–
Ау,
сенің
ұлы
жоспарыңды
іске
асырмаймыз ба? (246-б.).
– Как же? .. А твой великий
план?..(С. 258).
Диалог түрінде жасалған сын есімнен берілген метафора екі
нұсқада да айқын, нақты, түсінікті берілген.
Жалпы халықтық тілдегі бейнелілік пен кӛркем сӛздегі
бейнелілік бірдей болмайды: жалпы тілдік образдар – жалпының
дүниесі, ол дүниелер – қолданыла-қолданыла келе
жұртшылықтың меншігіне айналғандар, ал кӛркем сӛздегі
образдар – жеке қалам иелерінің табысы, олардың беретін
мағынасы контексте ашылып айқындалады. Жеке жазушының
тілін зерттеуде мағына ауыстыру, яғни метафора және оның
130
тіларалық
транспозициясы,
түпнұсқадағы
метафораны
жандандыру, мүлдем жойып тастау, солғындату, басқа
құбылыстарға ауыстыру орын алып жатады.
Жәдігер ерлі-зайыпты боп
бірге тұрған он үш жылда
осы әйелдің тап бұншалық
долылық
буып,
ашынып
айқайлағанын кӛрген жоқ-
ты (366 б.).
За столько прожитых с нею
лет Жадигеру ни раз не
приходилось слышать, чтобы
это женщина кричала с такой
неистовой яростью (С. 380).
Екі нұсқадағы есімшеден, кӛсемшеден құралған метафоралар
екі тілде де толыққанды кӛркемдікпен, асқан бейнелі түрде
берілген.
Бұл сонда бұнан кейін еш
уақытта
қайталанбайтын
сол
рахат
сезімнің
жанаттай жайсаң мекенін
ойлап па еді (263-б.).
И, вопрошала ты себя,
существует ли вообще рай
нескончаемых
блаженных
обьятий? (С. 229).
Мұнда сӛйлемдегі сын есімді сӛз иірімінен жасалған
метафора екі нұсқада да нақты дәлдікпен берілген.
Метафора әлемдік тілде эмоциональды-экспрессивті сӛздердің
қатарына жататын болғандықтан, метафоралық қолданысты естіп
немесе кӛріп отырып адамның ішкі құбылысын сезінеміз.
Мәселен ғалым М. Оразов сӛздің эмоциональды-экспрессивтік
мағынасын түсіндіре келіп: “Дүниені танып-білудегі кӛп-
қырлылық, кӛп сатылық адамдардың эмоциясының берілуіне
әсер етеді. Сондай-ақ адамдардың амал-әрекетіне, қоғамдық
құбылыстарға баға бергенде, адамдар ӛздерінің дүние
тәжірибесіне, кӛзқарасына, біліміне және т.б. сүйенеді. Бұның ӛзі
оның берген бағасының қоғамдық сипатқа ие екенін кӛрсетеді”, -
деген тұжырым айтады [108, 112 б.]. Ғалым ойын дәлелдейтін
мынадай мысалды келтіре кетейік.
ӛкірген теңіз мен азынаған
желден
даусын
асырғысы
келгендей айқайлап, ... (261 б.).
...стараясь перекрыть рев
моря и гул ветра,... (С. 227).
131
Экспрессивті-бағалауыштық немесе эмоциялық боялған
метафораның құрылымы басқа метафорамен салыстырғанда
күрделірек болады. Бағалауыштық метафораның ерекшеліктері
суреттеуші метафорамен біріктіріледі. Метафора әмбебап және
ӛзіне тән қасиеті бар құбылыс, сондықтан ол логикалық форма,
ұлттық-мәдени ассоциациялар, атаулық қажеттілік тұрғысынан
қарастырылады.
132
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
1 Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1990. – 597 с.
2 Нелюбин Л.Л. Толковый переводоведческий словарь. – М.: Флинта-
Наука,
2003. – 318 с.
3 Лингвистикалық энциклопедиялық сӛздік. – Алматы, 1999. – 275 б.
4 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1993.–
319 б.
5 Мұратбек Б.К. Қазақ әдеби тілін дамытудағы Ғ. Мүсіреповтің рӛлі,
кӛзқарасы мен ұстанымдары. – Алматы, 1999. – 146 б.
6 Виноградов В.В. Основные проблемы изучение образования и
развитие древнерусского литературного языка. Избранные труды. – М.:
Изд. акад. наук. СССР, 1958. – 138 с.
7 Гречко В.А. Теория языкознания. – М.: Высшая школа, 2003. – 375 с.
8 Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. – Алматы.: Ғылым. 1968. – 186
б.
9 Қайдар Ә. Халық даналығы. – Алматы: Арыс, 2004. – 559 б.
10 Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция,
символ, тілдік сана. – Алматы: Ғылым, 1998. – 140 б.
11 Демьянков В.З., Кубрякова Е.С., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий
словарь когнитивных терминов. – М.: МГУ, 1996. – 245 с.
12 Рахилина Е.В. Когнитивный анализ предметных имен: Семантика и
сочетаемость. – М.: МГУ, 2000. – 210 с.
13 Гумбольдт В.фон. Язык и философия культуры. – М.: Прогресс,
1985. – 400 с.
14 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени
аспектілері. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 150 б.
15 Серғалиев М. Кӛркем әдебиет тілі. – Алматы: Мектеп, 1995. – 171 б.
16 Сыздық Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. – Алматы: Арыс,
2004.
– 614 б.
17 Сыздық Р. Ғ. Сӛз құдіреті. – Алматы: Санат, 1997. – 224 б.
18 Балақаев М. Сӛз және шеберлік // Жұлдыз. – 1961. – № 10. – 102-105
бб.
19 Когай Э.Р. Метафора как средства создания индивидуально-
авторской картины мира. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті,
2002. – 77 с.
20 Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері:
Фил. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2002. – 140 б.
21 Қазақ тілінің диалектологиялық сӛздігі. 1 кітап. – Алматы: Ғылым,
1996. – 195 б.
133
22 Гумбольдт. В. фон.. О различии строения человеческих языков и его
влияния на духовное развития человечества // Избранные труды по
языкознанию. – М.: Прогресс, 1984. – С. 397-398.
23 Қайдар Ә. Қазақ тілінің ӛзекті мәселелері. –Алматы: Ана тілі, 1998.–
303 б.
24 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы: Евразия,
1995. 178 с.
25 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на
материалах произведений М. Ауэзова). – Алма-Ата, 1989. – 206 б.
26 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 304
б.
27 Сепир Э. Избранные труды по языказнанию / Пер. с англ. – М.:
Прогресс, 1993. – 656 с.
28 Тимофеев Л.Н. Проблемы литературы. – М., 1955. – 79 с.
29 Килевая Л.Т. Картина мира древных славян категория наклонения.
Алматы, 2002. – 176 с.
30 Семенец Е. Концептуальная картина мира в творчестве писателя //
Актуальные проблемы исследования языка и речи. –М.: БГПУ им.
М.Танка, 2001. – Ч.1. – С. 114-115.
31 Новикова Н.С., Черемисина Н.В. Многомирее в реалии и общая
типология языковых картин мира // ФН. – 2001. – №1. – С. 41-46.
32 Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ
университеті, 2002. – 152 б.
33 Аханов Т. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Мектеп, 1965. – 158 б.
34 Қалиев Ғ. Болғанбаев Б. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – Алматы: Дәуір, 2003. – 245 б.
35 Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сӛз мағынасының кеңеюі мен таралуы:
Фил. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 1963. – 124 б.
36 Шмелев Д.Н. Очерки по семиосологии русского языка. – М., 1964.
2003. – 561 с.
37 Гак В.Н. Метафора универсальное и специфическое // Метафора в
языке
и тексте. – М.: Наука, 1988. – С. 174-176 .
38 Гусев С.С. Наука и метафора. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1996. – 131 с.
39 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сӛздік. –
Алматы: Сӛздік – Словарь, 1998. – 301 б.
40 Хасанов Б. Қазақ тілінде сӛздердің метафоралы қолданылуы. –
Алматы, 1966. – 207 б.
41 Сыбанбаева А.С. Қазақ тіліндегі концептуалдық метафораның
қызметі: Фил. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 1999. – 161 б.
42 Есқараева А.Д. З. Шүкіровтің шығармаларындағы метафоралық
қолданыстар: Фил. ғыл. канд. ... дис. – Астана, 2003. – 140 б.
134
43 Зайсанбаева Г.Н. Метафоралы аталымдардың когнитивтік аспектісі
(біріккен зат атаулары негізінде): Фил. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы,
2004. -28 б.
44 Ефимов А.И. Образное средство метафоры // Известия АН СССР. –
1947. – Т. ІV, №4. – С. 135-316.
45 Черникова Н.В. Семантические неологизмы в современном русском
языке (80-90-е годы ХХ в.): Дис. ... канд. филол. наук. – М., 1997. – 177 с.
46 Арутюнова Н.Д. Образ, метафора, символ в контексте жизни и
культуры
// Res philolica. Филологические исследования. –М-Л.: Наука, 1990. – С. 71-
88.
47 Язык и моделирование социального взаимодействия: переводы
Сост. В.М. Сергеева и П.Б. Паршина; Общ. ред. В.В. Петрова. – М.:
Прогресс, 1987. – 464 с.
48 Арутюнова Н.Д. Теория метафоры. – М.: Наука, 1990. – 206 с.
49 Телия В.Н. Вторичная номинация и ее виды // Языковая номинация:
Виды наименований. – М., 1977. – С. 56-59.
50 Гак В.Н. Метафора универсальное и специфическое // Метафора в
языке
и тексте. – М.: Наука, 1988. – С. 70-78.
51 Қасым Б. Сӛзжасам: семантика уәждеме. – Алматы, 2003. – 167 б.
52 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. –
М., 1962. – 155 с.
53 Қазақ тілінің түсіндірме сӛздігі. – Алматы: Ғылым, 1976. – І т. – 560
б.
54 Паскаль Б. Мысли // Библиотека Всемирной литературы. – М., 1974.
– С. 250-255.
55 Жоль К.К. Мысль. Слово. Метафора. Проблемы семантика в
философском освещении. – Киев: Наука ва думка,1984. – 365 с.
56 Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1983. –
460 б.
57 Шмелев Д.Н. Слово и образ. – М., 1964. – 136 б.
58 Алдашева А.М. Аудармадағы баламалық (орыс тілінен қазақ тіліне
аударылған нұсқалар негізінде). – Алматы, 2004. – 45 б.
59 Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени
мәселелер: Фил. ғыл. канд. ... дис. –Алматы, 2000. – 240 б.
60 Бархударов Л.С. Язык и перевод. Вопросы общей и частной теории
перевода. – М.: Международные отношения, 1978. – 185 с.
61 Попович А. Проблемы художественного перевода. – М., 1980. – 450
с.
62 Сыроваткин С.Н. Теория перевода с аспекте функциональной
лингвистики: уч. пособие. – Калинин, 1978. – 84 с.
63 Ширяев А.Ф. Пособие по синхронному переводу. Французский
язык. М., 1982. – 301 с.
135
64 Ревзин И.И., Розенцвейг В.Ю. К обоснованию лингвистической
теории перевода // Вопросы языкознания. – 1962. – №5. – С. 56-58.
65 Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. – М.: Международные
отношения, 1980. – 166 с.
66 Мунэн Ж. Теоретические проблемы перевода. Перевод как
языковой контакт // Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. –
М.: Международной отношение, 1978. – С. 36-42.
67 Стрелковский Г.М. Теория и практика военного перевода. – М.,
1979. 250 с.
68 Ахманова О.С. Указатель основных английский переводов //
А.С. Ахманова. Словарь лингвистических терминов. – М., 1966. – С. 537-
570.
69 Ахманова О.С. Лингвистических терминов. – М., 1966. – 560 с.
70 Гачечиладзе Г.Р. Художественный перевод и литературные
взаимосвязи. – М.: Советский писатель, 1972. – 262 с.
71 Рецкер Я.И. О закономерных соответствиях при переводе на родной
язык // Тетради переводчика. – М.: Международные отношения, 1950. – С.
156-178.
72 Федоров А.В. Основы общей теории перевода. Лингвистические
проблемы. – М.: Высшая школа, 1983. – 303 с.
73 Шаймерденова Н.Ж. Переводы на русский язык и эксплекация
семантики языковых единиц // Межкультурная коммуникация и
актуальные проблемы казахской, русской филологии. – Алматы, 2004. – С.
218-220.
74 Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. – М.,
1956. – 512 с.
75 Шахматов А.А. Из трудов по современному русскому языку. – М.:
Учпедгиз, 1952. – 271 с.
76 Бедняков А.С. Явление переходности грамматических категории в
современном русском языке // Русский язык в школе. – 1991. – №3. – С. 28-
31.
77 Моисеев А.И. Словообразования современного русского языка. –
Л., 1985. – 91 с.
78 Кубрякова Е.С. Деревация, транспозиция, конверсия // Вопросы
языкознания. – 1974. – № 5. – С. 54-59.
79 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М.,
1955. – 143 с.
80 Ким О. К типологии транспозиционных процессов // В сб.:
Исследование по семантике русского языка. – Ташкент, 1982. – С. 4-8.
81 Колшанский Г.В. Контекстная семантика. – М., 1980. – 205 с.
82 Шендельс Е.И. Многозначность и синонимия в грамматике. – М.,
1970. – 76 с.
83
Гак В.Г. О сопоставительной стилистике // Методы
сопоставительного изучения языков. – М.: Наука, 1988. – С. 48-54.
136
84 Лилова А. Введение в общую теорию перевода / Под. общ. ред.
П.М. Топера. – М., 1985. – 352 с.
85 Телия В.Н. Метафоризация и ее роль в создании языковой картины
мира // Роль человеческого фактора в языке. – М.: Наука, 1988. – С. 172-
204.
86 В.Н. Комиссаров. Современное переводоведение. – М.: ЭТС, 1999. –
540 с.
87 Нурпеисов А. Последний долг. – Алматы: Атамұра, 2000. – 380 с.
88 Анастасьев Н. Небо в чашечке цветка (Абдижамил Нурпеисов и его
книги в мировом литературном пейзаже). – Алматы: Ӛлке, 2004. – 304 с.
89 Гвоздев А.И. Очерки по стилистике русского языка. – М., 1965. –
106 с.
90 Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы, 1993. – 202 б.
91 Кожина М.И. Стилистика русского языка. – М., 1997. – 96 с.
92 Латышев Л.К. Перевод: проблемы теории, практики и методики
преподавания. – М.: Просвещение, 1988. – 160 с.
93 Комиссаров В.Н. Лингвистическое переводоведение в России. – М.:
ЭТС, 2002. – 183 с.
94 Сүлейменова Э.Д. Казахский и руский языки: Основы
контрастивной лингвистики. – Алматы: Демеу, 1996. – 208 с.
95 Швейцер А.Д. Теория перевода: статус, проблемы, аспекты. – М.:
ИРЯ РАН, 1998. – 112 с.
96 Степанов Ю.С. Французская стилистика. – М.: Наука, 1965. – 356 с.
97 Сафарян Р.Д. Культурные лакуны при восприятии художественного
текста в иноязычной (армянской) аудитории // Язык и общество на пороге
нового тысячелетия: Итоги и перспективы. – М.: Эдиториал УРСС, 2001. –
С. 360-365.
98 Киынова Ж. Семантико-стилистическое своеобразие славянизмов в
художественных переводах: Канд. филолог. наук. ... дис. – Алматы, 2002. –
140 с.
99 Маслова В.А. Введение в лингвокультуралогию. – М.: Наследие,
1997. –
207 с.
100 Ахметжанова З.К. Сопоставительное исследование лексики
тюркских и
русских языков: Автореф. ... дис. канд. филол. наук. – Алма-Ата, 1981. – 21
с.
101 Муравьев В.Л. Лексические лакуны. – Владимир, 1975. – 93 с.
102 Мечковская Н.Б. Социальная лингвистика. – М.: Аспект Пресс,
1996. –
207 с.
103 Колшанский Г.В. О языковом механизме порождения // Вопросы
языкознания. – 1983. – №3. – С. 44-48.
104 Кәрімов Х. Қанатты тіл. – Алматы, 1995. – 231 с.
137
105 Швейцер А.Д. Перевод и лингвистика. – М.: Воениздат, 1973. –
280 с.
106 Эткинд Е.Г. Поэтический перевод как проблема сопоставительной
стилистики: Дис. ... д-ра филолог. наук. – Ленинград, 1965. – 242 с.
107 Шаймерденова Н.Ж. Толкование слов в художественном
произведении // Тезисы VIII Международного конгресса МАПРЯЛ. –
Сегенсбург, 1994. – С. 174-177.
108 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. –
145 б.
138
Мазмұны
Алғы сӛз ............................................................................................................. 3
1 Ә. НҰРПЕЙІСОВТЫҢ “СОҢҒЫ ПАРЫЗ” РОМАНЫНДАҒЫ
ТІЛДІК ТАНЫМ ............................................................................................. 6
1.1 “Соңғы парыз” романындағы қазақ әдеби тілі мен тіл экологиясының
кӛрінісі ................................................................................................................ 6
1.2 “Соңғы парыз” романында ұлттық әлем бейнесінің кӛрінуі ................ 23
1.3 Метафораның жалпы тіл біліміндегі сипаты .......................................... 34
1.4 Теңізге байланысты метафоралардың танымдық сипаты ..................... 51
1.5 Ӛмір, дүние ұғымдарына байланысты метафоралардың түрлері ......... 62
2 КӚРКЕМ АУДАРМА ЖӘНЕ ТІЛАРАЛЫҚ ТРАНСПОЗИЦИЯ ..... 72
2.1 Кӛркем аударма тілінің негіздері ............................................................ 72
2.2 Тілдік жүйедегі және тіларалық транспозиция ұғымы ........................ 86
2.3 Аударма теориясы және “Соңғы парыз” романындағы метафоралар.. 95
2.4 Аудармадағы лакуналар және метафоралардың сақталу кӛрінісі .......115
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ............................................... 130
Достарыңызбен бөлісу: |