Национальной академии наук республики казахстан
жүктеу/скачать 5,06 Mb. Pdf көрінісі
|
ЛИТЕРАТУРА [1] Тлипиев А.Т. Конституционно-правовые основы государственного финансового контроля в России: автореф. …канд. юрид. наук. - М., 2002. – 28 с. [2] Уваров В.Н. Теория государственного управления: учеб. - Петропавловск: Северо-Казахстанская юридическая академия, 2006. – 473 с. [3] Концепция правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года. – Алматы: OST – ХХ1 век, 2010. - 48 с. [4] Айтхожин К.К. Теоретические вопросы Конституции Республики Казахстан: дис. … докт. юрид.наук: 12.00.02. – Алматы, 2008. – 351 с. [5] Острогорский М.Я. Демократия и политические партии. - М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 1997. – 640 с. REFERENCES [1] Tlipiev A.T. Constitutional and legal bases of state financial control in Russia: Author. ... Cand. jurid. Sciences. M., 2002. 28 p. (in Russ.). [2] Uvarov V.N .The theory of governance: Proc. - Petropavlovsk: North Kazakhstan Academy of Law, 2006, 473 p. (in Russ.). [3] The Concept of Legal Policy of the Republic of Kazakhstan for the period from 2010 to 2020. Almaty: OST, 2010, 48 p. (in Russ.). [4] Aitkhozhin K.K. Theoretical questions of the Constitution of the Republic of Kazakhstan: dis. ... Doctor. yurid. sciencles, Almaty, 2008, 351 p. (in Russ.). [5] Ostrogorsky M.J. Democracy and political parties. M .: Russian Political Encyclopedia (ROSSPEN), 1997, 640 p. (in Russ.). Бақылау мемлекеттік басқаруды модернизациялау тәсілі ретінде Тайторина Б.А. binur.a@mail.ru Тірек сөздер: құқық, бақылау, атақаратын қызметі, заң, классификация, бақылау құқықтық қарым-қатынастар. Түйін. Мақаланың мақсаты мемлекеттік бақылаудың конституциялық құқықтық мәселелерін зерттеу. Мемлекеттік бақылаудың тиімділігін арттыруда «бақылау» категориясы мазмұнының теориялық база, тарихи тұрғыдан қарастыру; билік тармақтарының теңгерімін, тепе-теңдігін сақтауға бағытталудағы оның алатын орны мен рөлі, Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бақылау стратегияларының артықшылықтары мен негізге алынатын түрлерін анықтау; бір жағынан мемлекеттік бақылауды қамтамасыз ету тәсілдері ретіндегі конституционализациялау шараларының негізгі бағыттары мен қағидаларының тиімділігін зерттеу, екінші жағынан мемлекеттік басқаруды модернизациялау. Taitorina B.A. Doctor of juridical sciences, professor, theory and history of state and law and constitutional law department, juridical faculty Kazakh national University Named by Ababy. Kazakhstan, Almaty. Control as a way to modernize public administration Поступила 15.04.2015 г. ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 107 N E W S OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES ISSN 2224-5294 Volume 3, Number 301 (2015) UDK 338.439(574):633.11 Establishment of the grain cluster as a way to increase the competitiveness of the Republic of Kazakhstan R.Т.Dulambaeva 1 , ZH.Т.Beisenbaev 1 , Е.А.Nogayeva 1 dulambaeva68@mail.ru 1 Kazakh national university named after Al-Farabi, Almaty, Kazakhstan Key words: Cluster of grain, The sown area of grain, Areas producing a lot of wheat, Import and export of products of grain. Annotation. Wheat grain production in Kazakhstan is the main part of the industry. With clustering of wheat sector we can export finished products. Reduce the dependence on the export of resource. Identify of the factors influencing to farms. Favorable areas for organize of wheat cluster. Manufacture of food products and imports. Arable lands of wheat every year. Wheat yield per hectare. The complexity of the calculation of the efficiency of the cluster. State's role in the organization of the cluster system. The current situation, according to the Kazakh leader, radically different from the former. Kazakhstan's record harvest achieved by completely different methods, thanks to two crucial factors. First, of course, thanks to the heroic work of our farmers have always relied on the support of the state. Secondly, the current outstanding victory of Agriculture of Kazakhstan - a direct result of consistent agrarian policy of the state. УДК 338.439(574):633.11 Бидай кластерін құру Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолы ретінде Р.