Н. Қ. Жүсіпов А. Жақтай Қазақ АҢыздары және мәШҺҮр жүсіп көпейүлы оқу-эдістемелік құрал Павлодар Кереку 2016

бал ашып біледі де,  қызды қараңға қапаста өлтіреді.  Мұнда қыз  күн 

сәулесінен 

жүкті  болады. 

Бұл  нұсқа  мәтінде  кейін  профессор

С. Дәуітов  М.Ж. Көпеевтің екі томдық жинағында  жариялады.

40-жылдардың  ортасына  қарай  Ә.  Қоңыратбаев,  Е.  Ысмайылов, 

Б. 

Кенжебаев, 

Қ. 

Жұмалиев, 

кейіндеу 

М. 

Ғабдуллин, 

т.б. 

әдебиеттанушы-фольклортанушы 

ғалымдардың 

жаңа 

шоғыры 

қалыптасты.  Бұл  кезеңде  халық  мұрасын  жинау  қайта  жанданды, 

елдің  түкпір-түкпіріне  ғылыми  экспедициялар  ұйымдастырылды. 

Ә.Қоңыратбаев  бастаған  фольклорлық  экспедиция  Орта  Азиядағы 

Өзбекстан, 

Түрікменстан, 

Тәжікстан, 

Қазақстанның 

барлық 

аймақтарын  аралап,  академия  қорына  мыңдаған  қолжазбалар  өткізді. 

1946-1948  жылдары  "Қазақ  әдебиетінің  тарихы"  атты  екі  томдық 

академиялық  зерттеу  жоспарлап,  бірінші  томын  қазақ  фольклорына, 

екінші томын көне түркі  әдебиетіне ("Құтты білік",  "Диуани лұғат ит- 

түрік",  "Диуани  хикмет",  "Бақырған",  т.б.)  арнады.  1947  жылы  21 

қаңтарда  Қазақстан  ВКП(б)  Орталық  комитеті  "Қазақ  ССР  Ғылым 

академиясьшың Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси- 

өрескел  қателіктер"  ("Социалды  Қазақстан",  1  ақпан  1947  ж.)  атты 

қаулы  қабылдаған  соң,  аталған  қостомдықтың  бірінші  томы  жарық 

көріп,  екінші  томы  тоқтатылды.  Артынша  қаулыда  аттары  аталған 

ғалымдар 

-  

Ә. 

Қоңыратбаев, 

Б. 

Кенжебаев, 

Т. 

Нұртазин, 

Ә. Мәметовалар қызметтен шығарылып, жер аударылды.

Баспа  ісі  жетіліп,  халық  әдебиетінің  үлгілері  жүйелі  түрде 

жариялана 

бастады. 

Бұл 

дәуірде, 

әсіресе 

халық 

ақьгадары 

шығармашылығына  ерекше  назар  аударылды.  Республикада  халық 

ақындарының  дәстүрлі  айтыстары  жанданды,  жер-жерде  халық 

театрлары  жұмыс  істеп,  халық  өнерпаздарына  қолдау  көрсетілді. 

Жоғары  оқу  орындары  мен  ғылыми-зертттеу  институттарындағы 

ғылыми-зерттеу  жұмыстары  да  қалыпты  ырғаққа  түсіп,  халық 

мұрасын  жинауға  студенттер  мен  аспиранттар  да  араласты,  қазақ 

фольклоры  жанрлық  сала-салаға  жіктеліп,  диссертациялық  тұрғыдан 

зерттеле  бастады.  Екі  кітабы  фольклор  тарихына  арналған  «Қазақ 

әдебиеті  тарихының»  (1960-1964)  алты  томдық  зерттеуі  жазылды. 

Қазақ  фальклортану  гылымы  теориялық  әдістемелік  жағынан 

айтарлықтай  өсіп,  Р.  Бердібаев,  О.  Нұрмағамбетова,  С.  Қасқабасов, 

Е.  Тұрсынов,  А.  Сейдімбек,  Ш.  Ибраев,  Б.  Әбілқасымов,  т.б. 

ғалымдардың  фольклордың  әр  саласын  тереқдей  зерделеген  жаңа 

еңбектерімен  толықты.  Қазақ  фольклоры  қолжазбаларының  6  томдық 

ғылыми  сипаттамасы  мен  көп  томдық  жинақтары  жарияланды.  Осы 

кезеңде  фольклордың  қандай  саясат болса да өзінің табиғи  болмысын

өзгертпеитін құндылық, халық шығармашылығьгаың қайнары екеқцігі

дәлелденді. 

^

Тәуелсіздік жылдары қазақ фольклортану ғылымына жаңа серпін 

әкелдь  Қазақ  фольклорының  түрлі  жанрларын  зерттеуге  Бақытжан 

Әзібаева,  Едоге  Тұрсынов,  Тынысбек  Қоңыратбаев,  Шәмшадин 

Керімов,  т.б.  атсалысты.  Бүрын  жарияланбай  келген  шыгармалар 

әсіресе, тарихи жырлар, діни дастаңдар ғылыми айналымға түсті. Шет 

елДеп  казақгар  фольклорымен,  ғалымдарьшың  еңбектерімен  етене 

танысута мүмкшдж туды.  ҚР  ¥ҒА-ньщӘдебиет және өнер институты 

Ка3аК. Фольклорьшьщ  100 томдық басылымын шыгаруды қолға адцы и  

1У70 

жылы 

филология 

гылымының 

кандидаты

Ү.  Орсбанберданананьщ 

құрастыруымен  жарық  көрген  «Әдеби

мұра» 

революциядан  бұрыңғы  мерзімді  баспасөз  бетгерінде 

жарияланган. 

де

3 Қ азақ аңыздарының зерттелу жағдайы және Мәшһүр Жүсіп

Қазақ  фолыслортану  ғылымында  басқа  жанрлармен  салыстырып

қарағанда  аңыз  жанры  аз  зерттелген  сала.  Осы  уақытқа  дейін

аңыздардың  көбі  негізінен  ертегілердің  ішінде,  яғни  құрамында

қарастырылып  келді.Аңыздарды 

зерттеуде  ең  алдымен  оның

жанрлық  ерекшеліктері  мен  оны  жіктеу  мәселесін  шешу  қажеттігі 

туады.

Қазақ  аңыздарын  зерттеу,  зерделеу  кезеңдерін  шартты  түрде  үш 

кезеңге бөліп қарастыруға болады.  _“

Бірінші  кезең- XVIII ғасырдьщ II жартысы мен XX ғасырдың бас 

кезіндегі  аралық.  Бүл  кезеңде  аңыздар  қазақ  тарихын  білуге 

құмартқан 

орыс 

әскери 

қызметкерлері 

мен 

шенеуніктерінің, 

ғалымдардың,  қазақтың  өз  арасынан  шыққан  оқымысты,  ғалымдары-

ньщ  еңбектеріне  түсіп,  онда  аңыздардың  тарихи-деректік  сипатына 

аса терең назар аударды.

Екінші 

кезеңде  XX  ғасьфдың 

басы 

мен 

30 

жылдары

аралығындағы  кезең.  Агартушылық  қүбылыс  терең  орнығып,  жаңа

ашылған  жоғары  оқу орындарына оқулық дайындау  ісі  қарқын  алған

кезеңде  аңыздардың  тарихилық  сипаты  мен  жанрлық 

белгілерін 

талдау жасала бастады.

Үшінші  кезең-  Үлы  Отан  соғысы  жылдарынан  кейінгі  кеңестік 

дәуір.  Бүл  кезең  қазақ  аңыздарының  жанрлық  ерекшеліктері,  тарихи 

негіздері,  поэтикалық  сыр-  сипаты  арнайы  ғылыми  зерттеулердің 

нысанына  айналып,  жүйеленіп  зерттелген  дәуір.  Үкіметгің  жүйелі 

қолдауына  сүйенген  қазақ  фолькортану  ғылымы  кеңестік  жүйедегі 

фольклористика  ғылымының  құрамдар  бөлігі  ретінде  дамып, 

өркеңдеді.  Қазақ  фольклортанушылары  шетел  фолькортискасы  мен 

кеестік 

жүйедегі 

одақтас 

республика 

ғалымдарының 

озын 

методологиясын,  ғылыми  жетістіктерін  пайдалана  адды.  Ал  бүгіигі 

таңда тәуелсіз Қазақстанньщ дербес ел болған жаңа тарихында  қазақ 

аңыздарына  қатысты  соиы  зерттеулерді  кеңес  кезеңінде  жинақталған 

әдхстемелік  тркырымдамаларға  сүйеніп, 

сол  дәуірдегі 

жалаң

идеологиялық  құрсаудан  босап,  еркін  зерттеулер  жүргізуге  жол 

ашылган  кезең  деп тануға болады.

Аңыздарды  мазмұнына,  тақырыптарьша  қарай  жүйелеп,  жіктеу 

зерттеу  орыс  фолыслортану  ғылымында  XX  ғасырдың  екінші 

жартысынан 

бастау 

алады. 

Кеңес 

фолыслортанушыларының

тарихи  оқиғалар  мен

тарихи  қаираткерлер  жайьшда  баяидалатын,  атақты  жер,  су,  тау,  тас 

мекеңдердщ  қалай пайда болғаньш түсіидіретінғ қара сөзбен  ауызекі

тараған  сюжетгі  эпикалық  шығарма.  Онда  нақгы  факгілер  мен 

оқиғалар,  сонымен  қатар 

ойдан 

шығарылған  желілер  де  аралас 

жүреді.  Аңыздар  табиғаты 

жағьгаан  хикая,  эпсана  айтымдарға 

жақынырак». 

Әркім 

өз 

тұжырымдары 

бойьгаша 

аңыздарды 

жүиелеулерін жүргізіп, аңыздарды түрліше топтарға бөледі.

Орыс  фолыслорындағы  материалындағы  материалдарды  зертгей 

отыра,  зерттеуші  А.  П.  Андреев  оларды  тарихи  және  топонимикалық 

аныздар деп екі бөліп қарастыруды  ұсынады.

Т.  М.  Акимова:  «Тарихи  аңыздарға  халық  өміріндегі  елеулі

окиғаларды  жатқызуға  болады.  Ал,  мекендік  аңыздарға  қалалар,

олардың  аталуы,  атақты  адамдар  жайында  баяндалатын  эңгімелер'

жаткызылуы  тиіс»  деп  көрсетеді.Аңыздарды  тарихи  және  топо-

нимикалық  деп  бөлі  С.  Н.  Азбелов.  В . 

Е.

  Гусев,  В .  К.  Соколованың 

зерттеулерінен  көрінеді.

Қазақ 

аңыздарының  зерттелу  жылнамасында  ерекше  орьга 

алатын  ғылыми  мүра -  атақты  ғалым  III.  Уалихановтьщ  жазбалары. 

Қазақ 

фолькористикасыньщ 

бастауында 

көрнекті 

орны 

бар 

Ш.  Уалихановтың  жазбаларында  қазақ  аңыздарының,  оның  ішінде 

тарихи 

аңыздардың 

үлгілері 

жинақталып, 

оның 

жанрлық 

ерекшеліктері  мен  белгілерін  сипаттама  беру  талпынысы  алғаш  рет 

қолға  алынды.  Ғалым  «тарихи  аңыздар»  деген  терминді  қара  сөзбен 

айтылатын халық әңгімелеріне алгаш рет қолданып, «XVIII ғасырдағы 

батьфлар туралы тарихи аңыздар» атты жинақ құрастырды.

III.  Уалиханов  аңыздардың  тарихилық  мәселесіне  баса  назар 

аударды.  Ол халық аңыздарының  ішінде  қарапайым  баянымен  және 

асьфа  сілтеу 

жоқтыгымен 

ерекшеленетін 

тарихи 

аңыздардың 

мазмұны  жазба  деректерден  алшақ  кетпейтінін  жазды:  «народные 

предания 

всякой 

жизни, 

особенно 

предания 

исторические, 

чрезвычайно  любопытны,  не  хочу  скзать  важны;  в  этом  отношении 

предания  киргиз  занимают  почетное  место  по  своей  чрезвычайной 

простоте, 

ясности 

и 

по 

отсутствию 

сверхъестественного 

и 

баснословного  и во многом подтверждаются известиями Абульгазы  и 

особенно  «Джами-ат-таварих»,  которая  замечательна  уже  тем,  что 

написана киргих- кайсаком»  [7].

Ш.  У алиханов  қазақ  тарихи  аңыздарының  көркемдік  белгісінің 

ерекшелігіне 

назар 

аударған. 

Оның 

«с 

огромным 

запасом 

исторических 

преданий  поэтического  свойства»  деген  танымы 

тарихи  аңыздардың  мазмұнында 

поэтикалық  әсірелеудің  орын 

алғанын аңғара білгендігінің айгагы.

Талантты 

галым 

қазақ 

аңыздарының 

мазмұнында 

түркі 

халықтарының  тарихынан  өткен  бірнеше дәуірдің  орын  алганын да

көрсетеді.  Әсіресе,  Ш.  Уалиханов  тарихта  Алтын  Орда  мемлекеті 

ыдьфағаннан  кейін  пайда  болған  Ноғайлы  Ордасы  тұсында  туған 

аңыздардың  түркі  тектес  халықтардың  арасында  кең  тарағанына 

басты  назар  аударған.  Ғалым  ноғайлы  кезеңінде  туған  аңыздардың 

тарихилық  жағынан  қызықты  екенін,  сонымен  бірге  филологиялық 

жағьшан  да  маңызы  бар  екенін  былайшы  білдіреді:  «ол  жарлар 

қазақтардың  да,  өзбектердің  де,  ноғайлардың  да,  қырғыздардың  да 

арасында  бар.  ...Ноғайлы  аңыздары  XIV  гасырдың  ақырында,  XV 

ғасьф  мен  XVI  ғасырларда  туған.  Бұл  аңыздардың  эпостық  сипаты 

бар,  ырғақты  өлең  қалпында  айтылады,  сондықтан  да  олар  халық 

ауыз  әдебиетіне  қосылады.  Олар халық рухынан,  ұғымдарынан,  әдет- 

ғұрыптарынан,  өмір  салтынан  хабар  беретіндігімен  құнды  және 

филологиялық  жағынан  да  маңызы  бар.  сонымен  бірге  тарихилық 

жағынан да қызықты» 

*

Ғ алым 

қазақ 

аңыздарында 

тұтастану 

құбылысыньщ 

болатындыңын 

аңғарған. 

Ноғайлы 

тұсында 

дүниеге 

келген 

аңыздардағы  басты  кейіпкер  Асан  қайғы,  Жиренше  шешен,  Жәнібек 

хан  маңайына  топтасса,  XVIII  ғасьфдагы  аңыздарда  жоңғар 

шапқыншылығына  қарсы  күрескен  би-батьфлар  мен  Абылай  ханның 

жанына  жиналады.  Ш.  Уалихановтың  «XVIII  ғасырдың  батырлары 

туралы  аңыздары»  атты  жинағында  батырлар,  хандар  туралы  он

төрт 

аңыз  жинақталған,  оның  он  екісі  Абылай  ханға  қатысты 

айтылады.

Қазақ 

аңыздарының 

жанрлық 

ерекшеліктері, 

табиғаты, 

атқаратын  міндеті  т.б.  мәселелер  туралы  сөз  қозғайтын  болсақ,  еңі 

бірінші  III.  Уәлиханов  есімін  ауызға  аламыз.  Шоқан  алғаш  рет 

тарихқа 

қатысты 

әңгімелерді, 

тарихи 

оқиғалар 

мен 

тарихи 

қайраткерлер  турасындағы  аңыздарды  жеке  дар  бөліп  алып  «тарихи 

аңыздар»  (историческое  предание)  деп  атаған.  Жалпы,  аңыз 

жанрының  ерекшелігі  өткен  заман  оқиғалары,  тарихи  адамдары 

туралы  кең  деректі  мағлұмат  бере  алатынын  ескерсек,  ғалымның 

«Оңтүстік  Сібір  руларының  тарихы  туралы  ескертпелер»  еңбегінде 

«егер  Гомердің  поэтикалық  аңыздаулары,  Геродоттьщ  естіп  алып, 

жазып  қалдырған  аыңздары  азды-  көпті  тарихилық  мэнге  ие  десек, 

егер  аңыздың  негізінде  оқиға  мен  шындық  жатады  десек,  қазақтың 

ұнамды  және  жүиелі  аңыздауларында...  тарихи  мэн  болуы  шүбәсіз» 

Деген  тұжьфымдамасында  зор  шындық  жатқанын  көреміз.  Ғалым 

аңьіздың  танымдық  сипатына  мән  бере  отырып,  қазақ  аңыздарының 

елдің  өткенін  толығырақ  түсінуге  таптырмайтын  жанды  дерек  деп 

білген.  Ш.  Уәлихановтың  ғылыми  еңбектеріндегі  құнды  пікірлер

бүгінгі  қазақ  фолыслортану  ғылымында  методологиялық  негізі  болып

табылады.

Қазақтың  аңыздарына  қатысты  мұраларды  жинау,  зерттеу 

жұмыстарында  Шоқанның  досы  Г.  Н.  Потаниннің  қолтаңбасы  бар. 

Ол тарихи  оқиғалар  мен  тұлғалар  туралы  айтылған  аңыздарды  өзге 

әпсана, ертегі жанрларынан бөліп  алып, оны «предания» деп атаған.

Г. Н. Потаниннің ең көп зерттеген саласы- қазақ фольклорындағы 

аңыз,  әпсана,  ертегі  жанрлары.  Бұл  жанрларды  зерттеуге  ғалымның 

Шығыс  пен  Батыыс  арасындағы  фольклорлық  ауыс-түйіс  өте  ерте 

заманда  болған  деген  концепциясы  негіз  болды.  Ол  көне  мифтердің 

шығу  тегін  этнографиялық  тұрғыда  қарастьфды.  Зерттеушінің  аса 

көңіл  бөлген  нәрсесі  -аңыздар.  Ол  өзінің  салыстырмалы 

және 

сипаттамалы  еңбектерінде  Шыңгыс  хан,  Едіге,  Темір,  Тоқтамыс 

сияқты 

адамдар 

туралы 

тарихи 

деректерді, 

фолыслорльпс 

шығармаларды  түркі  -  моңғол және Еуропа  халықтарының  мәдени, 

жазба,  шежірелік,  әдеби  ескерткіыггерімен  бір  арнада  қарастьфьш, 

қазақ аңыздары туңралы  қызықты тұжырымдар  жасаған.  Мысалы,  ол 

Шыңғыс хан мен  Едіге туралы аңыздарды  талдау отырып,  олардың 

тарихтағы  және  фолыслордағы  бейнелері  екі  бөлек  нәрсе  екенін 

дұрыс  түсіну  керек  деген  пікір  айтады.  Потаннің  пайымдауынша, 

Шыңғыс  хан  мен  Едіге  туралы  аңыздар,  дәлірек  айтсақ,  аңыз 

сюжеттері  тұлғалардың тарихи  аренаға  шығуынан  әлдеқайда  бұрын 

пайда болган.  «...Шыңғыс хан жайлы  аңыздардар мен  әпсаналардағы 

көп  нәрсе  ХПІ  ғасьфдан  әрі  кетеді  деп  есептеуге  болады.  Шыңғыс 

хан деген есім Темучин  хан атанғанда өзіне таққан  атақ және оны ол 

өзі ойлап тапқан жоқ шығар:  бұл есім ол кезде ел арасында  бұрыннан 

бар  болатын,  міне,  осы  есімдер  бұрын  өткен  бір  бабаны  дәріптейтін 

аныздар  болуы  мүмкін,  олар  Шыңгыс  хан  есімімен  бірге  Темучинге 

ауысқан.  Сондықтан  Радловтың  қазақтар  арасында  жазып  алған 

Шыңғыс туралы аңызы Юаньчасмишидегі  Темучин  жайлы әңгімеден 

әлдеқайда көне болуы еш таңданарлық нәрсе емес» дейді  [8].

Ал  ертегілердегі  Алтын  Орданың  қолбасшысы  Едіге  туралы 

аңыздар  жайлы  былай  дейді:  «Алтын  Орданың  қолбасшысын  ел 

ертегідегі  Едігемен теңестіргені соншалық, тіпті Едіге есімі  мұсылман 

шежірелеріне  ертегілік  қасиеттерімен  еніп  кеткен»  деп  жазады 

зерттеуші.

Аталған тарихи тұлғалар туралы аңыздардың сюжеті ертеден  бар 

екенін Г. Потанин көптеген мысалдармен дәлелдейді, ол сюжеттерінің 

діни, 

культтық, 

мифологиялық 

қайнар 

көздерінің 

болғанын 

анықтайды.  Мысалы,  Шыңғыс  хан  жайындагы  аңыздардың  бірінші 

негізі-  тірі  аруақ  (онгон)  деп  тұжырымдайды  галым.  Мұндағы

Шыңғыстың  орнында  бұрын  онгон  болған.  Екінші  негіз-  аспан 

баласы  туралы  түсінік,  ал  үшінші  қайнар  көзі-  түркі-моңғол 

халықтарының космогониялық мифтері.

Г. 

Н.  Потанин  фолыслордың  тарихилығы  туралы  өзінің 

көзқарастарын  Шона  батыр  туралы  аңыздар  мен  жырларды 

зерттегенде де ұстанады.  Шона батыр туралы  аңыз-жырлар тарихпен, 

шындық оқиғамен  байланысын  мүлде  үзген,  олардың сюжеті  өте  кең 

таралған  әлемдік  сюжет  деп  бағалайды.  «Аңыздаулардың  мазмұны- 

әкесінің  ұлына  деген  әделетсіздігі,  баласын  қапасқа  қамауы,  өтініш 

жасап, 

әкесінің 

баласын 

зынданнан 

шығаруы» 

бүкіл 

әлем 

фольклорында кездеседі.

Г. Н. Потанин Алаша хан, Асан қайғы, Абылай ханға байланысты

аңыздарды  көптеп жазып алган. Жинаған мұраларының ішінде Алаша

хан  туралы  аңыздардың  бірнеше  нұсқалары  тіркелген.  Онда  хан

баласы Алаша бірде қарапайым кемпірдің қолында, енді бірде Қырым

ханының  елінен  қуылып,  ноғайлы  Орманбет  еліне  хандық  құрган,

енді  бірде  ханның  тоқалынан  туғандықтан  елден  қуылған  болып 

баяндалады.

Қазақ  аңыздарын  жазбаға  түсіріп,  қазақ  тарихына  қатысты  сөз 

қозғаған  ағартушылардың  бірі-  Абай  Құнанбаев.  Қазақ  тарихына 

қатысты  орта  ғасырлық  жазба  деректерден  хабардар  болған  Абай 

Үш  жүз 

қазақтарының  құрылуын  Алаша  ханның  есімімен 

байланыстырады.  Оның  Алаша  хан  туралы  аңыздары  З.Бабырдың 

«Бабырнама»  атты  тарихи-  ғұмырнамалық 

еңбегінен  көшіріліп 

алынған  болатын.  Сонымен  қатар  халық  аңыздарындағы  қазақтың

түбін  арабтан,  пайғамбардың  ұрпағынан 

шығаратын  шежірелік 

деректерді сынап өтеді.

1920—1930-шы  жылдарда  қазақ  фолыслортану  ғылымында  аңыз 

жанрын  зерттеуде  аңыздардың  табиғаты, 

тегі,  шығарманың 

атқаратын 

қызметіне, 

туындыдағы 

шынайлық 

пен 

қиялдың 

арасалмағына. қатысты мәселелер көтерілгені белгілі. Бұл мәселелерді 

зерттеудің  бастауын  ХҮІІІ-ХХ  ғасырдағы  белгілі  ғалымдар  -  

Ш.  Уәлиханов,  В.  В.  Радлов,  Г.  Н.  Потанин,  М.Ж.  Көпеев 

Ә.  А. Диваев, А.  Байтұрсынов, М.  Әуезов, X. Досмұхамедов еңбектері

непзінде  жиналған,  жарияланған  т.с.с.  нұсқалар  арқасында  іске  асу 

мүмкіндігіне ие болғандығы анық.

Ағартушы  ғалым  А.Байтұрсынұлы  1926  жылы  жарыққа 

піт

.

пгуян

 

«Әдебиет  танытқыш»  еңбегінің  бір  бөлігін  ауыз  әдебиетіне  арнайды. 

аталмыш  еңбегівде  «  аңыз»  деген  термиңді  алғаш  қолданып,  оған 

түсініктеме  бермесе  де,  халық  әдебиетінде  ертеде  өткен  тұлгалар 

туралы  айтылатын  қара  сөз  үлгісіндегі  әңгімелердің  бар  екендігін

«Ертегі  жыр»  деген терминге  берген  анықтамасында тілге тиек етеді.

Ол  іуралы  ғалым  былай  дейді:  «ертегі  жыр  деп,  бұрыңғы  өткен

батьфлар  турасында  шығарған  өлеңдерді,  әңгімелерді  айтады

Батарлар  әңгімесі  өтірік-шьшы  аралас  қойьфтпақ  әңгіме  болады.

Шын  жағы-  бұрын  батырлар  болуы,  батырлар  заманында  соғыс

болуы, батьфлар халық үшін қайрат қылуы. Ал өтірік жағы-  олардың

атына, тұтынган затына өздеріне бітпеген қасиеттерді таңу,  болмаған

күштерді,  болмаған  істерді 

телу»  [9].  А.  Байтүрсынұлының  бүл

пікірінде  фольклордың  ертегі,  тарихи  өлең,  аңыз  жанрларыньщ

белгілері 

жіктелмей, 

ол 

бір 

жанрға  берілген 

анықтамаға 

жинақталғанын аңғарамыз.

X.  Досмұхаметұлының  «Қазақ  халық  әдебиеті.  Қысқаша  очерк» 

атты  баяндамасының  II  бөлімі  «Қазақ  әдебиетінің  мазмұнында» 

бірінші  кезекте  халықтың  әдет-ғұрпында,  тұрмыс-салтында  жиі 

қолданылатын  түрмыс-салт  жьфларын  атаиды.  Сонан  соң  ғана 

көркем  фольклор  жанрларын  орналастырады,  оның реті  былай:  аңыз, 

эпос,  айтыс,  ертегі,  мақал-мәтел,  жұмбақ,  жаңылтпаш,  өтірік  өлең, 

түрлі ырымдар мен боғауыз өлең. Ғалымның бұл классификациясы өз 

кезеңі үшін  үлкен жетістік.

X.  Досмүхаметүлы,  А.  Баитұрсынов,  М.  Өуезов  еңбектерінде

айтылмаған,  ал  қазіргі  фолыслортану  ғылымында  аңыздық  проза  деп 

аталып  жүрген  жанрларды  анықтап,  оларга  қандай  шығармалар 

жатататынын  атайды.  Мысалы, 

қазіргі  ғылымда  аңыздық  прозага 

жзатқызылып жүрген мына жанрларды атауға болады:

1) Ырымдар (қазіргі миф);

2) перілік хикаялар (хикая);

3) діні сипаттағы әдебиет (кітаби-діни хикаят);

4)  болжал  әлеңдер  (утопиялық  әпсана).  Зерттеушінің  бұл

жанрларга берген сипаттамапары  осы  күнгі  ғылыми  анықтамалармен 

үвдес.

X.  Досмұхаметұлы  аңыздың  қазақ  фолкорында  сан  жағынан  аса

мол,  мазмұны  сан  алуан  түрлілігін  аңғарады.  Өзге  фолькорлық

шыгармаларға  қараганда,  аңыздың  жанрлық 

ерекшелігі-  тарихқа

қатыстылыгы  екенін  айтады.  Ғалым  аңыздарды  тарихи  жэне

топанимикалық  деп  жіктемейді,  бірақ  аңызға  берген  анықтамасында

тарихи  аңыздармен  қатар  бір  қала,  қорымга  т.б.  байланысты  болып 

келетінін ескертеді.

1920—30  жылдары  Қазақ  Кеңес  автономиясында  жогары  оқу 

орындары 

мен 

мектептердің 

ашылуына  байланысты, 

оқулық 

дайындау  ісіне  С.  Сейфуллин  де  атсалысты.  1932  жылы  «Қазақ 

әдебиеті»  оқулыгы  жарық  көрді.  Оқулықтың  бірінші  «Билер

дәуіріндегі  әдебиет» деген  кітабында С.Сейфуллин  қазақ әдебиетінің 

ноғайлы  кезеңінде «ертедегі жырлы әңгімелер яки ноғайлы  дәуірінен 

қалган  әдебиет  нұсқалары»  деген  арнайы  бөлім  белгілейді.  Зерттеуші 

бұл ноғайлы дәуірінің қазақтың аңыз-жарларының басты кезеңі екенін

жазады. 

.

-

Халық  прозасының  басқа  жанрларындай  емес,  аңыз  -әпсана 

жанры  1970  жылдарга  дейін  ғылыми  жұмыстардың  негізі  болудан 

қалып  келді.  Нақты  аңыз  жанрьгаа  қатысты  зерттеу  еңбектері 

болмаған  еді.  Бұлай  болудың  өзіндік  себептері  де  жоқ  емес.  Басты 

себеп,  елдің  ескі  заманнан  бергі  рулық  шежіресі,  басынан  өткен 

тарихын,  салт-санасын  баяндайтын  аңыз -әпсаналарды тоталитарлық 

жүйедегі  Кеңес  үкіметінің 

идеологиясы  қасақана  тұншықтырып, 

айтуға,  жариялауга  тыйым  салған  болатын.  Дегенмен,  осы  кезеңдегі 

орыс  фольклортану  ғылымында  ертегілік  емес  халық  прозасының 

бұл  салаларын  жеке-жеке  жанр  ретінде  қарастыру  едәуір  қолга 

алынған  еді. Мысалы, Л. И.  Емельянов, С. Н. Азбелов, В.  К.  Соколов, 

К.  В.  Чистов,  В.  Е.  Гусев,  В.  Я.  Пропп,  Н.  И.  Кравцов  т.б.  секілді 

ғалымдардың еңбектерін баса айтуга болады.  Ал,  1948,  1964 жылдары 

жарық  көрген  «Қазақ  әдебиетінің  тарихы»  деп  аталатын  күрделі 

зерттеу еңбектерде аталған жанрлар төңірегінде  сөз  болмады.

Қазақ  фольклорының  көне  және  бай  мұраларының 

жанрлық 

белгілерін  айқындауда  көп  еңбек  сіңірген,  қазақ  кеңес  фолыслортану 

ғылымында  аңызды  жеке  жанр  ретінде  т^ңғыш  қарастырып,  оның 

жанрлық белгілерін, негізінен, сипаттап берген ғалым -  М. Әуезов.

