшаштың 
жалғызы зарлап жетім қалады.  “Даладан тезек теріп, күндіз 
бала  тербетіп,  таңертең  козы  оргізіп”,  “Әбілет”  деген  ат 
жамалған Балбопе:
Не қылса да жақпады,
Сордан сор келіп қаптады,
Ашытады қабагы.
Босагага тунвді,
Зарын кім  оның біледі,
Жарымады тамагы.
Өлмешінің  күнін  коріп  жүріп,  он  бірге  келген,  “Ақ 
бетінен  қан   тамган,  Бүғағынан  бал  тамған” ,  “Жараған 
*Үйріктей, Саусақтары сүйріктей”  орімдей жас қызды алпыс
87

жасар шалға токалдыхка берген ел-жүртқа “қ о й ” деущі 
табьілмай, табиғат қана мүңдас болады:
Бар п абигат дірілдеп, 
hume,  :нен кубірлеп,
Cot.  чен бірге жылады.
Нолет аитып гурыпқа,
Көнбеді деп ырыққа
Өсімдік шаиіын жулады.
Міне,  тсндікке  зар  болған  Балбоііені  бүл  азаптан  жаңа 
заман ғана арашалайды.  Шалдың малын қазынага, озін жазаға 
кесіп,  Балбөпенің көңілі басылады.
Осы екі поэманың ізін ала дүниеге келген  “Қанды  көл” 
(1927),  “ Қ ү л ан ы ң   к ү н ы ”  (1928-1929)  поэм алары   да  - 
“Батырак”,  “Балбопе” шығармаларымен белгілі бір деңгейде 
үңдес дүниелер. Үіиестігі сол - оздерін жаңа омірдің белсенді 
кү р еск ер і  ретінде  таны п  білген  қалам герлер  секілді, 
С .М үканов  та  эпикалы қ  шығармаларында  озін  езілген. 
қорлы қта  қалғапдардың  корғаушы,  жақтаушысы  есебінде 
алған.  Кейіпкерлерінің қүлдық омірдіц торын бүзып,  жаңа 
омірге үмтылган әрекет-болмысьш корсету арқылы автор қазақ 
әдебиетінде дүниеге келген жаңа күрескер бейнелер қатарын 
толықтырды. Ал, айырмашылыгына келстін болсақ - кейінгі 
екі поэмасында ақьш батырак бейнесіндегі бас кейіпкерлерінің 
образын сомдауда жогары эсгетикалык деңгейге қол жеткізген 
дер едік.
Дөңгелек қара көзі жанеан шамдай,
Қайратқа  әдейі арнап біткен маңдай.
Сурша бет,  қалың қабақ,  суйір иек,
Ж узінде  лаулап  ж анган  оты  бардай,
  - 
деген 
үзіндідегі  (“ Қүланың  қүн ы ”)  Болаттың  портреті  жанДИ 
адамның шынайы  бейнесін  коз алдьща  әкеледі және  акыН
8 8

0ЯЫН  сырткы  бейнесінің озіи  сомдауға  тоғыз  шумақ  олен 
жолын 
арнайды.
дл  “Қанды  колде”  акын  ауылдағы  тап  кайшылығын 
кашаннан  казақ  дауының  өзегі  болған  жер  мәсслесімен 
байланысты  ашады да,  Әлімнің сырт  келбетіне тоқталмай, 
байдын “Күйген кол” деп аталатын жерінің шөбін рүксатсыз 
шауьіп, малын аман сақтауға тырыскан он үйлі кедейдің бас 
көтерері ретінде  сипаттайды.  Бүл  оқиға жүт жылы  болған. 
Жүт коян жылында болғандықтан, ел аузында “тақыр қоян” 
аталып кеткен екен.
Он уй  “қулды ң” бөріне басшы  Әлім,
Куйген көлге сол алып барды бәрін.
Орагына  Малдыбай бәгет болса,
Торсыққа  біржолаша  қуймақ  қанын,
  -  дегендей- 
ақ, кантөгістен қашып қүтылу мүмкін болмайды. Өзіне төніл 
келген Малдыбайдың баласы Алтынсарыны Әлім “Екі өлгенше 
біржола олейін” деп желкесін шалгымен киып түсіреді. Торт- 
бес  жігіттің  сойылы  қатар  тиіп  Әлім  жер  қүшады.  “Күн 
батты  қы п-кы зы л  боп  канын  шашып,  Жел  жылады,  жер 
жүзін қайғы басып” деген жолдардан байкаганымыздай, акын 
қашаннан озіне тон шеберлікпен драмалық оқиғаны шырқау 
биікке көтере суреттейді. Одан орі окиға желісі Әлімнің жесірі 
Жаңыл мен үш жасында жетім калган Әбіл тоңірегінде өрбиді. 
Әбіл биыл отыздың екеуінде,
Бейнеттен көз ашқан жоқ әлі кунге.
Мал дегенде бір сиыр,  бір көк шолақ,
Әлі де қул, байпарга әлі кірме,  -
 болып жүріп жатқан 
Әбіл  Кеңес  үкіметі  орнап,  жер  бөлініп  ж атқан  түста, 
Щешесінің  айтуымен,  әкесі  Әлімнің  өлімін  жадына  алып, 
байдан  окесінің  қүны н  және  өзінің  он  жылдық  еңбегінің 
аКьісын  ондіртіп  алады.  Ең  бастысы  “Қанды  көл”  аталып
89

кеткеи “Күйген колдің” кедейлерге бөлініп бсрілуі  арқьцд 
олардың қайткан  кегін жыр өзегіне айналдырган поэма 
Күйгенкөл,  Әлімді алган Қандыкәлде,
Қандыкөл екендігі мәлім-ді елге.
Бір кездв Қапдыкөлде қул иіалынса,
Ие жоқ бугінде оган қулдан оңге,  -
 деп аяқталам  
“ Қүланың күны ”  поэмасының окиға желісі бас кейіпке] 
Болаттың жалшылыгының сыбағасы ретінде қүнан күніңя 
алған жанға қимас жалгыз жүйрік күла атының тоцірегіңд 
орбиді.  Шығарма осы  қүланын, сүлу сымбатып суреттеудеі 
басталып,  оның  иесінің  сипатына  ауысады.  Қүла  алдын 
жылкы салмайтын, бәйгелерде жүлде бермейтін жануар болсг 
“екі  иыгы екі  кісі  мінгізерлік, түйілген бүлшықтары бейн 
борік”  Болаттың бір басына жетерлік балуавдыгы болады.
Қүлага қы зы ккан  Қара есімді болыс  Болагган  сүратып 
беті  қайткан соң аггы  үрлатып алады.  Бай ауылына барыи 
қарсы шыкқан жігітгерін сойылга жыгьш, атын тартып алға) 
Болатты  болыс  “үры”  деп  жала  жауып  айдатып  жібереді 
Түбінде  түткыннан  қаш ып  ш ы ккан  Болат  жолай  Қар 
болыстын  баласы  Оракты  кездестіріп,  оны  атып  олтіред: 
Козіне оттай үшыраған Қүласымен кауы ш ьт,  атьша мүңьі 
шағады:
-  Жануар! -  деді,  - менмін  суйген  иең,
Сен  ушін нәлет қамыт киген иең.
Турмв көріп,  қаидала,  битке жем боп,
К у тақтайга жамбасы тиген иең,  -
 деп бастшіатй 
алты шумак арнауда ақын  зарлай арнауды да, сүрай арнауді 
да  колдану  арқылы  Болаттың  тарткан  азабын  айшыктЯ 
бейнелеген.
Олай болса,
мен  ерттеп мінем сені,
90

Журектің тарқап болмай тугел кегі,
Үстіңнен 
ер алмаймын,
Шабысыңды
Көрсет сен, маган енді бәйгідегі!
 - деген арнаудың 
акырғы  шумағы  арқылы  ақын  бас  кейіпкерінің  алдағы 
максатын айқындап аяқтайды.
Mine,  бұл  төрт  поэмада  ақын  кеше  мен  бүгінді,  өткен 
мен болашақты салыстыра суреттеп, ауыр езгі мен бейнетті 
енбектеи қүтылған жалшы-кедейді жаңа өмірдің жаршысына, 
белсеіідісіне айнаддырады. Езілген түрмыс тауқыметін жеңген 
Қозыбак ("Батырақ”), байдан ескі кегін алып, оз жеріне ие 
болған Әбіл  (“Қанды  көл”), жазықсыз абақтыға жабылып, 
қорлық  көрген,  одан  құтьтлып,  азаттыққа  кенелген  Болат 
(“Қүланың қүны ”), жетімдік пен күндік азабын көп тартып 
барып  азаттыққа  жеткеп  Балбопе  (“Балбопе”)  образдары 
арқылы озінің таптык калпын орнықты таныта алған эгіик 
ақын оз образдарын осемдеп, әлеміштемей-ақ,  сол  қораш, 
үсқынсыз  кейіпте-ақ,  оларды,  “Қаламым  тікен, тілім  ара 
болды”  деп  корсеткеніндей,  жаңа  заман  оріне  жеткізуге 
тырысты.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.  Кітапта:  Сәбит Мүканов тағылымы. А.,  1990,  127-6.
2. 
Т .Н ү р т а з и н . 
Ж азуш ы  
ж он е 
о м ір. 
А ., 
Қазмеүпсоркемодеббас,  1960,  105-6.
3.  Қ.Ергобек.  Жазушы  шеберханасы  (С.М үканов).  А., 
‘Қазақпарат”, 2002, 22-6.
4.  С.Мақпырүлы.  Поэтикатық  айшықтаулар  / /   “ Үлт
тағыльшы” ,  2010,  №2,  288-6.
L
91

Ф-f.K.

жүктеу/скачать 4,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: