Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Pdf көрінісі
|
| ауылдың үстіне енді ғана жақындап келе жатқан кез (Ғ.Мүсірепов.
Ананың арашасы). Фразеологиялық тіркестің сыңарын бұлайша өзгертіп алуы оқырманға әлдеқандай сұсты бір оқиғаның хабаршысындай көрінеді. Жалпытілдік қолданыста таңдай қақты, бас шайқады, аузын ашты деген синонимдес фразеологиялық шоғырлардың мағыналары бір-біріне өте жақын, «бір нәрсеге таңданды, қайран қалды» деген мағынаны білдіреді. Жазушы кей контексте фразеологизмдердің синонимдес түрлерін тіпті бір сөйлемнің шенінде топтап, жарыстыра жұмсайды. Бұлардың көбін Әзімқан төре жүз-жүзге бөліп, талай-талай руларын атап та берді. Соны тыңдаушы тобықтың бай-билері енді мүлде таңдай қағып, бас шайқасып, ауыз ашып қалған. Олардың көбінін атын тағы да Оразбай түйе сөйледі (М.Әуезов. Абай жолы). Сырт қарағанда, үш бірдей мәндес фразеологизмді бір сөйлемнің шенінде қатарластыра жұмсау көпсөзділік тәрізді көрінуі мүмкін. Шындығында, үңіле қараған оқырманға олай емес, синонимдес фразеологизмдерді жарыстыра жұмсауда өзгеше мән жатқаны байқалады: «таң қалды, қайран болды» деген мағына олардың бәріне ортақ болғанымен, фразеологизмнің ішкі формасына тән іс-әрекет, қимыл әр басқа тындаушылардың біреулері 62 басын шайқаса, екінші біреуі аузын ашып, енді бірі таңдайын қаққан іс әрекетін оқырман көз алдына жеке-жеке елестеткендей болады. Синонимдес фразеологизмдерді жазушының жарыстыра қолдануының міне, осындай өзіндік көркем шешімі бар. Мұхтар Әуезов шығармаларында тұрақты сөз тіркестерінің сан-алуан түрлері бар дедік. Әсіресе сөз орамдары нұсқаларының молдығы, алуан түрлі синонимдік қатарының көптігі бірден назар аударады. Әрине, тұрақты орамдардың нұсқалары әлі түбегейлі зерттеле қойған жоқ. Сондықтан да зерттеушілердің бұл мәселеде пікір арнасы әр түрлі. Дегенмен бір алуан нұсқалардың тіл жұмсау дағдысында стильдік, семантикалық реңк алып, синонимдес қолданыстың қорабасын молайтып отырары сөзсіз. Сондықтан тұрақты тіркестің әр түрлі нұсқаларын молынан қолданудың жаңсақтығы жоқ. Бір айта кететін нәрсе, тұрақты орамдардың нұсқалық сыңарлары жеке тұрғанда да өзара синонимдес бір қатар түзсе, енді бір алуаны мағына жағынан мүлде алшақ сөздерге жатады. Жазушы шығармасында мұндай сөз нұсқаларының түр-түрі аса мол кездеседі. Мысалы, мұртын сындырған жоқ деген фразеологизмнің тұмсығын сындырған жоқ деген нұсқалық сыңарлары бар: Бұларда мал дейтін мал да шағын. Азын-аулағы болса осы қыстау маңын қысы-жазы жесе де, бөктер шөбінің тұмсығын сындыра алмайды (Абай жолы). Қара құрттай қаптаған, құжынаған тәрізді орамның қатары қара құрттай қайнаған секілді нұсқалармен молыға түседі: Жазықтың орта кезінде қара құрттай қайнаған жәрмеңке сол өзеннің жағасында (Қилы заман). Немесе жазушы «Барымта» әңгімесінде ұпайы түгел деудің орнына асығы түгел деп те қолданады. Жарық айлы бүгінгі түн қаралы, қанды түн болды. Өз намысы оянбаған екі бейбақ, асығы түгел әлдекімнің намысына итаршылық жасады да жайрап түсті қос арыс... Жер мойны алыс деген тіркес сыңарының бірнеше синонимдері бар: жер мойыны қашық, жер мойыны шалғай, т.б. Мысалы: Қыс түсіп, мал арзандады Семізін елден алдыруға жер мойыны қашық (Абай жолы). Осы тіркестің тұрақты компонентінің өзін жазушы әр ыңғайда құбылта қолданады: Мына боран айықпағалы, міне, үш күн болды. «Жыл мойыны жақын ба» деп дәме қылысым еді (Абай жолы). Тұрақты тіркес сыңарларын өзгертіп, жазушы қаламының тыңға түсуі дағдыдан ауытқу тәрізді болғанымен, көркемдік шешімі жоқ емес: жердің орнына жылды алуы, алыстың орнына 63 жақынды қолдануы тілдегі ассоциация мен антоним құбылысына негізделген. Әдетте мезі болған жолаушыға жол ұзақ, мойнындай жіңішке жердің өзі ұзап кетеді. Мал баққан жанға да солай, жұттың жылы үзілер жерде ұзарып, шығынға көп ұшыратады. Жазушы осы тәрізді мал ашуы – жан ашуы дегенді ру арасындағы кыстау-қоныс, құдық-қорық таласына орай жер ашуы – жан ашуы деп өзгерте қолданады: Бұл қорлыққа шыдағанша өлген артық! - дегенде жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|