Н. Ш. Чернышевский мұраларын оқып таныс болған, Батыс Еуропа әдебиетінен Гете, Дж. Байрон

Арқадағы  Біржан  сал  мен  Ақан  сері  маңына  бір  шоғыр  талантты  топ  жиналса,  Маңғыстауда 
"Адайдың жеті қайқысы" деген атпен белгілі сал-серілер - Шолтаман, Тастемір, Досат, Тұрсын, 
Жылкелді, Әділ, Өскінбай ел аралап өнер көрсетті. Әнші ақындар композиторлық дарынмен бірге 
тыңдаушысын  арбап  алатын  сазы,  құдіретті  даусымен  жүртшылыққа  танылған.  Көпшіліктің 
ықыласына  бөленген.  Біржанның  "Әңгіме  сегіз  дуан  таңырқаған",  "Пар  келмеген  еш  әнші  тіпті 
маған", Әсетгің "Әсеттей сал, ән салсаң, аңыратып, Орман, тоғай, өзенді жамыратып", "Әуелетіп ән 
салса,  әнші  Әсет,  аққумен  аспанда  тілдеседі"  деуі  тегіннен  тегін  шықпаған.  Олар  қазақ  әнінің 
классик.  биікке  жетіп,  формалық,  әуендік  жағынан  байи  түсуіне  шексіз  үлес  қосқан.  Арқадағы 
үлкен әншілік орта Біржан сал, Бат. Қазақстандағы әншілік мектеп Мұхит атымен, Сыр бойындағы 
гармонмен айтылатын бір мақам дәстүрі Нартаймен байланысты. Әнші ақындар көбіне   пәк таза 
махаббатты,  сұлу  әйел  сипатын  жастық шақ, жігіттік  арман,  ар-намыс  бостандығын  жырлауға 
ден қойды. Оған Ақан сері, Біржан сал, Естай, Балуан Шолақ, т.б. ақындардың шығарм-ғын айтуға 
болады. Әйел затының әдемі көрік-келбетін, жан дүниесінің сұлулығын әсерлі жырлаған Ақан 
серінің "Ақтоқты", "Мақпал", "Перизат", 'Ақсаусақ", "Жамал қыз", "Балқадиша", Үкілі Ыбырай 
әйгілі Гәккуі",    Естайдың "Қорлан", Қайыптың "Ақбөбек", Сауытбектің "Ақбөбек", т.б. махаббат 
тақырыбына  арналған.  Ә.  а.  шығарм-ғының  поэиямызда  өзгеше,  арналы  болып  қалыптасуына 
қазақ  даласындағы  тарихи  әлеум.  жағдай  ықпалын  тигізді.  19  ғ-дағы  сан  қабатты  өзгерістер, 
ежелгі салт-дәстүрдің, қауым мен қауым, адам мен адам арасындағы қатынастардың басқаша өріс 
табуы  әншілік  поэзиямыздың  қуаттана  дамуына  қолайлы  жағдай  тудырды.  Мәди,  Жаяу  Мұса, 
Сары  Батақұлы,  Иман-жүсіп,  Қанапия.т.б,  ақындар  өлеңдерінде  әлеум.  теңсіздіктерді  сынады. 
Мәселен,  Жаяу  Мұсаның  "Ақсисасы"  -  теңсіздікке,  зорлықшыл,  қиянатшыл  үстем  топтардың 
іс-әрекетгеріне  деген  наразьшық пен ыза-кектің уытты күшін көрсететін әлеум. мәні зор туынды. 
Сол себептерден аталған ақындар шығарм-ғы күрескерлік те қасиетімен ерекшеленеді. 
ӘҢГІМЕ, әдебиетте  - оқиғаны  қарасөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры. Ә-нің 
жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композиц., сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі 
арқылы  айқындалады.  Ә-нің  көлемі  шағын,  кейіпкерлер  саны  аз,  сюжет  ұйытқысын  құрайтын 
оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі болады. Онда адам, оның өмірі мен тағдыры, аса 
маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, баяндауға, 
ұзақ  суреттеуге  орын  жоқ.  Ә.  жанры  аз  сурет  арқылы  көп  жайды  аңғарта  білетін  айрықша 
көркемдік шеберлікті талап етеді. Оқиға көбіне бірінші жақган баяндалып, әңгімешінің оқиғаға 
тікелей қатыстылығын көрсетеді. Б.Майлин, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, 
Қ.Жұмаділов, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Т.Әбдіков, т.б. жазушылардың Ә-лері - қазақ әдетиетіндегі 
осы  жанрда  жазылған  үздік  шығармалар.  Қазіргі  әңгіменің  бастаулары  халық  ауыз  әдебиетінде 
жатыр. Сонау көне заманнан-ақ халық  өзінің тұрмыс-салты, күнделікті  тіршілігі жайлы ауызша 
Ә-лер туғызып отырған. Мұндай Ә-лер бір рет қана айтылып қоймай, әр жерде, жиын болған кезде 
айтылған  да,  ондағы  оқиға  бірте-бірте  тұрақты  сюжетке  айналған.  Сөйтіп  ауыз  әдебиетіндегі 
дәстүрлі жанрға айналған. Жеке адамның басынан өткен оқиға ретінде айтылатын мұндай Ә-лерді 
халықар. фольклортануда меморат деп те атайды. 
ӘПСАНА (парсы, апсанс - аңыз, араб. хикаят - әңгіме) - қазақ фольклорлық прозасының жанры. 
Бұл  терминді  орыс,  Еуропа  әдебиеттерінде  қалыптасқан  "легенда"  (лат.  legenda)  -  ұғымының 
баламасы  ретінде  қазақ  фольклортануына  С.Қасқабасов  енгізген.  Ә.  -  бағзы  бір  замандарда 
болыпты-мыс  делінетін  оқиғаларға  немесе  пайғамбардың,  әулие-әмбиелердің  ғажайып  істерін 
баяндайтын діни сюжеттерге негізделген, сондай-ақ нақтылы тарихи, кітаби дерек, тиянағы жоқ, 
таза  қиялдың  жемісі  ретінде  туған,  фольклорлық  прозаның  көркемдік  сипаты  мейлінше  қанық 
үлгісі.  Ә-дан  аңызға  да,  мифке  де,  ертегілерге  де  тән  жанрлық  белгілер  бірдей  ұшырасады. 
Оқиғаның  тым  көне,  архаикалық  сипаты  белгілі  бір  идеялық,  тақырыптық  бағдарды  діттейтін 
сюжеттік-композиц. шарттылықтың басымдылығы, көп нұсқалық - Ә-ның негізгі ерекшеліктері Ә. 
шартты  түрде  тарихи-мекендік,  діни-кітаби,  әлеум.-утопиялық  деп  үшке  бөлінеді. 
Тарихи-мекендік  Ә.  есте  жоқ  ескі  дәуірде  өткен  оқиғалар,  тарихи  тұлғалар  жайына  арналады 
(Ескендір Зұлқарнайын, Қызыр, Қорқыт туралы Ә.). Діни-кітаби Ә. құран хикаяларын мазмұндап, 
әулиелердің тағдыр-талайын, тіршілік тауқыметін, т.б. өзек етеді (Мыс., Аюп, Мұса, Әзірет Әли, 
Нұх,  т.б.  туралы  Ә.).  Ал  әлеум.-утопиялық  Ә.  халықтың  тәңірі  қалаған  абат  мекен  Жерұйық 

хақындағы  ой-арманынан  туындайды  (Асан  қайғы,  Абат,  Өтеген  батыр  іздейтін  Жерұйық, 
Жиделі-Байсын туралы Ә.).   
ӘРШ, Мұхамедғарып Тәңірбергенұлы (1856. қазіргі Шығ. Қазақстан обл. Жарма ауд. Үшбиік т.ж. 
бекеті, Жыланды мекені - 21.6.1924, сонда) - ақын. Абайдың талантты шәкірттерінің бірі. 11-12 
жасында  ауыл  медресесінде,  одан  кейін  бастауыш  орыс  мектептерінде  оқыған.  Семейдегі  уездік 
уч-щені бітірген (1881). Семейде оқыған кезде Абаймен танысып, оны өзіне ұстаз тұтады. 1882- 84 
ж.  Сергиополь  уезінде  тілмаш,  1884  -  87  ж.  Шәуешек  қ-нда  Ресейдің  Қытайдағы  елшілігінде 
тілмаш, одан кейін Қапалда, Бішкек және Алматы қ-нда пошта саласында қызмет атқарады. 1890 ж. 
өзі туып өскен Қандығатай, Еңірекей болыстарында тілмаш болады. Ә. татар, орыс тілдерін жетік 
білумен бірге араб, парсы, түрік, қытай тілдерін де жақсы меңгерген. Шығыс және орыс классик. 
әдебиетін  оқып,  нәр  алған.  Бала  күнінен  ақындық  жолға  түсіп,  ақындар  айтысына  қатысқан.  Ә. 
шығыстың  ғажайып  оқиғалы  ертегілік  сюжетіне  құрылған  бірнеше  дастан  жазған.  Оның 
алғашқысы    "Зияда-Шаһмұрат"    дастаны 1884 ж. жазылып, 1890, 1892, 1893, 1896, 1909, 1912 ж. 
немере  туысы  Жақып  Байжігітұлының  атынан  Қазан  қ-нда  баспадан  шыққан.  "Қисса-и  бәһрам" 
дастаны 1908 ж„ 1912 ж. жарық көрген. "Қожа Ғапон", "Нұрғыза-рун". "Таһир" дастандарының 
авторы.  Ә.  өз  шығарм-ғында  Абайдың  дәстүрін  ілгері  жалғастыра  білді.  Қапалда  қызметте 
болған кезінде атақты ақын қыз Сарамен танысып, ғашықтық жырларын арнаған. Біржан - Сара 
айтысын  көркемдік  жағынан  қайта  өңдеп,  хатқа  түсірді,  баспаға  ұсынып,  мәңгілік  мұра  етіп 
қалдыруда көп еңбек сіңірген. Ә. 1913 ж. айтыс түріндегі "Тәуке-Ұрқия" дастанын жазған. А.С. 
Пушкиннің "Евгений Онегин" романын еркін аударма үлгісінде өлеңмен қазақтіліне аударған. 

жүктеу/скачать 3,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: