Н. Ж. Жақашов, Ж. Ж. Бекмағамбетова, М. Е. Жоламанов, Қ.Қ. Тоғызбаева
Балаларды еңбекке тәрбиелеу және үйрету. Жасөспірімдерді мамандыққа бағыттау және мамандық түріне дәрігерлік кеңес беру
жүктеу/скачать 9,48 Mb.
|
Учебник Гигиена-каз
| 9. Балаларды еңбекке тәрбиелеу және үйрету. Жасөспірімдерді мамандыққа бағыттау және мамандық түріне дәрігерлік кеңес беру.
9.1. Балаларды еңбекке тәрбиелеу және үйрету. Еңбекке тәрбиелеу мен үйретудің мақсаты балаларда еңбек сүйгіштіктік қалыптастыру, оларды жалпы еңбекке дағдыландыру және епті ету, белгілі бір мамандық түрін меңгеруі ғана емес, сонымен қатар, еңбектің ағзаға қолайлы әсер етуінің арқасында балалар мен жасөспірімдерді сауықтыруды да көздейді. Дене еңбегімен айналысу зат алмасу үрдістерін ынталандырады, қимыл үйлесімділігін жақсартады, бұлшық ет күші мен төзімділікті арттырады, ағзаның барлық жүйелерінің функционалдық жағдайының жақсаруына ықпалын тигізеді және гиподинамия дамуының алдын алады.. Еңбекке тәрбиелеу мен үйрету, мектепке дейінгі жастың өзінде-ақ басталып және мектепте оқудың барлық жылдарында жалғасатын, көп сатылы сипатта болады. Ол келесі қағидаларға негізделуі тиіс: Еңбек әрекетінің сипаты, көлемі және ұйымдастырылуы балалардың жасына, жынысына байланысты мүмкіншіліктеріне және денсаулық жағдайына сәйкес болуы керек; Еңбек жүктемелері, ағзаны жаттықтыратын әсер беріп, біртіндеп ұлғаюы және күрделенуі керек; Еңбектің қауіпсіз жағдайлары қамтамасыз етілуі тиіс. Бастауыш мектептің оқушылары еңбек сабағында әр түрлі материалдарды пайдаланып, қолмен жұмыс істеудің қарапайым дағдыларын меңгереді, өсімдіктерді отырғызу және оларды баптап күтуді үйренеді, қарапайым ойыншықтарды және басқа ұсақ-түйектерді жасайды, оқу-көрнекті құралдарын жөндеумен және т.б. айналысады. Бұл жастағы балалардың дене еңбегіне мүмкіншіліктері әлі аз болғандықтан, өңдеуге негізінен жеңіл берілетін материалдар - қағаз, мата, пластилин, картонмен жұмыстар жасалынуы керек. Осы кезде орындалатын кесу, жабыстыру, желімдеу, тігу және басқа іс-әрекеттер нәзік қимыл үйлесімділігін дамытуға және білезіктің ұсақ бұлшық еттерін қимылдатуға мүмкіндік береді. Мектеп маңындағы жер телімдерде жұмыс істеу еңбекке баулудың қажетті құрамдас бөлігі болып табылады, себебі еңбек әрекеті ағзаға пайдалы әсер көрсететін, ашық ауада болуымен біріктіріледі. Негізгі мектептің 5-9 сынып оқушыларын еңбекке үйрету, бастауыш мектепке қарағанда, күрделірек, күнделікті өмірде қажетті, білім мен іскерлікті меңгеруге бағытталған. Мысалы, бұл жаста металл, ағаш, маталарды өңдеу технологиясын және жұмыс операцияларын, электротехниканың қарапайым мәселелерін шешуге, тігін тігуді, тамақ пісіруді, тұрмыстық техникамен жұмыс істеуді үйренеді. Ауыл мектептерінде еңбекке баулуда оқушыларды ауыл шаруашылығы жұмыстарына тарту да қолданылады. Жалпы білім беру мекемесінің мамандыққа дайындайтын профиліне байланысты жоғары сыныптарда (10-11 сыныптар) белгілі мамандықтарға үйрету жүргізіледі. Сабақтар мектепаралық оқу-өндірістік комбинаттарда, оқу-өндірістік шеберханаларда, мектеп зауыттарында, базалық кәсіпорындардың жұмыс орындарында жүргізіледі. Жалпы білім беретін мекемелердегі еңбекке үйретудің негізгі түрі еңбек сабағы болып табылады. Сонымен қатар, жалпы білім беретін мектептің барлық сатыларындағы еңбекке баулу көлемі мен сипаты оқушының жасына байланысты болатын, қоғамға пайдалы өнімді еңбек те кіреді. Еңбек сабағын ұйымдастыру оқушылардың еңбек дағдыларын тиімді меңгеруге ғана емес, сонымен бірге уақытынан ерте пайда болатын қажудың алдын алуға, басқа пәндер бойынша келесі сабақтарда жұмыс қабілеттілігін арттыруға және де еңбектің ағзаға сауықтыратын әсерін қамтамасыз етуге де бағытталады. Осы мақсатта, бәрінен де бұрын, мектептегі сабақ кестесінде еңбекке үйрету сабақтарының орны дұрыс белгіленуі керек. Ең дұрысы болып табылатыны ,еңбек сабағын, қажудың айқын белгілері әлі пайда болмаған кезде, 3-4 сабақтарда жүргізу. Бұл кезде ой еңбегі жүктемесінің дене еңбегі жүктемесіне ауысуы ағзаның функционалдық жағдайына қолайлы әсер көрсетеді және оқушылардың іс-әрекет белсенділігін ынталандырады. Егер еңбек сабағы оқу күнінің соңында жүргізілсе, оның ынталандырғыш әсері күрт төмендейді, себебі бұл уақытқа қарай алдыңғы сабақтардан өте айқын қажу пайда болады. Еңбекке үйретуді ұйымдастыруда сабақтың ұзақтығын және оның жеке құрамдас бөліктерін нормалаудың, сонымен қатар сабақтың құрылымын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Еңбек сабағына 1-7 сыныптарда – аптасына 2 сағат, 8-9 сыныптарда – 3 сағат, 10-11 сыныптарда – 4 сағат бөлінеді. Қоғамдық пайдалы еңбекке бөлінетін уақыт 2-4 сыныптарда – аптасына 1сағатты, 5-7 сыныптарда аптасына - 2 сағатты, 8-9 сыныптарда - 3 сағатты, 10-11 сыныптарда - 4 сағатты құрайды. Сабақ құрылымында уақыттың негізгі бөлігі оқушылардың практикалық тапсырмаларды орындауына берілуі тиіс. Сабақтың тығыздығы (барлық еңбек түрлерін орындауға жұмсалатын уақыт) 60%-дан аз және 85% -дан артық болмауы керек. Егер сабақ тығыздығы аз болса, жұмысты орындауға қажетті көңіл бөлу мен зейін қою бұзылады және жұмыс дұрыс ұйымдастырылмаған түрде орындалады, бұл өндірістік динамикалық стереотипінің қалыптасуына және еңбек дағдыларының нығаюына кедергі келтіреді. Сабақтың үлкен тығыздығы қажудың тез дамуына әкеледі, себебі, үлкендермен салыстырғанда, оқушылардың бұлшық еттерінің төзімділігі жеткіліксіз, ал дене еңбегіне жұмсалатын энергия шығыны жоғары болады. Балалар үшін дене еңбегін орындау кезінде ең қажытатыны - дененің мәжбүр қалпында болуы және еңбектің бірсарындылығы. Еңбек сабағында орындалатын жұмыстардың барлық түрлері әр түрлі дәрежедегі статикалық күш салумен сипатталады. Мысалы, темірден құрал-сайман жасау жұмыстары, ағашпен жұмыс істеуге қарағанда, едәуір көп статикалық күш салумен ерекешеленеді. Осыған ұқсас, пішу мен тігу, статикалық бұлшық еттің зорығатынына байланысты, аспаздық жұмысқа қарағанда, көп қажытады. Сондықтан, кез келген еңбек түрлерінің үздіксіз орындалатын уақытын міндетті түрде нормалау қажет болып табылады. Бала неғұрлым жас болса, соғұрлым ол уақыт аз болу керек. Үздіксіз жұмыс ұзақтығы 1 сыныптағы оқушыларда 5 минуттан артпауы керек, 2-3 сыныптарда - 5-7 минут. 4-5 сыныптарда - 10 минут, 6 сыныпта - 12 минут, 7 сыныпта - 16 минут. Сонымен қатар, сабақ барысында статикалық жұмыстарды динамикалық жұмыстармен ауыстыру немесе оларды кезектестіру қажет. Еңбектің бірсарындылығын болдырмау үшін орындалатын жұмыстар саны 3-тен аз болмауы керек. Ұлдар мен қыздардың функционалдық мүмкіншіліктерінің бірдей еместігі де ескерілуі қажет. Қыздардың дене еңбегінің мүмкіншіліктері, ұлдарға қарағанда, 15-20% төмен, сондықтан оларды ауырлығы азырақ, «қыздар істейтін» еңбек түріне үйрету қарастырылуы керек. Әрбір еңбек түрін орындағаннан кейін аздаған үзілістер ұйымдастырылуы қажет. Қосарланған сабақтарда дене шынықтыру минуттарын жүргізу, ал сонымен бірге, бірінші сабақтан кейін үзіліс берілуі тиіс. Денсаулық жағдайларында ауытқулары бар балаларды еңбекке үйрету дифференциялданған болуы қажет. Еңбекке үйрету үшін жоғарғы сыныптарда, еңбек сабағы мен қоғамдық–пайдалы еңбекке бөлінген сағаттарын қосып, аптаның бір күнін бөледі. Осы уақыттың 2 сағаты теориялық дайындыққа және 4 сағаты тәжірибелік жұмыстарға беріледі. Жұмысқа жіберу алдында қауіпсіздік техникасы жөнінде нұсқау жүргізілуі керек. 14 жастағы оқушылардың жұмыс істеу нормасы үлкен адамдардың сағаттық нормасының 40%, 15-16 жастағыларда - 60%, 17 жастағыларда - 80% аспауы керек. Еңбекке үйрету жөніндегі сабақтарды ұйымдастыруда үйлесімді және қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етудің маңызы зор, себебі қарқындылығы тіпті аз болса да, қолайсыз өндірістік факторлармен, олардың байланыста болу мүмкіншіліктері жоққа шығарылмайды. Мысалы, оқу шеберханаларында темірден құрал-сайман жасау (слесарлық жұмыстар) мен металл жону (токарьлық жұмыс) жұмыстарын орындау кезінде оқушылар шаңның, майлардың, дәнекерлеу аэрозолдерінің және шудың қолайсыз әсерлеріне ұшырауы мүмкін. Сонымен бірге, ағзаға шамадан артық жүйке-психикалық және дене еңбегінің жүктемелері түсуі, жекелеген мүшелер мен жүйелердің және анализаторлардың шамадан артық зорлануы да мүмкін. Жоғарғы сынып оқушылары кәсіпорындардың жұмыс орындарында мамандықтарды меңгеруі кезінде, олардың ағзасына нақты кәсібі-өндірістік ортаның факторлары да әсер етуі мүмкін. Оқу-өндіріс шеберханаларында өндірістік факторлардың теріс әсерлерінің алдын алу үшін, ауаны жалпы алмастыратын және жергілікті сормалы тиімді желдету, жарықтандыру ұйымдастырылуы, сондай-ақ шудың деңгейін төмендету шаралары жүргізілуі тиіс. Қолданылатын құрал-саймандар оқушының морфофункционалдық мүмкіншіліктеріне сәйкес келуі қажет. Құрал–жабдықтардың орналасуы жарақат алуды төмендетуге және жұмыс орындауға қолайлы жағдай қамтамасыз ету керек. Металл өңдейтін верстактар терезелерге перпендикуляр орналастырылады, себебі бұл жұмыстар олардың оң жағынан да, сол жағынан да жарық түсу кезінде жүргізіледі. Керісінше, ағаш өңдейтін шебер үстелдері (верстак) мен тігін машиналарын терезелерге перпендикуляр немесе 45º бұрышпен және жарықты тек сол жақтан түсетін етіп, орналастырады, себебі жарық оң жағынан түскен кезде, жұмыс орны көлеңкеленеді. Ағаш өңдейтін үстелдерді, әдетте, әрбірқатарына 6-7 үстелден қойып, 3 қатар, ал темір өңдейтін үстелдерді, бөлменің ені бойынша, әр қатарына 4 үстелден қойып, 4 қатар етіп орналастырады. Бір-біріне қарама-қарсы қойылған верстактардың арасында, металл сынықтарымен жарақаттанудан қорғайтын, металдан жасалған тор тартылып қойылуы керек. Қатарлар арасындағы ара қашықтық 1 м кем болмауы керек. Әрбір жұмыс орны кронштейнде орнатылған отырғышпен және аяқ астына қоятын затпен қамтамасыз етілуі тиіс. Қажудың алдын алу үшін оқушының жұмыс істеу кезінде дұрыс дене қалпы қамтамасыз етілуі қерек. Ол құрал-жабдықтар өлшемдерінің дене бөліктерінің өлшемдеріне сәйкес келуіне байланысты. Еңбекке үйретуге, жоғарыда көрсетілгендей, қоғамға-пайдалы еңбекпен айналысу жатады. Бұл жұмыстар мектепте болу кезінде де және мектептен тыс уақытта да, сондай-ақ жазғы демалыс кезінде де жүргізілуі мүмкін. Олар мазмұны бойынша әр түрлі, бірақ балалардың жастарына байланысты орындауға шамасы келетіндей болуы керек. Бастауыш мектепте оқушыларды сынып бөлмесін, өзінің жұмыс орнын жинауға, дән, жеміс-жидек теруге, көшеттерді өсіруге, үй өсімдіктерін күтуге, үй жұмысына көмек беруге қатыстырады. Қоғамдық-пайдалы еңбек орта сыныптарда оқу шеберханаларында тапсырыстарды орындау жұмысы, кабинеттерді жинау, астық жинауға қатынасу, оқу жабдықтарын жөндеу, жануарларға жем-шөп беру, сиыр сауу, мектеп маңын тазалықта ұстау, металл сынықтарын жинау түрінде жүргізілуі мүмкін. Жоғары сынып оқушылары қоғамдық тамақтандыру, байланыс, сауда кәсіпорындарындағы, өндіріс кәсіпорындарының жұмыс орындарындағы, ауыл шаруашылығындағы және т.б.жұмыстармен айналысуына болады. Сонымен қатар, оқушыларды жасына сәйкес емес, жүктемесі шамадан артық жұмыстарға, өмірлеріне қауіп төндіретін жұмыстарға (терезе жуу, шатырдағы қарды тазалау, электр тоғымен, улы заттармен жұмыс істеу), сондай-ақ жұқпалы және паразиттік аурулардың дамуына әкелу мүмкіншілігі бар жұмыстарға (санитарлық жүйелерді жинау, қалдықтарды жинау мен шығару және т.б.) тартуға болмайды. жүктеу/скачать 9,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|