Т.Дуламбаева 1 , Ж.Т.Бейсенбаев 1 , Е.А.Ногаева 1 1 әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Экономика және бизнес жоғары мектебі, Алматы қ., Қазақстан Республикасы Тірек сөздер: Бидай кластері, Бидайдың егістік алқабы, Бидай өндірудегі көшбасшы аймақтар, Бидай өнімдерінің импорты және экспорты. Аннотация. Бидай өндірісі Қазақстанның ауыл шаруашылығының маңызды секторы болып тиабылады. Бидай секторын кластерлеу дайын өнімді экспорттауга мүмкіндік береді. Ресурс экспортына тәуелділікті төмендетеді. Фермерлерге әсер ететін факторлар. Бидай кластерін құруға қолайлы аймақтар. Дайын өнім өндірісі және оның импорты. Бидайдың егістік алқаптары жыл сайынғы. Әр гектардан алынатын бидай көлемі. Қазақстан Президентінің ойынша, қазіргі жағдай бұрынғымен салыстырғанда мүлде басқаша. Қазақстанның рекордтық өнім көлемі көптеген әдістермен қол жеткізілген, әсіресе екі фактор ең маңыздысы. Біріншіден, отандық фермерлердің ерен еңбектерінің арқасында. Екіншіден, Қазақстан Республикасының қазіргі жетістігі – мемлекеттің аграрлық саясатының нәтижесі. Қазіргі кездегі кез келген мемлекетке көзқарас олардың экономикасының бәсекеге қабілеттілігімен анықталады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев салалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру механизмдерін жетілдіруді талап етуде. Себебі салалық экономика арқылы мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі негізделеді. Қазақстан үшін негізгі экспорттық тауарларына сұраныстың үнемі өзгеріп отыруынен, әлемдегі сауда міселесінің ушығып кетуінен – ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін көтеру маңызға ие болады. Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 108 Сурет 1 – 2004-2014 жж. Дәнді (күрішті қосқанда) және бұршақ дақылдарының және бидайдың жиналымы, мың тонна [1] Жыл сайынғы бидай жиналымы басқа дақылдардың кем дегенде 70-80%-ын құрап отыр (Сурет 1). Биылғы жылғы көрсеткіш бойынша дәнді және бұршақ дақылдарының қолда бары 13103362 тонна болса, оның ішінде 11000729 тоннасы бидай, яғни 83,95%-ы. Бидайдың түсіміне әртүрлі факторлар әсер ететді (Сурет 2). Жоғарыда аталған факторлардың негізгілері егіс алқабының көлемі және әр гектардан алынған түсімділігі болып табылады (Сурет 3). 2004 жыл мен 2014 жыл аралығында әр гектардан алынған центнердің айырмашылықтары бар. Ең жоғарғы түсім 2011 жылы 16,6 центнер бір гектарға үлес тиген. 2004 жылы бір гектардан 8,4 болса, 2014 жылы 10,9 центнерді көрсетіп тұр. Сурет 2 – Кластерлендіру жағдайындағы бидай өндірісінің тиімділігін анықтайтын факторлар [2, 51] 12374,2 13781,4 16511,5 20137,8 15578,2 20830,5 12185,2 26 960,5 12864,8 18231,1 17162,2 9937,0 11198,3 13460,5 16466,9 12538,2 17052,0 9638,4 22732,1 9841,1 13940,8 12996,9 0,0 5 000,0 10 000,0 15 000,0 20 000,0 25 000,0 30 000,0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Жалпы жиналым Бидай өнімдірісінің тиімділігін анықтайтын факторлар табиғи- климаттық жылумен қамтылған; ылғалман қамтылған; құнарлы топырақ; ауа райы және т.б материалды- техникалық ауылшаруашы- лық техникасы; жанар-жағар май; техникалық құрылғылар; көшет материалдары; тыңайтқыш және т.б. әлеуметтік- экономикалық тұрғын территориясын а іргелес инфрақұрылым ; жұмысшылар- дың квалификацияс ы; инвестиция; өнімдердің сатылым бағасы және т.б. технологиялы қ егу технологиясы; орақтан кейінгі өңдеу; сақтау; қйта өңдеу; сату және т.б. ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 109 Сурет 3 – 2004-2014 жж. аралығындағы бидайдың анықталған егістік алқабы, мың га. [3] Сурет 4-те көріп тұрғанымыздай Қазақстан Республикасында бидай өсіру, жинау бойынша Ақмола облысы - 30%, Қостанай – 28% және Солтүстік Қазақстан облыстары – 26% алдыңғы қатарда. Кластерді осы облыстарда ұйымдастыру қажет. Жер көлемі үлкен Қазақстан үшін кластерлік ұйымдастыруда ара- қашықтықты, транспорттық шығындарды ескеру өте маңызды. Сурет 4 – 2014 жылғы бидайдың облыстар бойынша жиналымы, пайыз [4] Бидай өнімдері кластерінің экономикалық тиімділігі түскен жиынтық пайданың қолданылған артықшылықтардың жиынтығына қатынасы ретінде анықталады: П бш П ұн П нан Н бш А бш АК бш АБ бш Н ұн А ұн АК ұн Н нан А нан АК нан Мұндағы, П – пайда, млн. тг.; НҚЖ – негізгі құрал-жабдықтар, млн. тг.; АҚЖ – айнымалы құрал-жабдықтар, млн. тг.; АК – адам капиталы, млн. тг.; ЖАБ – жердің ақшалай бағасы, млн. тг.; бш, ұн, нан – бидай, ұн, нан өндіретін кәсіпорындар. Тек адам және жер капиталының, өндірістің барлық негізгі және айнымалы құрал-жабдықтарының жиынтық іс-әрекетінің нәтижесінде ғана бидай өнімдері кластерінің экономикалық әсері жүзеге асады. Ол үшін бидай барлық бағыттарда сатылып, ұнның және ірі өнімдердің сатылуы, сондай- ақ нан өнімдерінің сатылуы қажет [5]. Қазіргі кезде кәсіпорындардың пайдасы, қызметкерлер саны сияқты нақты мәліметтер жоқтығынан бұл формула арқылы тиімділікті өлшеу қиындықтары туындап отыр. 11956,6 12647,9 12425,5 12892,3 13476,1 14751 14261,7 13848,9 13464 13088,7 12387,6 0 5000 10000 15000 20000 2004 ж 2005 ж 2006 ж 2007 ж 2008 ж 2009 ж 2010 ж 2011 ж 2012 ж 2013 ж 2014 ж Ақмола 30% Ақтөбе 1% Алматы 2% Батыс Қазақстан 1% Жамбыл 1% Қарағанды 4% Қостанай 28% Оңтүстік Қазақстан 2% Павлодар 2% Солтүстік Қазақстан 26% Шығыс Қазақстан 3% Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 110 Сурет 5 – 2013 жылғы желтоқсандағы азық-түлік тауарларының өндірісі мен импорты, ресурстардың жалпы көлеміне пайызбен [6] Сурет 5-те көріп отырғанымыздай Қазақстанда макарон өнімдерінің импортныа тәуелділік төмен. Ұнды импорттамаймыз десек теболады. Мұндағы мақсат: бидай - ұн - макарон және печенье сияқты дайын өнімдерді экспортқа шығару. Қазақстан Республикасының кәсіпкерлерінің қызмет белсенділігін анықтау барысында олардың қызмет етуіне кедергі келтіретін факторлар бойынша сауалнама жүргізілген. Соның нәтижелері бойынша: ақша қаражаттарының жетіспеуі - 36%, несиелер бойынша жоғарғы пайыздық қойылым - 21%, материалдық-техникалық базаның тозуы - 25%, өнімді сату бағасының төмендігі - 30%, айналым қаражаттарының аздығы - 26%, салықтың жоғару болуы - 9%, тұтынушыың сатып алу қауқарының төмендігі - 13%, шаруашылықтың табиғи ресурстарының тозуы - 14%, жеткіліксіз сұраныс - 9%, және тағы басқалары - 7% [7]. Жоғарыда аталған кері әсер етуші факторларды төмендету жұмыстарымен қатар, кәсіпкерлерді орталықтандыру, тиімділікке жұмыс істеуге бағыттау және ұйымдастыру қажет. Ауыл шаруашылығы өнімдері экологиялық таза және денсаулыққа пайдалы болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен отандық өнімді қолдау тұрғындармен жүзеге асырылса, бұл кәсіпорындар үшін үлкен мүмкіндіктер береді. Жеке кәсіпкерлер өздері бірігіп, қызмет істей қоймасытығы анық, сондықтан мемлекет кластерлік жүйені ұйымдастырушы ретінде болуы керек. Жұмыстың әдіснамасын статистикалық, математикалық, салыстырмалық әдістері құрады. Жұмыстың нәтижесінде бидай кластерін құру дайын өнім түрлерін экспортқа шығару арқылы мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға болатындығы қорытындыланды. ӘДЕБИЕТТЕР [1] Қазақстан Республикасы Статистика комитетінің ресми сайты. Режим доступа: http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT093673 / Күні:21.02.2015ж. [2] ЧерненкоА.А. Формирование зернового кластера как условие повышения эффективности региональной экономики // Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Краснодар – 2014. -194 стр. [3] Қазақстан Республикасы Статистика комитетінің ресми сайты. Режим доступа: http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT093661 / Күні:21.02.2015 ж. [4] Қазақстан Республикасы Статистика комитетінің ресми сайты: http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT093673 / Күні:21.02.2015 ж [5] Онищенко К.Н. Метод расчета экономической эффективности функционирования зернопродуктового кластера // Экономика. – Крым – 2011. - № 2(35). – С.101-106. [6] Қазақстан Республикасы Статистика комитетінің ресми сайты: http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT074739 / Күні:21.02.2015ж [7] Деловая активность предприятий Казахстана, - Астана - 2015. – 31 с. // Қазақстан Республикасы Статистика комитетінің ресми сайты. Режим доступа: http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT093166 / Дата:21.02.2015г. REFERENCES [1] Grain ( including rice ) and legumes and wheat accumulations, The official website of the Statistics Committee of the Republic of Kazakhstan, http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT093673 (in Kaz.). [2] Chernenko A.A. Formation of grain cluster as a condition for increasing the efficiency of the regional economy.Krasnodar: Thesis for the degree of Candidate of Economic Sciences, 2014. 194 p. (in Russ.). [3] Area under crops of wheat,The official website of the Statistics Committee of the Republic of Kazakhstan, http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT093661 (in Kaz.). [4] Wheat of accumulations in areas, The official website of the Statistics Committee of the Republic of Kazakhstan, http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT093673(in Kaz.). 70,4 81,0 84,5 85,4 85,5 99,9 29,6 19,0 15,5 14,6 14,5 0,1 өндіріс импорт ұн арақ, ликер-арақ өсімдік майы жармалар макарон сүт өнімдері ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 111 [5] Onishenko K.N. The method of calculating the economic efficiency of the cluster of grain products. Krym: Economics, 2011. № 2(35). 101-106 p. (in Russ.). [6] Food production and import, The official website of the Statistics Committee of the Republic of Kazakhstan, http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT074739 (in Kaz.). [7] The business activity of Kazakhstan. Astana: 2015. 31 p. The official website of the Statistics Committee of the Republic of Kazakhstan, http://www.stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT093166. (in Russ.). УДК 338.439(574):633.11 Формирование зернового кластера как повышение конкурентспособности Республики Казахстан Р.Т.Дуламбаева 1 , Ж.Т.Бейсенбаев 1 , Е.А.Ногаева 1 1 КазНУ им. аль-Фараби, Высшая школа экономики и бизнеса , г. Алматы, Республика Казахстан Ключеве слова: Зерновой кластер, Посевная площадь зерна, Лидирующие регионы по выращиванию зерна, Импорт и экспорт зернового продукта. Аннотация. Производство зерна является важным сектором сельского хозяйства Казахстана. Кластеризация зернового сектора позволит экспортировать готовую продукцию. Снизить зависимость от экспорта ресурсов. Влияющие факторы на фермеров. Благоприятные регионы для организации зернового кластера. Производство и импорт готовоой продукции. Культивируемые участки для зерна. Урожай пшеницы с гектара. Нынешняя ситуация, по мнению Президента Казахстана, в корне отличается от прежнего. Рекордный урожай Казахстана достигнуты совершенно различными методами, благодаря двум важнейшим факторам. Во-первых, конечно, благодаря героическому труду наших фермеров всегда опирался на поддержку государства. Во-вторых, текущая победа сельского хозяйства Республики Казахстан - прямой результат последовательной аграрной политики государства. DULAMBAEVA R.T. DOCTOR OF ECONOMIC SCIENCES, PROFESSOR, ECONOMICS DEPARTMENT, HIGH SCHOOLOFECONOMICS AND BUSINESS, Kazakh national University Named by Al-Faraby. Kazakhstan, Almaty. BEISENBAEV ZH.T. CANDIDATE OF ECONOMIC SCIENCES, PROFESSOR, ECONOMICS DEPARTMENT, HIGH SCHOOLOFECONOMICS AND BUSINESS, KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY NAMED BY AL-FARABY. KAZAKHSTAN, ALMATY. NOGAYEVA E.A. MASTER OF ECONOMIC SCIENCES, ECONOMICS DEPARTMENT, HIGH SCHOOLOFECONOMICS AND BUSINESS, Kazakh national University Named by Al-Faraby. Kazakhstan, Almaty. Поступила 11.03.2015 г. N E W S OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES ISSN 2224-5294 Volume 3, Number 301 (2015) Sociolinguistic problems of advertising in the state language S.A.Аsanbaeva, Zh.O.Bekbulatova Kazakh state women’s teacher training university, Almaty, Kazakhstan aseke_7070@mail.ru Key words: advertisement, advertise, language of advertisement, text of advertisement, definition of advertisement, sociolinguistics, state language. Abstract. The article is considered the study of the theoretical and practical problems of functioning of the state language in the sphere of advertisement, the role of the language advertisement in expanding the public functions of the state language in the Republic of Kazakhstan. The article considers the problems of definition of «the language of advertisement, discovering its maintain, of functioning of language in advertisementing field, the sociolinguistic parameters of the advertisement on state language and psycholinguistic peculiarities of advertisement language. The author concludes the capability of development of state language in the sphere of advertisement, its scientific- practical recommendation of developing in the republic was offered. The materials of study, scientific offer can be used as a course of materials on general linguistics, sociolinguistics and in strategy of language policy of the state. Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 112 УДК 801:316 = 943.42 Социолингвистические проблемы рекламы на государственном языке Асанбаева С.А., Бекбулатова Ж.О. Казахский государственный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан Ключевые слова: реклама, рекламировать, язык рекламы, текст рекламы, определение рекламы, социолингвистика, государственный язык. Аннотация. В статье рассматривается изучение теоретических и практических проблем функционирования государственного языка в сфере рекламы, определению языка рекламы в увеличении объема общественных функций государственного языка Республики Казахстан, а также проблемы определения понятия "язык рекламы", раскрытия его содержания, функционирования языка в сфере рекламы, социолингвистические параметры рекламы на государственном языке, а также психолингвистические особенности языка рекламы. Автор выявляет пути укрепления государственного языка в сфере рекламы, предлагает научно- практические рекомендации ее развития в республике. Материалы исследования, научные положения могут использованы в курсах общего языкознания, социолингвистике и стратегии языковой политики государства. Жарнама - өмірдің аса маңызды саласы. Сонымен қатар өмір саласының барлығына қатысты. Жарнама ақпарат береді, үйретеді, жарнамаға қарап адам қалай сөйлеуді үйренеді. Жарнама - құрал. Жарнама – жан азығы. Жарнама – сауда құралы. Жарнама – пайда көзі. Жарнама - қазақтың табиғи- тілдік ортасын кеңейтіп, нығайтатын, байытатын бұқаралық ақпарат арнасы. Олай болса, жарнама тілі – арнайы зерттеуді қажет ететін өзекті әлеуметтік-лингвистикалық мәселе. Шет елдерде оған ерекше мән берілген. Айталық, Америка Құрама Штаттарында жарнамалау мәселелесі жақсы жолға қойылған. Онда жарнама монополистер арасындағы бәсеке үстінде ерекше қызмет атқаратын құралға айналған. Жоғары оқу орындарында арнаулы жарнама курстары жұмыс істейді. Коммерциялық училищелерде жарнамаға арналған сабаққа күніне 30 минут бөленеді. АҚШ-та, орташа есеппен алғанда, қарапайым қатардағы жұмыс атқаратын американдық күніне 1450 жарнамалық хабарларды кездестіреді. Сондықтан болар, «американдықтар жарнамамен бірге туады, өмір сүреді және соның ішінде өледі [1] деген сөз мәтелге айналған. Қазақстанда болса мұның бірі де жоқ, сондықтан жарнама мәселесі өз дәрежесінде дами алмай келеді. Барды барынша айтар болсақ, еліміз егемендік алғаннан бері жарнама қызметін қазақ тілінде жүргізуге байланысты кейбір ілгерілеу нышаны байқалады. Айталық, газет, журнал, кітап ішінде жарнама жариялау, аз болса да, бұрын да болды, қазір жандана түскендей. Жарнама беретін теледидар мен радио бағдарламалары хабар береді, жарнама агентіктері ашылуда. Жарнама саласындағы бұл жаңалықтар тиісті нәтижелер бермей, көпшілік назарына ілікпей отыр. Күні бүгінге дейін жарнама тілі жүйелі зерттеу нысанасы болған емес. Қазақ тілінде «жарымжан жарнама деген сөз тіркесі пайда болды. Қазақ тілі, жарнама тілі қызметінде әлсіздік танытқандықтан да, нарықтық экономикада, әсіресе сауда-саттық саласында, беделге ие бола алмай келеді. Әрине, орыс тілін Қазақстан жарнамасынан алып тастап, қазақ - тілінің бір өзін енгізу деген сөзді қолдану қиын. Қазақ тілін нарық тіліне жоспарлы түрде айналдыру қажет. Мақсат сол – мемлекеттік тілдің жарнама саласындағы қызметін анықтап, бұл саладағы қызметінің деңгейін жоспарлап, оны мемлекеттік тіл ретінде Республика жарнамасында кеңінен қолданылатын беделді тілге айналдырудың жолдарын көрсету, осы бағытта нақты ұсыныстар енгізу. Басқаша айтқанда, нарық қыспағына түскен қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде толыққанды жарнама тіліне айналдырудың тетігін (механизмін) жасауға, шамасы келгенше, күллі тілші қауым атсалысуы тиіс. Қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе оның әлеуметтік қызметін кеңейту үшін берілді, сондықтан да оның өміріміздің күллі саласында еркін қолданылуы жолында ешқандай тосқауыл, кедергі кездеспеуі керек. Қазақ тілінің қоғамдық қызметін дамыту мүмкіндігін өмірдің кез келген саласында таныта алады. Сол мүмкіндігін паш ете алатын өмір саласының бірегей түрі – жарнама. Жарнама – адамзат мәдениетінің құрамдас бір бөлігі, сондықтан да жарнамаға бұрын да, қазір де ерекше көңіл бөлінеді. Мәдени өміріміздегі жаңалықтардың бір саласы халық арасында жарнама арқылы жеткізіліп отырады. ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 113 Қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болумен байланысты, қоғамдық қызметі аясы кеңейіп, көркейе бермек. Соның айқын бір дәлелі – жарнаманы қазақ тілінде жүргізудің әлеуметтік-саяси қажеттілігі. Мемлекеттік мәртебелі тіл болғандықтан, қазақ тілі жарнама тілі ретінде көшеде, маңдайша, радио, теледидар, кино, газет сияқты бұқаралық ақпарат арналарында жиі қолданыла бастады. Бірақ ол өзінің қолданылу аясын мейлінше кеңейте алмай келеді. Мысалы, көшедегі жарнамалардың көпшілігінің орыс тілінде, кейде бір ғана шет тілінде жариялануы. Оның себебі әр қазақты мазалауда. Себебі айтпаса да белгілі: біріншіден, орыс тілінде жариялауға әбден бой алдырғанбыз; екіншіден, жарнама тілі мен стилінің қазақша қалыптаса қоймағаны байқалады; Үшіншіден, жарнамаға әлі де болса қалай болса – солай қараймыз.; төртіншіден, республикада жарнама саласында мемлекеттік тіл бейресми түрде, бұрынғысынша орыс тілінің атқаруы; бесіншіден, жарнаманың мемлекеттік тілде сөзбе-сөз (калька түрінде) жариялануы; мемлекеттік тілде жарнама жариялаудың бұдан басқа да мәселелері (құқықтық, экономикалық т.б.) Жарнамалардың мемлекеттік тілде, оның әдеби тіл нормасына сай берілуі – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Бұл мәселені шешу шараларын белгілеу үкімет тарапынан қолдау тауып отыр. Нақты айтар болсақ, Қазақстан Республикасы Тіл туралы заңының 21 – бабы бойынша: ,,… маңдайшалар, хабарландырулар, жарнамалар, прейскуранттар, баға көрсеткіштері, басқа да көрнекі ақпарат мемлекеттік тілде қажет болған жағдайда басқа да тілдерде жазылады. Сондықтан Тіл заңының жарнамаға байланысты бабының талаптарына сәйкес, мемлекеттік тілді қолдануды құқықтық тұрғыдан, қаражат жағынан нақты шешілуі керек. Жарнаманы мемлекеттік тілде оның әдеби нормасына сай етіп жариялау – мемлекеттік тапсырыс. Республикада мемлекеттік тілде жарнама жариялау мәселелесін дұрыс жолға қоюдың мемлекеттік шаралары белгіленуде. Бұл ретте ,,Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы,, мәселенің шешілуіне тікелей әсер ететін әлеуметтік фактор. Бағдарлама мемлекеттік тілдегі жарнамаларды бір жүйеге келтіріп, жарнама ісін дамыту жөніндегі ұйымдастыру жұмыстарын тиімді жүргізу арқылы мемлекеттік тілдің жарнама саласындағы қоғамдық қызметін арттыруға қолма-қол көмек бермек. Тіл заңының жарнамаға байланысты бабына сәйкес, мемлекеттік тілді қолдануды құқықтық тұрғыдан, қаражат жағынан нақты шешпесек, мәселенің жақын арада шешілмесі анық. Үкімет жарнама туралы заң шығарып, үйіп-төгіп қаржы бөлгенімен іс біте қалмайды. Бұл үшін жарнаманы молынан беру керек. Ол белгілі бір тілде жариялануы тиіс. Ол тілдің аты – мемлекеттік тіл. Мемлекеттік тілде жарияланған жарнаманың міндетті түрде лингвистикалық, психолингвистикалық және әлеуметтік лингвистикалық өзекті мәселелері болады, оларды шешу керек, ол үшін шешудің жолдарын ғылыми тұрғыдан іздестіру керек. Мақсат – мемлекеттік тілдің жарнама саласындағы әлеуметтік қызметін анықтап, оны жақсартудың нақтылы жолдарын көрсетіп, ғылыми-практикалық ұсыныстар жасау. Бұл үшін бірсыпыра міндеттерді орындау қажеттілігі пайда болады, атап айтқанда: - «жарнама, «жарнама тілің ұғымдарын түсіндіріп, жарнаманың жалпыға ортақ анықтамасын беріп, әлеуметтік ғылыми тұрғыдан нақтылау, - мемлекеттік тілдің жарнама саласындағы қызметін сипаттап, оның өзекті мәселелерін шешу жолдарын іздестіру; - мемлекеттік тілдегі жарнама мәтінін талдау, сол арқылы тілі мен стилін жақсартудың тетіктерін табу; - мемлекеттік тілдің толыққанды жарнама тіліне айналуын жүзеге асыратын құрылым ұйымдастыру; - мемлекеттік тілдің жарнама саласынан берік орын тебуін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз ету т.б. Жарнама мәселесі біздің елде енді ғана қолға алына бастаса, шет елдерде бұрын да, қазір де жарнама жөнінде көп айтылып, жиі жазылуда. Жарнаманың мән-мағынасы баршаға белгілі, бірақ көпшілік мақұлдаған бірыңғай анықтамасы жоқ. Мысалы, Үлкен Кеңес энциклопедиясында мынадай: «жарнама дегеніміз – белгілі бір өнімнің, қызмет көрсетудің, тұтынушылық қасиетін туғызып, оған деген сұранысты үшін таратылған хабарламаң орысшасы: «Направленное распространение информации о потребительных свойствах товаров или услугах с целью создания или увеличения спроса на них. [2] Ал Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі жарнаманы «спектакль, концерт, жиналыс, лекция, спорттық жарыстар, ойын-сауықтар туралы хабарламаң деп түсіндіреді. [3] Қазақ совет энциклопедиясы бойынша «реклама бар, «жарнамаң деген тағы бар: «Реклама: тегінде латынның reclamo – жар салу деген сөзі: [4] 1. Жұртқа көп өткізу үшін әр түрлі товарлар мен өндірілетін қызметтердің қасиеттерін жариялау. Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 114 2. Белгілі бір адамдар ұйымдар, әдебиет пен өнер шығармалары туралы хабар таратып, оларды әйгілеу. «Жарнама деген: «спектакль, концерт, лекция немесе көрермендерге арналған басқа да мәдени шаралар, спорттық жарыстар, ойын-сауықтар туралы хабарландырудың бір түрің. Көріп отырғандай, кейбір сөздіктерде жарнама мен реклама сөздерінің бір мағынада қолданылатын сөз екеніне қарамастан, екі анықтама берілген. Әрине, сөздіктердегі бұл екі анықтаманың да бір нәрсеге – жарнамаға қатысты екеніне кұмән келтіруге болмайды. Өйткені әр түрлі жиналыс, конференция туралы хабар беру жарнама болса, спектакль, концерт, түрлі мәдени шараларға байланысты хабар беру де басы ашық, ол да жарнама. Жарнама қоғамдық өміріміздің көптеген салаларында қолданылатын ерекше құбылыс екені даусыз мәселе. Ол еліміздің тарихынан жақсы белгілі. Жарнаманың түрі сан алуан. Ол, негізінен, коммерция, саяси, мәдени салада жиі қолданылады. Берілу түріне қарай көше жарнамасы деген (плакат, афиша, маңдайша) болады, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы берілетін жарнамалар (газет, журнал, радио, теледидар) болатыны да белгілі. Жарнама ісі нарықтық экономиканың дамуына байланысты, жыл санап біздің өмірімізден берік орын алуда. Оның экономикалық, мәдени өмірімізде алатын орны ерекше. Өйткені қауым халық шаруашылығының әр қилы салаларында, атап айтқанда, өнеркәсіп, сауда-саттық, тұрмыстық қызмет көрсету, спорт, туризм, мәдениет пен басқа да өмір, салаларындағы болып жатқан жетістіктерден тез хабардар ететін жарнаманы қажет етеді. Осы талапқа сай, мемлекеттік тіл қоғамдық өміріміздің әр түрлі салаларында қолданылу үстінде. Соның бір айғағы – жарнама. Жарнама жөніндегі барлық анықтамаларды ескере отырып біз мынадай анықтама бергенді жөн көрдік: Жарнама – белгілі бір зат пен құбылысты, іс-әрекет пен қызметті елге таныту, насихаттау, оларға деген сұранысты күшейту мақсатымен (ауызша, жазбаша) жарияланған хабарлама жиынтығы. Жарнаманың экономикалық әрі саяси мәселе екені даусыз. Сонымен қатар ол, ең басты құралы сөз болғандықтан әлеуметтік лингвистика (социолингвистика) құзырына жататын мәселе екені де шүбәсіз болса керек. Қазақстан қоғамында, нарық экономикасы жағдайында жарнамаға жан кірді, әлеуметтік өміріміздің бөлінбес бір бөлігіне айнала бастады. Сонымен қатар оның саясат, экономика, мәдениет, идеология саласындағы қызметі де арта түсті. Жарнама қыбын тауып қолдана білсек, Республиканың ішкі экономикалық жағдайын жақсартуға тікелей септігін тигізер фактор. Социологтар зерттеулеріне сүйенсек адамдардың 78% жарнаманы міндетті түрде керек деп есептейді. Жарнама берушілердің 40% газеттегі жарнаманы, 60 пайызы теле- радио жарнамаларының пайдаланады екен. [5] Бұл жарнама туралы жалпы сөз. Алайда мемлекеттік тілді жарнама саласында қолдану ойдағыдай емес. Бұл тілді осы салада орнықтыру, одан әрі дамыту, жарнама тілін жақсарту - өмір талабы, ұлттық қажеттілік. Жарнама - өті күрделі құбылыс. Оны түріне қарай топтастырсақ, бірнеше топқа бөлуге болады. Мысалы, сауда жарнамасын зерттеушілер С.Куренина мен Р.Сухановскаяның еңбегінде бір ғана сауда жарнамасының өзінің түрлері мен құрамының күрделі екенін көреміз. [6] Егер жарнаманы жалпы мақсаттарына байланысты топтастырсақ, оны екіге бөлуге болады: бірі – сауда–саттық (коммерциялық) жарнама, екіншісі – саяси жарнама. Коммерциялық жарнаманың өзі өнеркәсіптік және сауда жарнамасы болып екіге бөлінеді. Өнеркәсіптік жарнамаға белгілі бір фирманың өнімдері мен қызмет көрсетуге арналған жарнамалары жатады. Сауда жарнамасына көтерме сауда жарнамасы мен дүкендер ұйымдастырған жеке жарнамалар жатады. Жарнама түрінің көптігі жарнаманың жалпы түсінігін қиындатады. Нью-Йорк университетінің профессоры Чарльз Эдвардс және ірі жарнама фирмасының президенті Рассел Браун былай дейді: жарнама саласындағы мамандар “advertіsіng” (жарнамалау) сөзіне әр түрлі түсінніктер берді. [7] Сөзбе- сөз аудармада олар бұл сөзді тек қана өнімге немесе дүкендер мен қызмет көрсету түрлеріне назар аударту мағынасында түсінді. “Жарнамалау” сөзі туралы қаншама түсінік болса, соншама анықтама бар. Осының нәтижесінде түсінбеушілік пайда болуда. Сондықтан “жарнамалау” деген ұғымға анықтама берген жөн. Американ сауда ассоциацмясы мақұлдаған анықтаманы негізге алар болсақ: Жарнамалау дегеніміз – топ адамның тауар, қызмет, идея фактісі жөніндегі ақысы төленген ортақ түсінік түрі”. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты. Тіл табиғаты, әлеуметтік қызметі деген мәселелер – социолингвистика ғылымының өзекті мәселелерінің бірі. ТМД елдерінде, Қазақстанда бұл мәселе арнайы зерттеле бастағанына 50 шақты жылдай болды. Тілдің қоғамдық қызметі оның өмір ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 115 салаларында қолданылу деңгейі жайлы мәселелер жөнінде әлі де болса пікірталастар баршылық. Айталық, тілдің өмір салаларындағы қызмет санын анықтауда социолингвист ғалымдарымыз әр түрлі пікір білдіруде. Мысалы, Ю.Д.Дешериев мұны жиырма екіге бөлсе, Ә.О.Орыспаев 13 негізгі сала мен 65 қосымша саланы атайды. [8] Б.Хасанов қазақ тілінің Қазақстанда қоғамдық өмірдің 15 негізгі, 57 қосалқы саласында (подсфера), барлығы 72 салада қолданылатынын көрсетті. [9] Соның бірі – жарнама. Өмірдің әрбір саласында адамдар мүддесі мен қызметіне, әлеуметтік жағдайына тіл де ерекшеленіп, таңдалып қолданылады. Сол сияқты қазақ тілінің де жарнама саласындағы қолданылу жиілігі мен қоғамдық қызметінің көлемін анықтау – бұл зерттеудің маңызды бір бөлігі. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл дәрежесін толығымен атқаруы үшін оның жарнама саласында кеңінен қолданылып, өрісін кеңейту өзекті мәселе екені белгілі. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл қызметін өз дәрежесінде атқарып, оның жарнама саласында еркін жұмсалуы үшін қазіргі жағдайда тіл мамандары социолингвистикаға бетбұрыс жасап, мәселенің мән- жайын жақсы меңгере алуы тиіс. Мемлекеттік тілдің жарнама саласында қолданылуы жөніндегі түрлі сын- пікірлерді, айтыстарды тоқтатып, жарнама тілі ретінде қалыптасуына жағдай жасап, басшылыққа алатын арнайы заңды күшейтпесе, Қазақстанда жарнама мәселесі дұрыс шешімін таппайды. жүктеу/скачать 5,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|