Н. Қ. Жүсіпов А. Жақтай Қазақ АҢыздары және мәШҺҮр жүсіп көпейүлы оқу-эдістемелік құрал Павлодар Кереку 2016
жүктеу/скачать 5,49 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- І В І І р ■ щ ш н я
- ж- жа« көрген «Ежелгі жыр-аңыздар» аггы ірі монографиялық еңбегі дәлед. Р
- ЧСЫВДаш я В Я « ■ кайраттсерлер т акыздар і^ ^ аРҒа Щ с« к -»четарга байланьк™
Ә . Марғүлан жазған «Қазақ әдебиеті» оқулығында сипаттама беріледі. Авторлар аңызға орыс фолькористикасындагы «легенда» терминін қолданып, оган «белгілі бір заманның данышпан ақыл иесі адамдарының айтқан үлгі сөздері», «ерлердің, батьфлардың ерлік істері», «халық басына туған ауыр күндерді, бұган байланысты халықтың мұң-қайгысын, ел қамын жеген ерлердің ерлік күрестері» туралы баяндайтын халықтық шығармаларды жатқызады. Аңыздардың қарасөз не домбыра,
^ и ы зд а оиналатын күй түрінде шындықты айтатын, тарихи
К Й
1лг; ; — « ^«ғиіыгармадепоағаоереді. • ЛЛИН
ЖЫЛЫ жарияланган «Қазақ халық ауыз эдебиеп» атты қазақ эдебиетіне арналған оқулыгыңда бұл ж э д атаП ола00ғҮаЛҒаНМеН’ Я В У ^ В В « ^ - ^ г і м е л е р » ден атап, оларға жалпы сипаттама берумен шектелген. « О т а ы — б° ЛМЬІСта’ ^ т д ы қ өмірден алып ауызша шығарган қазак ■ Я дкөркем шыгаРмаларының елеулі бір саласы Щ алғашқы
аңыз- қызмет
негіз^нде туғаГ ә ? I адамдардьщ ісін, өмірін әңгімелеу непзіңде туған.... Щ баста тарихи шындыққа, иақтылы деректеоге непзделш туган ӘҢгіМелер кейіниен халықгод Щ В Ш Е Я адьцдарына аішалин. Щ эдгі„елер бертін |Ц ШИ 1 1 І 1 ш ш ш і ■ онда
обдан срі мол деп тұжырымдайды. Солай дей ғылымындағы аңыздарды мазмұны тайпалардың і Д т ш ш І В І І р ■ щ ш н я т а 1 мінәжат
ІШШШ ШИ Я »! адыздардь, жатқызган. Ал. л жатдызады. ДегенМе„, И Щ Н лүпыс^тяи- рілгто ггт»
г ^
дсуден дүрысырақ гөрі әпсана деген
14 Ш Н ӨуезоатЫ бізде аңыз ж ір ы Г Г ТОЛГ І * Ш В В И П Н Н И »
Н И Я МЙН осы
кунта’ Ф аитылып жүр. гылымында бүг[ тепшпг І бӨЛ6К ЖаНр‘ Ш Ф о^Г ортану терминге төмеңдегідей түсінік берілген. К В Чистовтың «Проблема категорий устной Й И У І г несказочного характеоа» І Ш І І ш І народнои прозы характера» еңбегінде «Предание В
народнопоэтическом творчестве повествование, содержащее сведения о реальных лицах и событиях. Возникнув из рассказов очевидцев предание при передаче удаляется от фактической первоосновы, подвергаясь вольной поэтической интерпретации; Предание сближается со сказкой и легендой, хотя вымысел в нём отличен от сказочной фантастики и легендарных чудес. Не замыкаясь в рамках бытового повествования, предание включает общественные мотивы. Различают предания исторические (например, о Жанне д’Арк, Иване Грозном, А. В. Суворове) и топонимические (о происхождении названии, например, городов: Парижа от Париса, Киева от Кия)». Легенда (от ср.-лат./е^ежа&з «чтение», «читаемое», «собрание литургических отрывков для ежедневной службы») — одна из разновидностей сказочногопрозаическогофолыслора. Письменное предание о каких-нибудь исторических событиях или личностях. В переносном смысле относится к овеянным славой, вызывающим восхищение событиям прошлого, отображенного в сказках, рассказах и т. д. Как правило, содержит дополнительный религиозный или социальный пафос. Легенда ! приблизительный синоним понятия МИФ; эішческийрассказ о происходившем в незапамятные времена; главные герои рассказа - обычно герои в полном смысле слова, часто в событиях непосредственно участвуют бога и другие сверхъестественные силы. События в легенде нередко преувеличиваются, добавляется много вымысла. Поэтому учёные не считают
легенды полностью достоверными историческими свидетельствами, не отрицая, впрочем, что в большинстве своём легенды основаны на реаЯЬных событиях.Легенды делят на религиозные и социальные. М. Эуезов пен М. Ғабуллиннің аңызга берген анықтамалары преданиеге тура келеді. Ал, орыс фолыслортану гылымындагы «легенда» жанры қазақ
фолыслортану гылымындагы эпсана жанрымен сай. Себебі, эпсана мен легенда жанры өзінің діни сипатымен ерекшеленеді. С. Қасқабасов легенданы эпсана-хикаят деп атады.
1970 жылдьщ аягы мен 1980 жылдьщ басына қарай қазақ фольклортануында ілгерілеушілік байқалды. Бұл салада Ә. Маргүлан, Р. Бердібаев, С. Қасқабасов, Е. Тұрсыновтардың еңбектерін айтсақ та жеткілікп. Аталган
галымдардың еңбектерінде гылыми орталықтардың қолжазба қорында сақталған аңыздар мен әпсаналар жанрлық сипаттарына қарай жіктеле бастады. Үлттық
мәдениетімізге елулі
еңбек сіңірген көрнекті қайраткерлерді бірі, қазақтың тұңгыш археолога, тарихшы,
фольклорист-этнографы — Әлкей Хақанұлы Марғұлан. 1940 жылы Қазақ фольклорынан орта мектепке арналған оқулық жазып, аталған оқулықта «фольклор» терминіне ғылыми анықтама берді. Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жүйелеп, оның әр саласына тиісті халықтық шығармаларды талдайды. Салт өлеңдер, мақал-мәтел, ертегілер, аңыздар, жұмбақ, өтірік өлеңцер топталып зерттелді. Осы жылдары өзіндік көлемді
Ә. X. Марғұлан - қазақ фольклорын.оның ішінде, қазақтың тарихи жыр-аңыздарына сүйене отырып, тарих пен этнографияны байланыстырып, тарихи фолыслорды алғаш рет кешенді түрде зертгегеи ғалым. К. Ақышевтің пайымдауынша,«археология мен этнографияны және
фолыслорды ұштастыра білген Әлкей
Маргұланның ғылымга сіңірген еңбегі қызық кітаптың айқарма беті сияқты». Осы кітап уақыт озған сайын қүнын еселей арта бермек Ә. Маргұлан өзінің «Жазушы»баспасьшан жарық көрген «Ежелгі жыр- аңыздар» атты еңбегінде: «Ғасырлар бойы сахарада айтылып келген ертегі-жьфларды, аңыз әңгімелерді ең алғаш шығарып таратқан, сахараны қоныстанған эртүрлі көшпелі түркі тілдес елдер еді. Олардың ішінде жұртшылық майданынан белгілі орын алып, тарихта көрнекті ат қаддырған жұрттар, ескі дәуірден шольш Караганда, гүн мен сақтар.үйсін мен қаңлылар, қьфгыз бен ұйғырлар жүрты болмаса, өзгенің барлығы тарихи дәуірлерде бүгінгі қазақ даласьгада тіршшік жасап, олардан тараған рулардың көпшілігі бері келе Қазақ елінің іргесін құруға негіз болды. Сондықтан бұл айтқан есю рулар жасаган мәдениет бұйымның іздері де, оның ішінде қазақ жьфы, эпос, ою-өрнек,сэулет өнері туындылары, бүгінге дейін Қазақстан жерінде жақсы сақталып.олардың жұртшылық салты, елдік заңы, барльщ рухани тфшілігі де көбінесе қазақ елінің тармысында ашығьфақ сақталғанын» анықтады. Фольклордың этнографиямен тығыз байланысты екенін.олардың өзара этностьщ тарихын зертгеуде бірін-бірі толықтьфып отьфатывдыгын академик Ә. X. М ар гр ан өз зертгеулерінде дәлелдеді. Бұган галымньщ1946 ж. қоргаган «Қазақ халқыньщ эпикалың әңпмелері (миф, легенда, ертегі-жыр,аңызды әңгімелер) туршіы тарихи-әдебиетпк зертгеулер» атты докторлық диссертациясы ^ 85 ж- жа«
я^ т БұЛ еңбектерде Әлкей Маргұлан алғаш рет халықтың жыр- аңыздарьш тарихи дерек ретінде пайдаланып, кешенді түргыдан
зерттеген. Сонымен катар осы тарихи жыр-аңыздарында қазақ халқының генезисін және өсіп-өрбу жолдарьш кеңес дәуірінде алғаш аитқан ғалымдар қатарына жатады. Ауыз әдебиетінің бай қазьшасы Әлкей Хақанұлына әр кездері ой салып, ғылыми терең түйіндер жасауға көмектескенін көреміз. Сондықтан да ғалым халық ауыз әдебиеп үлплерш үздіксіз және ерекше қадірлеп, көңіл қоя зертгеді. 193 ж. С Ф . Ольденбург, А. Н. Самойловичтердің басшылығымен Кеңестер Одағы халықгарыньщ ауыз әдебиетін жинастырып, бірнеше том жинақ шығару мәселесі көтеріледі. Осы кезде Ә. X. Марғұлан қазақ эпосы мен жыр аңыздарын орыс тіліне аударып, жария ете бастаида. Ғалымның алғашқы аударған еңбегі "Ер Тарғын" жыры / ) 1 >•/ V* I* Қазақ аңыздары туралы зертгеу жүргізген ғалымдардың бірі- Ә.Қоңыратбаев. Қазақ аңыздарының, оның ішінде тарихи аңыздардың шыгу теп кене замандардан, сақ, хұн, үйсін, Тұран, Түрік қағанаты ошз-кьпппак, ноғайлы дэуірлерінен бастау алатынын жазған ғалым қазақ фольклористикасында алғашқылардың бірі больш аңыз жанрьш шла мазмұнына, тақырыбьгаа қарай бөлуге талпыныс жасады. Аңыздарда халық прозасыньщ өзге де жанрларьгаа қатысты мазмұн мен белгілердің қатар жүретінін байқаған ғалым сол кездегі қазақ фольклористикасыньщ деңгейіге сай танымды қолданып, аңыздарды шш мазмұны жағынан екі топқа - мифологиялық және тарихи аңыздар деп жіктейді. «Аңыз, ертегі, жьшнама, шежіре - қай елде де болса бар. Оларда тарихи оқиға, жеке герой, жүйрік ат, алғыр құс, жер I су, ай мен күн, жүлдыздар жайыңца айтылады. Осы сипаттарына қарай оларды мифтік және тарихи аңыздар деп бөлеміз» дейді Ә. Қоңыратбаев [11]. Аңыздарды халық
прозасының өзге
түрлерімен бірге
қарастырған Ә. Қоңьфатбаев аңыздардың өзіне тән жанрлық белгілерін мынандай сипаттармен белгілейді: 1) Аңыз - мифологиялық кейіпкер мен тарихи адамдар жайьшда айтылатын әңгімелер,; 2) Аңыздар- бір
елдің гана шеңберінде тумайды, ол халықаралық сюжет; 3) Аңыздардың пайда болуына жылнама, сарай хроникаларының әсері бар; 4) Аңызгы тән белгі — ондағы нанымдардың ислам, христикан діқцеріне негізделмей, көне зароастризм, тотемизм, манехизм, шаманизм нанымдарына табан тіреуінде.
Ғалымның аңыз жанрына берген сипаттарынан миф, аңыз, хикая мен хикаяттарды халық прозасының жеке жанрлары ретінде бөліп қарамайтынын аңғарамыз. Б. Адамбаевтың «Қазақ фолыслорының типологиясы» атты ұжымдық жинақта «Тарихи аңыз-әңгімелер» атты еңбегі жарияланды. Тарихи аңыздарды жеке бөліп алып зерттеген бұл еңбекте автор халық ауыз әдебиетінде аңыздардың орны ерекше екендігін баса айтып өтіп, аңыздар ел басынан өткен тарихи оқиғалар мен ел басқарған адамдар жайлы, сонымен қатар айнала қоршаған табиғат құбылыстары жайындағы мәліметтер мен ұғымдарды жеткізіп, тыңдаушының білімі мен танымын кеңеитетінін атап өтті. Б.Адамбаев аңыздардың белгілі бір оқиғалар туралы дерек бере алатындығынан басқа, оның алдыңғы буыннан кейінгі буынға айтар ақыл-ойлары, аманаттары сақталғандықтан, олардың «ғибраттық, эстетикалық мәні зор» деген байлам жасайды. Сонымен қатар, ғалым аңыздарда, оның ішінде тарихи аңыздарды циклдену құбылысы жүретінің байқаған. Бұл туралы: «қазақ аңыз-әңгімелерінің көбісі тарихи адамдардың, белгілі қоғам өнер қайраткерлерінің айналасьша топталған»- деп [12] жазады. Қазақ арасына кең тараған Қорқыт, Аяз би, Қожанасьф, Майқы би, Асан қайғы, Алдар көсе сияқты кейіпкерлер туралы аңыздардың тарихи негіздеріне , көркемдік белгілерін талдау жасайды. Қорқыт, Аяз би туралы аңыздар қазақтың көне түркілік дәуіріндегі кезеңінен хабар берсе, Майқы би ХІІ-ХІП гасьфлардағы тарихынан, ал Асан қайғы мен Жиренше шешен, Алдар көсе туралы әңгімелер XIV— XVI ғасырлардағы қазақ басынан өткен тарихи оқиғалардан хабар бере алады дейді. Ғалымның пікірінше, ХІІ-ХІІ ғасырларда өмір сүрген
Майқы би-
Шыңғыс шапқьгашылығынан кейін тоз-тоз болған елді Үш жүз етіп қайта құрушы тарихы тұлға, ал Асан қайғы- Шыңғыс пен Асқақ Темір шапқыншылығынан кейін тарап кеткен қазақ руларын ежелгі атамекеніне бастап алып келген кемеңгер. Аңыз жанры
тарихи шындық,
тарихи факт
негізінде қалыптасады. Алайда аңыз аясында тарихи факт әр дәуірдегі айтушылар мен тыңдаушылардың түсінік-пайымына, ұғымына сай өзгереді. \
Ы
; .,л ,; ' Рулар, тайпалар арасындағы ұрыс-соғыс, екі тайпа арасындағы өзге де қарым-қатынастар ауызша (ауызекі) хроника іспеттес, онда болды мыс деген оқиғаның мезгілі көрсетілуі мүмкін, сол оқигаға қатьгаасқан адамдар міндетті түрде аталады. Мұндай аңыздардың бейнелеу құралдары тым жұпыны, ал дэріптеу мен көркем жинақтау мүмкіншілігі ертегі мен эпостан әлдеқайда аз. Ру-тайпалар соғысы туралы аңыздар — батырлық ертегі мен қаһармандық эпостың қайнар көзі. Қазақ аңыздарының жанрлық сипатына арнайы тоқталып, оның халық ауыз әдебиетіндегі өзге жанрлардан ерекшелейтін поэтикасын талдаған еңбек - белгілі фолыслортанушы С. Қасқабасовтың «Қазақтың халық прозасы» атты ғылымы еңбегі. Ғалым қазақ фолыслортану ғылымында халық ауыз әдебиетінің құрамында прозалық жанрды жеке бөліп алып жүйеледі. Бұған дейін прозалық жанрдың бар екендігі туралы, мәселен, Мұхтар Әуезов пен Есмағамбет Ысмайылов «фолыслордың қара сөзбен айтылатын ерекше түрі» деп атаса, Мұхаметжан Қаратаев «проза саласы.. ауыз әдебиетінде тек ертегі, аңыз түрінде ғана жасайды» деген болатьш. Қазақ
фолькоры прозалық үлплерге бай,
сондықтан қазақ
фольклорьшың прозалық жанрлары жеке жүйе құрайды. Бұл еңбекте халык прозасы аңыздық проза (аңыздар) және ертегілік проза (ертегілер) деп екі үлкен салаға бөліне талданады. Аңыздық прозаны 4 жанрға,
деп бөліп қарастьфды. Алғаш аңыздың негізгі жанрлық ерекшеліктері жүйеленіп, оның
халық прозасьшьщ әпсана, хикаят сынды түрлерінен бірнеше айьфмашылықтары анық көрсетілген. «Ертегі жанрына жатпайтын өзге жанрлардан аңыздың басты айырмашылығы - оныі айқын түрде тарихи шындыққа бағытталатындығы. Басқаша айтқанда, аңыз тек тарихи гана болады» [13] дейді. Бірақ, аңыздың тарихилығы күшті болғанмен, онда баяндалатын оқиға ауызша тарағандықтан және болған
оқиғадан көп уақыт өтіп кеткендіктен, сондай-ақ аңызға көркемдік элементтердің қосылуына байланысты іпындық көмескіленіп, мезгілі шатастырыльга, оның түрлі нүсқалары пайда болатынын, аңыздьщ
басқа жанрларға Караганда танымдық, ақпараттық сипаттары басыым екендігін ерекше атап өтті. Біріншіден, аңызда айтылатын хабар, оқиғаға ешкім дау тудырмайды, себебі оның негізгі- тарихи шындық. Екіншіден, аңыздын
мазмұнын куәландыратын дерек ретінде жердің аты, қайраткердің есімі, я жыл мезгілі аталып отырады. Үшіншіден, аңыздың айтылу мәнері түрақтанған, ол ылги үшінші жақтан және өткен шақта баяндалады. Аңыздың тағы бір ерекшелігі — аңызда ешқандай кереметтілік, гажайыптық сыр
болмайды, өмірде
болмайтын фантастикалық кейіпкерлер көрінбейді. Аңыздар тек үлттық сипатқа ие, жэне белгілі бір жерге гана байланысты болып келеді, тіпті аңыздың көбі аймақтық қана болады. «Басқа елді былай койганда Қазақстанның бір жерінде болған оқиға екінші жерде болмаған, сондықтан өзге аймақта кең тарамаган».
Аңыздар ауыспайды дегенде ескеретін жайт- бір аймақта отырган халықтың аңызы өзара ауысуы мүмкін, бірақ ол кең жайылмайды Сонымен қатар, көрші түрмайтын елдің аңыздары ұқсас болуы ықгимал. Бірақ бұл ұқсастықты таоихи-типолпгиягпл*- ИЙ ІЙЙЙІ елдерде
ұқсас Фольклорист С. Қасқабасовтьщ аңызға мынадай түсініктеме <<АңызіУшІ і-------- т
‘ ‘ ™ аипаның, рудьщ ауызекі шежіресі (устная хроника), бір аймақта оогтгян оқиға ------------------ -- - I
ауызекі эңгіме» [14, 8 б.]-дейді. «адаитын Аңызда ертегідегідей түрақталган, бір типті, көп шығармаларга тән сюжеттік композиция болмайды. Онда қальптгасқан, бір аңыздан екінші аңызға ауысып жүретін канондық мотив пен сюжет аз Сол «пбГ™ аҢЬ« ЖаНрЫНДа СЮЖТГІК ӨЗек түрлі және ол эрі қарай өрби түсуге бешм келеді.
Фолыслорлық прозаньщ басқа жанрларына Караганда, аңыздьщ ■ ■
айҚЫНЫРш<> ол Н өткен тарихынан, омірінен мағлұмат береді, яғни аңыз жұрттьщ білімін кобейтуге эсер ^геді Аңыз жанры анахронизмнен де құр алақан емес. Бұның басты себебі - ауызша тарау сипаты, оқиганыц ертекректе болуГж ^не де коркемдік элементтері эсер еткендіктен аңызда баяндалатын оқига көмескі тартады, аңыздың нұсқалары пайда болады. Ал ашушы ^ ™ Г ЬШЬЩ Дүниеге көзқаРасын ескеретін болсақ, аңыздагы оқиға. бағаланып, өзгеше сипатталуы көркемдік жинактаү бола™ жанрыңда белгілі бір дәрежеде мүмкін.
Аңыздарды ішінара тарихи және топонимикалық деп екіге бөлген хронологияльщ кезеңдерін ашатьш топқа бөлді: тақырыбы мен мазмұнына
заманынан елес беретін аңыздар (УПІ-ХШ 2) Моңғол шапқьшшылығы мен Алтын Орда кезіңдегі ою жаиындағы аңыздар (ХІІІ-ХУ) ад п ОҚІ ЧСЫВДаш я В Я « ■ кайраттсерлер т акыздар і^ ^ аРҒа Щ с« к -»четарга байланьк™ туған
6) XX ғ. басындағы ұлт-азаттық қозғалыс туралы баяндайтын аңыздар Аталған алты топты талдай келе, ғалым мынандай ой түйеді: аңызды әр дәуірдің оқиғасы, шындығы болады, бірақ ол уақыт өткен сайын көмескіленіл, ұмытылады, немесе кейінгі дәуірде болған окиғалармен жаңартылады. Аңызда баяндалған оқиға алыстаған сайын, көркемдік элементгер қосыла түсіп аңыз әпсанаға не болмаса ертегі поэтикасына ауыса бастайды. Қазақ халқьшда тау-тас, жер- су атаулары туралы айтылатын әңгімелер мол. Бірақ олардың бәрін аңыз деп тануға болмайды. Олардың ішінде тек бір тарихи оқиғаға не адамға байланыстысы ғана аңыз. Басқаша айтатын болсақ, жер-су, елді-мекен атауларын түсіндіретін этиологиялық (себеп-салдар) мәндегі әңгіме аңыз болып саналмайды. Егер эңпмеде сол елді мекенде болтан оқиғаны ешқандай тылсым ұғыммен, ғажайыппен байланыстырмай баяндалса, онда оны топонимикалық аңыз деп білеміз. Аңыздың басты мақсаты- мекеннің аты қайдан пайда болғанын емес, сол мекенде болған оқиғаны хабарлау. Ал жер-су, мекен қалай пайда болды, атауы қайдан шыққан
түсіндіруді мақсат еткен әңгімелерді мифке не эпсанаға жазқызамыз, яғни мұндда себеп-салдарлы сипат, саналы көркемдеу бар. Топонимикалык аңыздар таза тарихи аңызга Караганда көркемдеу келеді, көркемдік шыгарма мазмұнының хабарламалық сипатын өзгертіп, ғибраттық сипат бере бастайды. Сондықтан аңыздың
бүл түріңце әпсананың белгілері байқалып қалады. Уақыт өткен сайын аңыз көркемделе- береді де, бірте -бірте әпсанаға айнала түседі. Жай әңпмелерге Караганда аңыз көркемдеу, қызықтау болады, бірақ ешбір кереметпк араластырылмайды. Егер кереметтік (чудо) кіріксе, овда ол көркем жанрға, әпсанаға айналады [15]. Фолыслордың прозалық жанрын зерттеген ғалым С. Н. Азбелев аңыздың әпсана-хикаятқа айналуы туралы: «Аңыз бірте-бірте әпсана- хикаятка айналады, өйткені аңыздарға негіз болган шын түсініктер нақты деп қабылданудан қалады да, белгілі бір фактіні «керемет» жагдаймен түсіндіруге мүмкіндік туады. Сөйтіп, халық қиялы бір кезде тынылып-бңлңнген, бірақ күнделікті шындықпен байланысын үзген нәрсеге өзінің «кереметгері» жайлы түсінігін көшіреді» дейді Бұл аңыздың өзінен басқа элдеқайда көркем жанрга, яғни әпсанаға, хикаятқа, тіпті ертегіге айналуыньщ басты жолы. Қазақ аңыздары туралы профессор О. Жанайдаров: «Аңыздар тарихта шын болған оқигаларга құрылады әрі осы оқигалар көбінесе нақты бір мекенмен, тау-таспен, өзен-көлмен байланыстырылады.
Мұндай аңыздар топонимикалық деп аталады. Себебі, олар белгілі жүктеу/скачать 5,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|