Ш.  Уалихановтьщ  жоғарыда  айтылып  өтілген  тұжырымдарын

қолдай  отырып,  тарихи  аңыздар  туралы 

құнды  пікір  айтты.  1957

жылы  жарық  көрген  «Қазақ  ертегілері»  деген  кітаптьщ  бірінші

томына  жазган  алгы  сөзінде  М.  Әуезов  өзіне  дейінгі  әлемдік

тәжірибеге 

сүйенген 

орыс 

фолыслористерінің 

еңбектерінде

қалыптасқан  заңдылықтарды  басшылыққа  ала  отырып,  қазақтың

ертегілік  прозасын  жанрлық  түрлерге  бөліп,  топтастырды.  Сан

ғасырдан бергі тарихи құбылыстарды  басынан  кешірген  елдің  неше

алуан  өмірінен 

хабар  беретін  прозалық  әңгімелерді 

ертегілердің

құрамында қарастьфып,  оларға шартты  түрде  «шынпшл  ертегілер» 

депатады. 

\  

' 

'  ''

 

~

Қазақ  аңыздарыньщ  жанрлық  белгілері  мен  оның  көркемдік 

ерекшеліктері  туралы  келелі  пікір  оның Л.  Соболевпен  бірігіп  жазған 

«Қазақ  халқының  эпосы  мен  фольклоры»  атты  мақаласында  халық 

ауыз әдебиетін былайша жіктейді:

1)халық  поэзиясының  шагьш  түрлері;

2) ертегі,  аңыз,  мақал- мәтелдер,  жұмбақтар;

3) батырлар  жыры;

4) ғашықтық жьфлар;

5) тарихи  жьфлар;

6)айтыс.

Қазактың  төл  ертегілерін  сөз  еткенде,  ғалымдар  жиналған 

улгілердің  ғылыми  тұрғыда  жазылып  алынбағанына  назар  аудара 

отырып,  аз  зерттелген  сала деп  шартгы  түрде  былайша  жіктейді:  1) 

қиял-ғажайып ертегілер, 2)  хайуанаттар жайындағы ертегілер,  3) салт 

ертегілер,  4)  балаларға  арналған  ертегілер,  5)  аңыз  ертегілер,  күй 

аңызы.  Мұндағы  ертегілерді  ң  алғашқы  3  түрі  -   қазіргі  қазақ 

фольклорындағы  ертегілердің классикалық  түрі.

«Аңыз  ертегілер»  тарауында  аңызды  ертегілермен  байланыста 

қарап,  қазақ  аңыздарының  бірнеше  ерекшеліктерін  атайды:  1) 

барлығы  да  тарихта  болған  адамдар  жайында  айтылған,  халық 

шығарган  көркем әңгіме;  2)  әрбір  әңгіменің  негізінде  тарихта болған 

адамньщ шын кескінінің түбегейлі ерекшеліктері жүреді; 3) белгілі бір 

оқиға  немесе  белгілі  бір  жайындағы  аңыздар  шағын  новеллалардан 

тңэады.  М.Әуезов  аңыздың  циклдық  сипатын  көрсетіп,  оны  екі 

үлкен екі топқа бөледі. Бірінші топқа Қорқыт, Асан қайғы, Алдар көсе 

сияқты  тарихи  адамдар  жайлы  аңыздар  мен  Қожанасыр  жайындағы 

аңыз-анекдоттарды, 

екінші 

топқа 

күй 

аңыздарын 

жатқызды. 

Аңыздардың  қатарына  Қорқыт,  Асанқайғы  және 

күй  аңыздарын 

жатқызу  орынды  болғанымен,  Алдар,  Жиренше  шешен,  Қожанасыр 

туралы әңгімелер бұл жанрға жатпайтьшы белгілі. Екінші топтағы күй 

аңыздары  туралы  «Домбыра  мен  қобызда,  сыбызғыда 

тартылған 

күйлер арқылы әр аңыздың  мазмұны баяндалады. Қазақта күй жүздеп 

саналады.  Солардың  әрқайсыснда  да  ауызша  айтылатын  кіріспесі 

болады»  дейді.  Сонымен  қатар,  М.  Әуезов  аңыздардың 

көркем 

прозада  қолданылуы  туралы  :  «ұлттық  көркем  поэзияга 

ауызша 

поэзия  қаншалықты  бөгетсіз,  сапасыз  көп  қор  құйған  болса,  бүгінгі 

көркем  прозаға  да  халықтьщ  ауызша  әңпмесі 

сондайлық  жатық 

жолмен  көп араласып, қабысып жатыр» деген  болатын.

Аңыз жанрына  1941  жылы Қ. Жүмалиев пен 

жүктеу/скачать 5,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: