Национальной академии наук республики казахстан
жүктеу/скачать 5,06 Mb. Pdf көрінісі
|
| ISSN 2224-5294 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ Х А Б А Р Л А Р Ы ИЗВЕСТИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН N E W S OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР СЕРИЯСЫ СЕРИЯ ОБЩЕСТВЕННЫХ И ГУМАНИТАРНЫХ НАУК SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES 3 (301) МАМЫР – МАУСЫМ 2015 ж. МАЙ – ИЮНЬ 2015 г. MAY – JUNE 2015 1962 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНАН ШЫҒА БАСТАҒАН ИЗДАЕТСЯ С ЯНВАРЯ 1962 ГОДА PUBLISHED SINCE JANUARY 1962 ЖЫЛЫНА 6 РЕТ ШЫҒАДЫ ВЫХОДИТ 6 РАЗ В ГОД PUBLISHED 6 TIMES A YEAR АЛМАТЫ, ҚР ҰҒА АЛМАТЫ, НАН РК ALMATY, NAS RK Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 2 Б а с р е д а к т о р ҚР ҰҒА академигі Пралиев С. Ж. Р е д а к ц и я а л қ а с ы: эк. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Баймұратов У.Б.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Байпақов К.М.; филос. ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Есім Г.Е.; фил. ғ. докторы,, проф., ҚР ҰҒА академигі Қирабаев С.С.; эк. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Қошанов А.К.; эк.ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Нәрибаев К.Н. (бас редактордың орынбасары); филос. ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Нысанбаев А.Н.; заң ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Сабикенов С.Н.; заң ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Сулейменов М.К.; эк. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Сатубалдин С.С.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Әбжанов Х.М.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Әбусеитова М.Х.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Байтанаев Б.А.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Жақып Б.А.; фил. ғ. докторы, проф., чл.-корр. НАН РК Қалижанов У.К.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Қамзабекұлы Д.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Қожамжарова Д.П.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Қойгелдиев М.К.; фил. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Құрманбайұлы Ш.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Таймағанбетов Ж.К.; социол. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Шәукенова З.К.; фил. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА құрметті мүшесі Дербісәлі А. Р е д а к ц и я к е ң е с і: Молдова Республикасының ҰҒА академигі Белостечник Г. (Молдова); Әзірбайжан ҰҒА академигі Велиханлы Н. (Азербайджан); Тәжікстан ҰҒА академигі Назаров Т.Н. (Тәжікстан); Молдова Республикасының ҰҒА академигі Рошка А. (Молдова); Молдова Республикасының ҰҒА академигі Руснак Г. (Молдова); Әзірбайжан ҰҒА корр. мүшесі Мурадов Ш. (Әзірбайжан); Әзір- байжан ҰҒА корр. мүшесі Сафарова З. (Әзірбайжан); э. ғ. д., проф. Василенко В.Н. (Украина); заң ғ. докт., проф. Устименко В.А. (Украина) ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 3 Г л а в н ы й р е д а к т о р академик НАН РК С. Ж. Пралиев Р е д а к ц и о н н а я к о л л е г и я: докт. экон. н., проф., академик НАН РК У.Б. Баймуратов; докт. ист. н., проф., академик НАН РК К.М. Байпаков; докт. филос. н., проф., академик НАН РК Г.Е. Есим; докт. фил. н., проф., академик НАН РК С.С. Кирабаев; докт. экон. н., проф., академик НАН РК А.К. Кошанов; докт. экон. н., проф., академик НАН РК К.Н. Нарибаев (заместитель главного редактора); докт. филос. н., проф., академик НАН РК А.Н. Нысанбаев; докт. юр. н., проф., академик НАН РК С.Н. Сабикенов; докт. экон. н., проф., академик НАН РК С.С. Сатубалдин; докт. юр. н., проф., академик НАН РК М.К. Сулейменов; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Х.М. Абжанов; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК М.Х. Абусеитова; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Б.А. Байтанаев; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Б.А. Жакып; докт. фиолол. н., проф., чл.-корр. НАН РК У.К. Калижанов; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Д. Камзабекулы; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Д.П. Кожамжарова; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК М.К. Койгельдиев; докт. филол. н., проф., чл.-корр. НАН РК Ш. Курманбайулы; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Ж.К. Таймаганбетов; докт. социол. н., проф., чл.-корр. НАН РК З.К. Шаукенова; д. филол. н., проф., Почетный член НАН РК А. Дербисали Р е д а к ц и о н н ы й с о в е т академик НАН Республики Молдова Г. Белостечник (Молдова); академик НАН Азербайджанской Республики Н. Велиханлы (Азербайджан); академик НАН Республики Таджикистан Т.Н. Назаров (Таджикистан); академик НАН Республики Молдова А. Рошка (Молдова); академик НАН Республики Молдова Г. Руснак (Молдова); чл.-корр. НАН Азербайджанской Республики Ш. Мурадов (Азербайджан), член-корр. НАН Азербайджанской Республики З.Сафарова (Азербайджан); д. э. н., проф. В.Н. Василенко (Украина); д.ю.н., проф. В.А. Устименко (Украина) Известия Национальной академии наук Республики Казахстан. Серия общественных и гуманитарных наук. ISSN 2224-5294 Cобственник: РОО «Национальная академия наук Республики Казахстан» (г. Алматы) Свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания в Комитете информации и архивов Министерства культуры и информации Республики Казахстан № 10894-Ж, выданное 30.04.2010 г. Периодичность 6 раз в год Тираж: 3000 экземпляров Адрес редакции: 050010, г. Алматы, ул. Шевченко, 28, ком. 219, 220, тел. 272-13-19, 272-13-18, www:nauka-nanrk.kz / social-human.kz © Национальная академия наук Республики Казахстан, 2015 г. Адрес типографии: ИП «Аруна», г. Алматы, ул. Муратбаева, 75 Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 4 E d i t o r i n c h i e f S.Zh. Praliyev, academician of NAS RK E d i t o r i a l b o a r d: U.B. Baymuratov, dr. econ. sc, prof., academician of NAS RK; K.M. Baipakov, dr. hist. sc., prof., academician of NAS RK; G.Ye. Esim, dr. philos. sc., prof., academician of NAS RK; S.S. Kirabayev, dr. phil. sc., prof., academician of NAS RK; A.K. Koshanov, dr. econ. sc, prof., academician of NAS RK; K.N. Naribayev , dr. econ. sc., prof., academician of NAS RK (deputy editor-in-chief); A.N. Nysanbayev, dr. philos. sc., prof., academician of NAS RK; S.N. Sabikenov, dr. jur. sc., prof., academician of NAS RK; M.K. Suleimenov, dr. jur. sc., prof., academician of NAS RK; S.S. Satubaldin, dr. econ. sc., prof., academician of NAS RK; Kh.M. Abzhanov, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; M.Kh. Abusseitov, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; B.A. Baitanayev, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; B.A. Zhakyp, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; U.K. Kalizhanov, dr. phil. sc., prof., corr. member of NAS RK; D. Kamzabekuly, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; D.P. Kozhamzharova, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; M.K. Koigeldiev, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; Sh. Kurmanbaiuly, dr. phil. sc., prof., corr.member of NAS RK; Zh.K. Taymaganbetov, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; Z.K. Shaukenova, dr. soc. sc., prof., corr. member of NAS RK; A. Derbisali, dr. phil. sc., prof., honorary member of NAS RK E d i t o r i a l s t a f f: G. Belostechnik, NAS Moldova academician (Moldova); N. Velichanly, NAS Azerbaijan academician (Azerbaijan); T.N. Nazarov, NAS Tajikistan academician (Tajikistan); A. Roshka, NAS Moldova academician (Moldova); G. Rusnak, NAS Moldova academician (Moldova); Sh. Muradov, NAS Azerbaijan corr.member (Azerbaijan); Z. Safarova, NAS Azerbaijan corr.member (Azerbaijan); V.N. Vasilenko, dr. econ. sc., prof. (Ukraine); V.A. Ustimenko, dr. jurid. sc., prof. (Ukraine) News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of Social and Humanities. ISSN 2224-5294 Owner: RPA "National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan" (Almaty) The certificate of registration of a periodic printed publication in the Committee of information and archives of the Ministry of culture and information of the Republic of Kazakhstan N 10894-Ж, issued 30.04.2010 Periodicity: 6 times a year Circulation: 3000 copies Editorial address: 28, Shevchenko str., of. 219, 220, Almaty, 050010, tel. 272-13-19, 272-13-18, www:nauka-nanrk.kz / social-human.kz © National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, 2015 Address of printing house: ST "Aruna", 75, Muratbayev str, Almaty ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 5 ИССЛЕДОВАНИЯ N E W S OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES ISSN 2224-5294 Volume 3, Number 301 (2015) Actual problems of social policy: theoretical analysis R.B. Absattarov absat41@mail.ru The Kazakh national pedagogical university of Abay, Almaty, Kazakhstan Key words: social policy, state policy, interest, requirement, personality, social group, society, people, population, social state, social safety, poverty, social protection, social unity, social cooperation, human rights, freedom. Abstract. The article considers the topical issues of social policy which are still insufficiently researched. First of all attention is given to the contents and change of social policy. Thus describes the essence and definition of social policy. In article It is specially noted the emphasis on new approaches and estimates of concept of social policy. On this basis it is developed the corresponding principles and mechanisms of realization of social policy. It is necessary to tell that the concept "social policy" of article is considered in broad and narrow sense. Thus the main task of social policy is a protection of the person, ensuring its safety, the social interests and needs of the personality, social groups directed on satisfaction and societies in general. In article features and problems of social policy in the context of political progress are in detail considered. Thus criterion of development and a maturity of social policy is the social state. At the same time in article is spoken in detail the attention and to debatable questions. УДК 316.334.3 Әлеуметтік саясаттың өзекті мәселелері: теориялық талдау Р.Б.Әбсаттаров absat41@mail.ru Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан Тірек сөздер: әлеуметтік саясат, мемлекеттік саясат, мүдде, қажеттілік, тұлға, әлеуметтік топ, қоғам, халық, тұрғындар, әлеуметтік мемлекет, әлеуметтік қауіпсіздік, кедейлік, әлеуметтік қорғау, әлеуметтік топтасу, әлеуметтік ынтымақтасу, адам құқықтары, еркіндік. Аннотация. Мақалада саяси ғылымда әлі де жете зерттелмеген әлеуметтік саясаттың өзекті мәселелері қарастырылады. Ең алдымен әлеуметтік саясаттың мазмұны мен өзгеруіне назар аударылған. Сонымен бірге, әлеуметтік саясаттың мәні мен анықтамасы айқындалған. Мақалада әлеуметтік саясат ұғымын қарастырудың жаңа бағыттары мен бағалауларына ерекше көңіл бөлінген. Осы негізде әлеуметтік саясатты жүзеге асырудың сәйкес ұстанымдары мен тетіктері қорытылады. «Әлеуметтік саясат» ұғымы мақалада кең және тар мағынада қарастырылатынын айта кету керек. Осы тұрғыда әлеуметтік саясаттың негізгі міндеті – тұлғаның, әлеуметтік топтардың және тұтас қоғамның әлеуметтік мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған адамды қорғау, оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Мақалада қоғамдық-саяси прогрестің мәні тұрғысынан әлеуметтік саясаттың ерекшеліктері мен проблемалары тереңірек қарастырылады. Осы орайда әлеуметтік мемлекет әлеуметтік саясаттың даму мен кемелденуінің көрсеткіші болып табылады. Сонымен қатар, пікірталас тудыратын сұрақтарға да көңіл бөлінген. Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 6 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» Жолдауында басты мәселесі – әлеуметтік саясаттың проблемаларына ерекше мән беруі [1]. Осыған орай, бұл мақалада саяси ғылымда әлі де жете зетттелмеген әлеуметтік саясаттың өзекті мәселелеріне теориялық талдау жасалады. Әлеуметтік саясат – көп қырлы, қөп жақты үдеріс. Оның нысандары мен тақырыптары көп деңгейлі және жүйелі болып табылады. Әлеуметтік саясат жүзеге асырылғанда қамтитын барлық ауқымдары ескерілуі тиіс. Мәселен, егер жекелеген салалары - мәдениет, ғылым саласы ғана қамтылып, өзге салалары, нақты айтқанда зейнеткерлерге, жастарға, отбасыларға қамқорлық айтарлықтай ескерілмесе, әлеуметтік саясатты толыққанды деп бағалауға болмайды. Жалпы әлеуметтік саясат деген термин кейінгі кездері ғана пайда болған. Алайда адамзат тарихында алуан түрлі қоғамда оның түрлері мен нұсқалары түрліше ойластырылып, жасалып, мемлекет қызметінде жүзеге асырылатын болған. Әділеттілік, адамгершілік ұғымдары жөнінде түсініктердің қалыптасуы халықтың ұстанған діні мен дәстүрлері оның арқауы болып табылады. Әлеуметтік саясат термині мемлекет құрылысын жасау тәжірибесінде кеңінен қолданылып, ресми құжаттарда көрініс табуы арқылы айқындалған. Сонымен қатар әлеуметтік саясат барынша кең ауқымда айтарлықтай ғылыми пікірталас тудырып зерттеушілердің оның мәні мен мазмұны жөніндегі ұғымдары әрқилы болғандықтан алуан түрлі тұжырымдар жасалып келеді. Әлеуметтік саясат қазіргі замандағы қоғамда барынша көңіл аудартатын мәселе болып, мемлекет қызметінің маңызды бөлігіне айналған. Ол қоғам дамуының барлық қырларымен және халықтың көзқарасымен тығыз байланысып, соған орай қоғам әлеуметтік даму барысында алдына қойған мақсатын орындау міндетін белгілеп отырады. Демек әлеуметтік саясатты ғылыми тұрғыдан дұрыс ұғыну үшін әуелі оның мәні мен мағынасын, анықтамасын айқындап алу қажет. Әлеуметтік саясат қоғамдық өмірдің маңызды ауданы, сонымен қатар мемлекеттік саясаттың негізгі бағыт-бағдарының бір саласы болып табылады. Қазіргі замандағы мемлекеттерде оның қызметінің ауқымы айтарлықтай молайған. Ол білім беруді дамыту үшін жағдайлар жасап, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жүзеге асырады, экономиканың қоғамдық саласын дамытады. Мұнда қоғам мүшелерінің бәрі бірлесіп өздері тұтынатын «қоғамдық игіліктер» жасайды: нақты айтқанда көлік қатынасы, байланыс саласы, көшелерді абаттандыру, өрт сөндіру қызметі, құтқару қызметі және т.с.с.барша адамдарға ортақ қажеттіліктер. Ал, мемлекет болса қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қоғамдық тәртіпті қорғау органдарын құрып, оның жұмысын реттеп, адамдардың құқығы мен мүддесін заң жүзінде қорғау үшін мүмкіндіктер туғызады. Бұл қызметтің бәрі «әлеуметтік» деп аталады. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты қоғамның әлеуметтік дамуын оңтайландыруы бойынша жүргізілетін белгілі бір шарасы, әлуметтік топтармен арақатынасы, олардың өкілдерінің өмір сүру қажеттерін қанағаттандыру үшін белгілі бір жағдайлар жасау. Сонымен қатар, әлеуметтік саясатты мемлекеттің немесе қоғамның (қоғамдық институттардың) қызметі ретінде түрлі әлеуметтік топтар мен әлеуметтік-аумақтық ортақ өндіріс саласында, олардың бөлу мен тұтыну мәселесінде келісім табуы бойынша айқындайды. Алайда, ғалымдар мен жұмысты іс жүзінде атқарып жүргендер әлеуметтік саясатқа қандай анықтама берсе де, оның басты нысаны қоғамның әлеуметтік саласы болып табылады. Қоғамның әлеуметтік өрісіне қоғам мен тұлға арасындағы қатынас, қоғамда қалыптасқан әлеуметтік топтар арасындағы қатынас қамтылады: әлеуметтік-таптық топтар, этникалық, кәсіби, діни, демографиялық мәселелер және т.с.с. Әлеуметтік салада әрбір субъекттің өзіндік ерекше мүддесі болады [2]. Оның жағдайы өзге көптеген мәселелерден айырмашылықтары болады. Әлеуметтік өрістегі қарым-қатынастар дегеніміз суьбъектілердің қоғамдағы маңызды орнынының сақталынуы мен өзгеруі бойынша болатын қарым-қатынастар. Сондықтан, көптеген ғалымдар мемлекеттік саясатта оның негізгі өзегі деп азаматтық үміт-сенім – әлеуметтік үміт-сенім деп есептейді. Бұның бәрінің жиынтығы жұртшылық болып әлеуметтік өрістің негізін құрайды. Осыған байланысты «әлеуметтік саясат» ұғымы кең және тар мағынада да қолданылады. Кең мағынада әлеуметтік саясаттың мәні қоғамның әлеуметтік саласын дамыту бойынша мемлекеттік қызмет болып табылады. Осылай қарастырғанда әлеуметтік саясаттың басты міндеті барлық қоғамдық топтардың дамуы үшін, олардың өзара қарым-қатынасы үйлесімді болуы үшін қоғамның материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ету болып табылады. Қазіргі заманғы мемлекеттің мұндай қызметі оның тұрақтандырушы рөлі ретінде көрініс ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 7 табады. Әлеуметтік саладағы мемлекеттің қызметі қоғам жағдайының тұрақты болуына ықпал етеді. Әлеуметтік саясаттың мақсаты қоғамдағы «әлеуметтену үдерісінің» өсуі болады. Бұның өзі барлық жекелеген адамдардың, олардың шығу тегіне, әлеуметтік дәрежесі мен жағдайының ерекшелігіне немесе интеллектуалды қабілетіне қарамастан әлеуметтік қызмет мүмкіндігінің артуын білдіреді. Мұндай жағдайда әлеуметтік саясат «әлеуметтенудің» көрсеткішін қалыптастырады, мұның өзі жеке адамдардың еркіндік дәрежесінің өсуіне, олардың таңдау жасау мүмкіндіктерінің кеңеюіне, өзідігінен даму әлеуетін жүзеге асыруына бағытталынуы тиіс. «Әлеуметтік саясат» ұғымының тар мағынада айтылғанда бұл сөздің мәні адамдардың өмірінің барынша ауыр жағдайға душар болған кезде (ауруы, мүгедек болу, жұмысыз қалу, қартаю, асыраушысынан айрылу, табиғат апатына ұшырау) адамды қорғауға бағытталған мемлекет қызметі ретінде қолданылады. Бұл терминнің тар мағынадағы мәні «әлеуметтік саясат» ұғымы «әлеуметтік қорғау» және «әлеуметтік қауіпсіздік» түсінігімен тығыз байланысты. Әлеуметтік қорғау заң шығару, экономикалық, әлеуметтік-психологиялық жөніндегі тұрғындарға кепілдік ретінде қарастырылып, түрлі деңгейде әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз етеді. Мемлекеттің «әлеуметтігі» «әлеуметтік кепілдік беру» мәселесінде көрініс табады. Мұндай жағдайда қоғам мемлекеттік жауапкершілікті өз мойнына алады. Бұл міндеттер мемлекет жүзеге асыратын белгілі бір шаралар мен әрекеттерде көрініс табылады. Сонымен қатар, бірқатар мемлекеттік емес институттар мен ұйымдар адамдардың өмірдің белгілі бір саласында қоғамның мүмкіндіктері мен күш- қуатына сүйенетін болады. Мұндай ұстанымда әлеуметтік саясаттың басты міндеті адамдарды қорғау, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Мұндай бағыттағы мемлекеттің қызметі әлеуметтік саясаттың «қорғаныс» қызметі болып көрінеді. Сонымен, әлеуметтік саясаттың ауқымы жекелеген адамдар мен қоғамның тұрмыс-тіршілігінің барынша кең көлемдегі мәселелерін қамтиды. Әлеуметтік саясаттың негізгі бағыты оның өзіндік ерекшелігінен көрінеді: - тұрғындардың табыс саясаты (өмір сүру деңгейі, тұтыну мөлшері, тұрмыс-тірлігі); - еңбек және еңбек қатынастары саласындағы саясат (еңбекақы төлеу, еңбекті қорғау және әлеуметтік қамсыздандыру, адамдарды жұмыспен қамту және т.б.); - әлеуметтік саланың дамуының негізгі бағыттары (денсаулық қорғау, білім беру, ғылым, мәдениет, дене шынықтыру және спорт); - әлеуметтік экологиялық саясат; - қазіргі заманғы инфрақұрылым саласындағы саясат (тұрғын үй, көлік, жол, байланыс, сауда және тұрмыстық қызмет көрсету); - тұрғындардың жекелеген топтарына қатысты саясат (отбасылық, жастар саясаты, қарттар мен мүгедектерге байланысты саясат, сондай-ақ көш-қон саясаты). Әлеуметтік саясаттың ауқымы өте кең, қоғамның ең әлсіз мүшелерінің өмір сүруін және өмір сүру қабілетін қолдауды қамтамасыз етуден бастап, нақты айтқанда мүгедектер мен қарттар, қорғансыз, жалғыз басты қалғандар, әсіресе жалғыз басты көп балалы аналар, босқындар, елді мекендеген өзге ұлт өкілдері секілді топтарға қамқорлық жасаудан бастап, бүкіл қоғамның қызметі мен дамуын қамтамасыз етуге дейін. Қоғамның әлеуметтік жағдайын айнадағыдай нақты көрсетіп отыратын арнайы есеп жүйесі (әлеуметтік статистика) жасалады. Мұнда тіпті адамдардың орташа өмір сүру көрсеткішінен бастап, балалардың өліміне дейін, қоғамдағы табысы ең төмен адамдар тобы мен табысы ең жоғары адамдардың арасындағы алшақтыққа дейін, еңбек ақының орташа мөлшері, ең төменгі еңбекақы мен бюджеттің ең аз жұмсалатын тұтыну мөлшері, жалпы тұтыну қажеттілігінің деңгейі, жан басына шаққандағы азық-түлік мөлшері, сондай-ақ тұрғын үймен қамтамасыз ету, телефон мен ұзақ уақыт пайдаланылатын заттарға дейін – бәріне де есеп жүргізеді. Осы есеп көрсеткішіне орай мемлекет әлеуметтік саланың дамуын қадағалауды, әлеуметтік саясаттың бағыттарының білгілі бір саласына орай өзгертулерді енгізу қажеттігі жөнінде шешімдер шығаруды жүзеге асырады. Мұндай жұмыстар тек жекелеген елдерде ғана емес, жалпы әлемнің барша мемлекеттерінде жүргізіліп, мұның өзі БҰҰ –да қорытындыланып отырады. БҰҰ-да мынандай әлеуметтік статистиканың көрсеткіштері болады: ел тұрғындары, қоғамның әлеуметтік құрылымы, отбасы және тұрмыс-тірлік, отбасының табысы және оның үнемделуі мен жұмсалуы, өмір сүру деңгейі, денсаулық сақтау, азық-түлікті пайдалану, тұрғын үй жағдайы, білім беру мен мәдениет, еңбек ету жағдайы және жұмыспен қамту, ауыл тұрғындарының өмір сүру жағдайы, әлеуметтік қамсыздандыру, балаларды асырау және тәрбиелеу, мүгедектер, қарттар мен зейнеткерлердің қажетіліктерін қанағаттандыру, адамгершілік тұрғысындағы жасалған қамқорлық түрлері мен мөлшері, қоғамдық қорлар. Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 8 Сонымен қатар, әлеуметтік саясаттың мынандай салада түрлі өлшемдері болады: экономикада, ұйымдастырушылықта, заң жүйесінде, нақты әлеуметтік салада, мәдениетте, экологияда, жеке тұлғаларда. Мұндай өлшемдерге объективті көрсеткіштер, қоғамда жүзеге асырылатын әлеуметтік саясаттың сапалық және сандық сипаттамалары сәйкеседі. Олардың арасынан басым мән-маңызға ие болатын көрсеткіштер мынандай: адамдардың түрлі топтарының әлеуметтік мүддесі және олардың рационалды қажеттіліктерін қанағаттандыру, адамдардың әлеуметтік қорғалуы, әсіресе,тұрмысы төмен топтар, балалар, зейнеткерлер, жұмыссыздар, ауыр науқасқа ұшырағандар және т.с.с. Сондай-ақ, әлеуметтік саясат қала мен ауыл арасындағы қарым-қатынасты, адамдардың ой еңбегімен және қол еңбегімен шұғылданатындар арасындағы ерекшеліктерді, түрлі ұлт өкілдері, түрлі таптар, тіпті мемлекет пен жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуді қамтиды. Сөйтіп мұның өзі адамдардың өмір сүруінің барлық салаларын (еңбек, тұрмыс-тірлік, мәдениет), соның өзінде олардың ішіндегі жекелеген салалардың өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес (мәселен, өндірістегі) қарым- қатынастарды қамтиды. Сөйтіп тікелей реттеушілік қызмет атқарады. Сонымен қатар, кейбір салаларда (мәселен, демографиялық қатынас саласында) мұндай ықпал ету жанама түрде жағдай туғызу жолымен жүзеге асады. Тіпті кей жағдайларда адамдардың немесе қоғамның әлеуметтік қалауы үшін мүмкіндігінше олардың талап-тілегін туындатуға әсер етеді. Әлеуметтік саясаттың мұндай ықпал етуі тіпті қоғам мен тұлға арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуын реттеуге де септігі болады. Мұндай жайт қоғамдар арасындағы және олардың ішіндегі әлеуметтік топтар мен тұлғалардың әлеуметтік қажетін білдіреді. Сөйтіп әлеуметтік саясаттың ең басты міндеті адамдар мен қоғамның игілікке бөленуі болып табылады. Мұндай жағдайда тұлғалардың дамуын қамтамасыз етуге қолайлы жағдайлар туғызу мәселелері де қозғалып отырады. Осындай жағдайларды ой елегінен өткізсек, қазіргі замандағы әлеуметтік саясаттың негізгі мақсатары мынандай деп жіктейміз: - елдегі еңбек етуге тиістілердің, интеллектуалдардың, рухани этикалық әлеуетінің барынша сақталуы; - заң шеңберіндегі талаптарға сәйкес елдегі нарықтың талаптарын елдегі «адам капиталын» қалыптастыру бағытын ұстанған еңбек етудің берік дағдылар мен жаңа талаптарын қалыптастырады, мұнсыз экономика жақсаруға бағыт алмайды, тиімді экономика болмайды, толыққанды нарық қалыптаспайды; - азаматтардың, қоғамдағы түрлі топтардың және халықтың белсенділігін оятып, азаматтардың өздерін тұлға ретінде танытатындай құлшынысқа түсіру арқылы қажеттіліктері мен мүдделерін жүзеге асыруының институтционалдық және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын қалыптастырады. Мұнсыз азаматтық қоғамның, адамдар еркіндігінің, нақты демократияның алғышарттары жасалмайды[3]. Сонымен әлеуметтік саясат дегеніміз әлеуметтік саланы және әлеуметтік қарым-қатынасты реттейтін мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың қызметі болып табылады. Мұның өзі тұлғалар мен әлеуметтік топтардың, жалпы қоғамның әлеуметтік мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталады. Соңғы жылдары әлеуметтік саясат ұғымы әлеуметтік мемлекет туралы тұжырымдар тұрғысында зерттелді. Өйткені мұндай мемлекет түрлерінің идеологиялық негізінің өзара айырмашылығы болады. Өйткені әлеуметтік саясат қоғамдық ойдың әртүрлі мектептер өкілдерінің түсінігінде және әлеуметтік- саясат тәжірибесінде түрліше болады. Соның өзінде әлеуметтік мемлекет термині Еуропадағы Швеция, Германия, Дания секілді мемлекеттерге қатысты жиі қолданылса да, көптеген қазіргі заманғы демократиялық сипаттағы мемлекеттерде де «әлеуметтіктің» қандай да бір белгілері бар. Оларда да мақсатты мемлекеттік әлеуметтік саясат жүргізіліп, әлеуметтік үдерістерді саналы түрде басқару қажеттілігі жөнінде түсініктер орнығып, әлеуметтік технологиялар қолданылады. Бұндай мемлекеттер өз азаматтарының алдында табысты салық және әлеуметтік бағдарламалар арқылы қайта бөлу қажет екендігі жөніндегі міндетті мойындайды. Бүгінгі күндері кез-келген әлеуметтік мемлекеттің негізгі өлшемі мынадай деп пайымдалады: қамсыздандыруда әлеуметтік салаға қаржы бөліп отыру жүйесін әр топқа лайықтап жіктеу, салықтың жоғары дәрежесі және бюджеттік қалыптастырылу мен әлеуметтік салаға бюджетті бөлу мөлшері; тұрғындардың барлық топтары үшін қызмет көрсету жүйесі мен әлеуеметтік қызметті лайықтап бөлу; билік тармақтарының бөлінуі жүзеге асырылған жағдайда соған лайық құқықтық жүйе жасау, сөйтіп, билік тармақтарының әрбіреуінің қызметін нақты жүзеге асыру; әлеуметтік жұмыстың нормативті ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 9 құқықтық базасы, мемлекеттік органдардың өзара қарым-қатынас жасауы; азаматтық қоғам мен жекелеген бастамалардың ара қатынасын реттеу. Әлеуметтік мемлекет дегеніміз – адамдардың лайықты өмір сүруін қамтамассыз ету және адам дамуының еркіндігі үшін жағдай жасауға бағытталған саясат ұстанған мемлекет. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының идеологиялық негізі оның мақсатына орай қалыптасады. Сөйтіп, әлеуметтік саясаттың негізгі бағытын көрсетеді. Мұның өзі әрбір жекелеген мемлекеттің әлеуметтік-мәдени және діни дәстүрлерінен бастау алады. Әлеуметтік мемлекеттің мақсатын жүзеге асыру механизмі билеуші идеологияға тәуелді болады және ол әлеуметтік саясатқа кірігеді. Әлеуметтік мемлекет саяси доктринасыз, экономикалық үлгісіз және оны қаржылай қамтамассыз етпей мүмкін болмайды деуге болады. Әлеуметтік саясат әрбір елде нақты тарихи есеп жасау арқылы қалыптасады. Мемлекет жүргізетін әлеуметтік саясаттың сипаты көптеген жайттарға байланысты. Біріншіден, мемлекеттің өзінің сипаты, табиғаты, құндылықтарының базалық жүйесі мемлекеттік идеологиясымен кірігіп жатады. Екіншіден, әлеуметтік салада жүргізілетін жұмыстардағы әлеуметтік құрылымның ерекшелігінен болады. Үшіншіден, ұлттық экономиканың қорларынан, яғни, кез-келген елде экономикалық дамудың нәтижесінде қамтамасыз етілетін мүмкіндіктерден. Қазіргі әлемде әлеуметтік саясат түрлі субъектілер мен салалар арқылы, әсіресе, бәрінен бұрын мемлекет арқылы жүзеге асырылады. Алайда, қазіргі дамыған демократиялық мемлекеттерде әлеуметтік қызмет ауқымы мемлекеттен өзге басқа да «ойыншылардан» - мемлекеттік емес салалардан яғни, қоғамдық белгілі бір топтардың, қоғамдық қозғалыстардың және бірлестіктердің, сондай-ақ, азаматтардың өздерінің (азаматтық белсенділік) мүддесін білдіреді. Дамыған елдерде «үшінші сектор» арқылы (бірінші сектор – коммерциялық, жеке сектор, екіншісі – мемлекеттік) мемлекет көптеген әлеуметтік мәселелерді шеше алады. Көптеген елдерде жылдан- жылға коммерциялық емес және мемлекетттік емес ұйымдар қатары өсе түсуде. Бұлар қоғамдық мүддені қалыптастырып жүзеге асыруға бағытталған. Әлеуметтік саясат нысандарының арасында саяси партиялар ерекшеленеді. Жалпы саяси партиялардың пайда болуымен әлеуметтік саясат олардың бағдарламаларының маңызды бөлігі болды. Көптеген ғалымдар көптеген жағдайда жеңген партиялардың немесе партиялар коалициясының саясаты сайлау алдындағы өздерінің уәделеріне сәйкес, сондықтан да олардың сайлау алдындағы бағдарламалары бойынша әлеуметтік саясатты жүргізу сипатын ұғынуға болады дегендей пайымдау жасады. Бірқатар ғалымдар саяси партиялардың әлеуметтік саясаты мен стратегиясы арасындағы өзара байланысты қарастырғанда партиялардың негізгі саясатын басқаша пайымдап, оған илана қоймады. Мұндай ғалымдардың пікірлерін жақтайтындар мемлекеттің саяси бағытын анықтау үшін партиялардың сайлау алдындағы бағдарламасын емес, түрлі саладағы экономикалық және әлеуметтік даму жөніндегі мемлекеттің саясаты аса маңызды деп пайымдайды. Нақты айтқанда, мұны әлеуметтік- экономикалық өлшемдердің дамуы партияның жекелей іс- қимыл жасауына мәжбүрлейді. Әлеуметтік саясаттың жетістігі мен тиімділігі адамдардың материалдық жағдайының деңгейіне, рухани дамуына, бүкіл қоғамның өмір тірлігінің жоғары деңгейге көтерілуіне жол ашуынан көрінеді. Осыған орай мемлекеттің әлеуметтік саясатының «күшті» және «әлсіз» деген түсінік пайда болды. Күшті әлеуметтік саясат деп әлеуметтік саясат мемлекет қызметтінің басым бағыты болғанына және бюджеттің айтарлықтай бөлігі әлеуметтік салаға жұмсалатынына орай айтылады. Әлеуметтік саясатты көбінесе ерекше әлеуметтік технолгия ретінде айқындайды. Әлеуметтік технологияны[4] кең мағынада айтқанда басқарудың алдына қойған мақсатына жетудегі жетістіктердің белгілі бір әдіс- тәсілі деуге болады. Әлеуметтік саясатты әлеуметтік технология ретінде айқындайды, өйткені оның жүзеге асуы мемлекет азаматының өзіндік көзқарасын қалыптастырады. Әлеуметтік саясат қоғамда адамгершілікті сезіну ахуалын қалыптастырып сайлау кезінде қоғамдық дағдының, қоғамның мемлекеттік билік институтына қатыстылығының үлгісін қалыптастыруға ықпал етеді. Әлеуметтік саясат арнайы әлеуметтік (қоғамдық) бағдарламалар мен жобалар жүйесінде жүзеге асырылады, бағдарламалар әлеуметтік өмірдің барлық саласында жасалып жүзеге асырылады. Ал, бұл бағдарламаларды, нақтылап айтқанда табыстың өсуіне, денсаулық сақтау мен білім беруді дамытуға, зейнетақымен қамтамасыз етуге, тұрғын үй құрылысына, әлеуметтік кәсіпкерлікке, халықтың түрлі топтарын әлеуметтік қорғауға, отбасын жоспарлауға, маңызды қоғамды мәселелерге қатысты кешенді мемлекеттік бағдарламалар, т.с.с. Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 10 Әлеуметтік саясат теория жүзінде де, іс жүзінде де әлеуметтік қауіпсіздікпен, әлеуметтік жұмыстармен тығыз байланысты. Әлеуметтік саясат қоғамдағы әлеуметтік жұмыстарға зор ықпал ете отырып халықтың түрлі топтарына әлеуметтік қызмет көрсетудің негізгі бағытын айқындайды. Қазақстан мемлекетінде әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары Қазақстан Республикасының Конститутциясында қамтылып бекітілген [5]. Мұнда негізінен Қазақстан Республикасының әлеуметтік- экономикалық дамуы бағдарланған. Республиканың әлеуметтік саясатының басты мақсаты әрбір еңбекке жарамды адамға еңбек етуі және кәсіпкерлікпен шұғылдануы арқылы өзінің отбасылық тұрмысын жақсартуға мүмкіндік жасау, ал еңбекке жарамсыздар мен қамқорлыққа зәру болғандар үшін сенімді әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету болып табылады. Қазақстанда еңбек етуді әділетті көтермелеудің, тұрмысы нашар азаматтарды әлеуметтік қорғаудың және бүкілхалықты әлеуметтік қорғаудың деңгейін арттырудың тиімді жүйесі қалыптасқан. Қазақстан мемлекеттігінің басты әлеуметтік ұстанымы ізгілікті болуды мақсатқа айналдыру болып табылады. Еңбекке ақы төлеу саласындағы мемлекеттік саясат еңбекақыны сенімді табыс көзіне айналдыру еңбеккерлердің еңбек белсенділігін ынталандыруда оның маңызын арттырауға бағытталған. Қазақстан Республикасында тұрғындарды жұмыспен қамту жөніндегі мемлекеттік саясат жаппай жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған. Қазақстан мемлекетінің ұстанған мақсаты нарық экономикасының әлеуметтік бағытының үлгілерін жетілдіру болып табылады. Мұнда қазіргі замандағы жоғары дамыған нарықтық шаруашылықтың басым болуы ескеріліп, әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз етуге және азаматтарды әлеуметтік қорғаудың тиімділігін арттыруға негізделген. Сонымен жоғарыда баяндалған тұжырымдарды зерделей келгенде мынандай қорытынды жасауға болады: әлеуметтік мемлекет әлеуметтік саясатты дамыту мен жетілдіру, қоғамның әлеуметтік ілгерілеуге жетуінің өлшемі, үлгісі болып табылады. Сөйтіп, әлеуметтік саясат пен әлеуметтік дамудағы басты мақсаты кез- келген елде бүкіл қоғамның өмірі мен тұрмысын жақсартуды барынша қамтамасыз етуде зор жетістіктерге жету болмақ. Түрлі мемлекеттерде әлеуметтік саясаттың ұлттық және бүкіләлемдік өлшемдері бүтіндей алғанда трансформациялану үрдісі бел алғандықтан айтарлықтай экономикалық, саяси, әлеуметтік, демографиялық өзгерістер арқылы қалыптасып, нақты өмір шындығына орай белгіленеді. Бір жағынан әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінің өзі өзгеріске түсті. Мұндай құбылыс елдің демографиялық сипатына (мысалы қартайған адамдар санының артуы), көші- қон деңгейінің өсуіне, табыстың тұрақты болуына, еңбек нарығына әйелдердің қатысуы көбеюіне, т.с.с. байланысты болды. Екінші жағынан халықтың әлеуметтік қорғау жүйесіне жаңа талаптар қоюы қалыптасты. Мұндай қоғамдық өзгерістер көпшіліктің санасында қалыптасып орнықты және елдің саясатында әлеуметтік топтасу, ынтымақтасу үрдісі қалыптасты. Әлеуметтік топтасу дегеніміз тек заң жүйесінде көрініс табуы және қалыптасқан дағдылар ғана емес, мұның өзі әлеуметтік қатынастар мен ережелерге, құндылықтарға сенім арту, оған өзара қатысты болу дағдысы мен құндылықтары. Шын мәнінде мұндай жәйт топтасулық, ынтымақтастық пен қоғамдық құндылықтар болып табылады. Әлеуметтік топтасулық түсінігі ережеде бекітіліп мемлекет қызметінде кеңінен қолданылады. Бұл негізінен Еуропалық Қауымдастықта талқыланып мемлекеттік үрдістерге кірігіп және мәдениаралық ассимилияцияда толықтырылып әлемнің осы белгілі бір өңірінде жүзеге асады. Еуропалық Қауымдастықтың құжаттарында бұған мынандай анықтама берілеген: әлеуметтік топтасу дегеніміз қоғамның өзінің барлық мүшелерінің ризашыллыққа бөленуін қамтамасыз ету арқылы дамудағы түсінбеушілікті барынша бәсеңдетуге және адамдардың шеттетілуін болдырмауға бейім болуы. Адамзаттың әділетті дамуында ынтымақтасудың маңызы өте зор болатынын қадап айту керек. Сондықтан да адамдардың да, бүкіл халықтың да өзара ынтымақтасуы адамзаттың әлеуметтік жолында прогреске, топтасуға бастайды. Соған орай адамзаттың әділетті өмір сүруі үшін ынтымақтасудың маңызы зор болмақ. Ынтымақтасу адамдардың қайғы- қасіретін, бейнеті мен әділетсіздік құрбаны болуын тек сезіну ғана емес, мұндай келеңсіздіктерден арашалау, мүлде болдырмау үшін ынтымақтасуының маңызы зор. Жекелеген адамдармен де, отбасымен де түрлі топтармен де, бірлестіктермен де, тіпті бүкіл халықпен де, бүтіндей нәсілмен немесе этникалық топтармен де ынтымақтасу қажеттілігі туындауы мүмкін. Сөйтіп әлеуметтік сала қызметкерлері әлемнің кез- келген өңіріндегі зорлық-зомбылық көргендермен де, азапқа ұшырағандармен де, шеттетілгендермен де, кемсітілгендермен де ынтымақтас болу жолында жұртты топтастыруға күш- жігер жұмсауға міндетті. Сондай- ақ кездейсоқ апатқа ұшырағандармен де, қасірет шеккендермен де, қазына- байлықты бөлісуде әділетсіздіктің зардабын тартқандармен де ынтымақтасудың пайдасы зор ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 11 болмақ. Кедейшілік, қайыршылық, тоя тамақтана алмау, өмір сүруіне қажетті азық- түлікке қолы жетпеу адам құқының өрескел бұзылуы екені әлі күнге дейін көптеген елдерде жеткілікті мойындала қойған жоқ. Мұндай түсінбеушілікті болдырмау үшін де ынтымақтасу маңызды. Мұндай жағдайда келеңсіздіктерге жол бермеудің алдын алу жөнінде күш- жігерді біріктіру үшін топтасу қажет. Бір сөзбен түйіндеп айтқанда, әлеуметтік сала қызметкерлері өзге сала қызметкерлерімен де, жұртшылықпен де ынтымақ орнатып, белсенді күрес жүргізе білсе адам құқының бұзылуына жол берілмеуі немесе халықтың қайғы- қасіретке, әділетсіздік құрбаны болуға ұшырауын болдырмауға, тіпті келеңсіз жағдайды аз да болса сиретуге қол жеткізуі әбден мүмкін. Міне, осындай сан- салалы, алуан істерде әлеуметтік сала қызметкерлерінің жауапакершілікті сезіне білсе ғана жұмыстары нәтижелі болмақ. Сонымен әлеуметтік жауапкершілік деген не? Мұны былай тұжырымдауға болады: әлеуметтік жауапкершілік дегеніміз халықтың әлсіз, қорғансыз қалған топтарының және адам құқы бұзылуының құрбаны болғандардың мүдделерін қорғауы жолында қызмет атқаруды өздерінің міндеті, парызы деп сезінуі ынтымақтасудың бір қыры деуге болады. Ал, ынтымақтасуда негізгі мақсат шын мәнінде күрес жүргізу, іс- қимыл жасау болмақ. Сондықтан да көптеген діни ұстанымдар бойынша кімде- кім «артықшылық жағдайда» болса, өздерінен кемшін қалғандарға, ыңғайсыз жағдайға ұшырағандарға да көмектесуді, қамқор болуды өздерінің міндеті деп түсіндіреді. «Артықшылық жағдай» деген байлық емес, бір адамның өзгелерге қарағанда барынша жақсы жағдайда болғаны. «Әлеуметтік жауапкершілік» деген сөз тіркестерінің мәні де «қамқорлық» жасау деген ұғымға саяды. Соған сәйкес біздің қандай артықшылығымыз болса, соны өзгелердің жағдайын жақсарту үшін жұмсауға тиіспіз. «Қамқорлық жасау» деген сөз тіркесі де адамдар тек өзгелермен артықшылығын, байлығын бөлісу ғана емес, сондай- ақ өзінің дарын-қабілетін адамзаттың игілігіне жұмсауды да, адамның құқығын қорғауды да білдіреді. Құқықтың заңмен қорғалуы қандай күшті болғанының өзінде қоғамның барлық мүшелері, әсіресе кедейшілікпен өмір сүріп жатқандары үшін қай- қашанда тек заң кепілділігі жеткіліксіз. Олар шын мәнінде өздерінің құқықтарын нақты пайдалана алуы тиіс. Ал өмір шындығын зерделесек әдеттен тыс кімде- кім өзінің құқығын қорғауды барынша қажет етсе де өздерін қорғауда заң күшін пайдалана алмайды екен. Міне, сондықтан да құқықты заңмен қорғауда әлеуметтік саясаттың пәрменді шараларымен жүзеге асырылуы тиіс. Сонда ғана іс жүзінде әркім өз құқын қорғай алуына қол жеткізетін болады. Мемлекеттік саясат елдің Конституциясында көрсетілгендей, құқық нормаларын орындау болып табылады. Мәселен, Қазақстан Республикасының Конституциясын бұған дәлел ретінде айтуға болады. Нақтылық құқық нормалары қоғам қызметінің түрлі ауқымында мемлекет саястанының бағыт - бағдарын айқындап отырады. Ал құқық болса қоғамның барлық мүшелері міндетті түрде орындау үшін қажетті жағдайда қоғамдық қатынастарды іске жарату тетігі болып табылады. Мұның өзі белгіленген нормалар мен ережелерге бейімделе отырып нормалардың бұзылуынан туындаған зардаптарды бейтараптандыру құралын айқындайды. Қазіргі кезеңде жаңа заманға сәйкес постөндірістік қоғамда экономикалық қызметке адамдардың жаппай қатысуына деген әлеуметтік жауапкершілігі барған сайын күшейе түсуде. Мұндай жауапкершілікті іс жүзінде атқару үшін бизнестің әлеуметтік жауапкершілігіне назар аударуы күшейіп, мұндай жауапкершілікті іс жүзіне асыру үшін түрлі амалдар жасалуда. Азаматтық қоғамды ұйымдастыру, ұйымдасқан жүйе жақсы нәтижеге жеткізеді. Мәселен, ата- аналар өздері де, балалары да белсенді азамат болуы үшін жаңа пайымдауларды, жаңа әдіс- тәсілдерді меңгеруі тиіс.Ата- аналар өздерінің балаларын тәрбиелеу үшін оларға әлеуметтік жауапкершілік сезімін дарытуы тиіс және өздері де отбасында осыған сай сезімде бола алуы керек. Іскерлік ортасы мен БАҚ өздерінің қызметінде әлеуметтік зардаптарға өздерінің жауапкершілігін сезінуге міндетті. Банктер мен қаржы институтары ақша салымдарының этикалық зардаптарын ерекше ескеріп отыруы тиіс. Жоғарыда баяндалған тұжырымдарды байыптап, сараптап қорытынды түйіндегенде жекелеген адамдар мен қоғамның өмір сүру мәселесі барынша мол әрі алуан қырлы болғандықтан әлеуметтік саясаттың ауқымы да соған сәйкес өте кең деуге болады. Сөйтіп, әлеуметтік саясаттың ауқымында қоғамның әлсіз мүшелерінің лайықты өмір сүруін қаматамасыз етіп қолдау көрсетуден бастап (мүгедектерге, қарттарға, жалғыз басты аналарға, босқындар мен оралмандарға,өзге ұлт өкілдеріне т.с.с.), қарапайым қызмет орнындағы қызметкерлерді, еңбепен қаматасыз етуге дейін және бүтіндей қоғамның дамуына дейін қамтылады. Бұл әрине, таңданарлықтай жайт емес. Өйткені, алуан түрлі салалардағы өзгерістер қоғамдық дамудың нәтижелері болып табылады. Қоғамдық дамудың мақсаты да, жоғарыда баяндалып тұжырымдалғанындай, әлеуметтік саясатты толыққанды жүзеге асыру болып табылады. Сондай-ақ қазіргі заманғы әлеуметтік саясат әр адамның еркін болу дәрежесін арттыруға, Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 12 олардың таңдау жасау мүмкіндіктерін кеңейтуге, өздерінің күш қуатын бақуатты өмірге қолдарын жеткізуге, халықтың игілігін молайтуға барынша сарқа жұмсауына ықпал етеді. ӘДЕБИЕТ [1] Назарбаев Н.А. Нұрлы жол - болашаққа бастар жол. Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан.-2014, 12 қараша. [2] Қараңыз: Новейший социологический словарь.-Минск: Книжный дом, 2010. –С.947, 953, 981-989. [3] Калиева М.Ш. Социальная политика в системе гражданского общества// Вестник КазНПУ им. Абая. Серия социологические и политические науки.-2006, №2.-С.16-18. [4] Соціологічна енциклопедія.- Київ: Академвидав, 2008.-С. 248. [5] Конституция Республики Казахстан.-Алматы: Елорда, 2008.-С.4,7-15. [6] Қараңыз: Politische, soziologische und rechtliche Probleme der Gesellschaftsentwicklung Kasachstans.-Berlin: Verlag Dr. Köster, 2013.-S.159-160. REFERENCES [1] Nazarbayev N. A. Nurly zhol – a way to the future. Message of the Head of state to the people of Kazakhstan/ / Egemen Kazakhstan.-2014, 12 november. [2] Look at: The latest sociological dictionary. - Minsk: Book house, 2010. – P. 947, 953, 981-989. [3] Kaliyeva M. Sh. Social policy in system of civil society// The messenger of KAZNPU of Abay. Series sociological and political sciences.-2006, №2. – P. 16-18. [4] The Sociological Encyclopedia. – Kiev: Academy of Sciences, 2008. – P. 248. [5] Constitution of the Republic of Kazakhstan. - Almaty: Elorda, 2008. – P. 4,7-15. [6] Look at: Politische, soziologische und rechtliche Probleme der Gesellschaftsentwicklung Kasachstans.-Berlin: Verlag Dr. Köster, 2013.-S.159-160. Резюме Р.Б. Абсаттаров (Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы, Казахстан) АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ: ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ Ключевые слова: социальная политика, государственная политика, интерес, потребность, личность, социальная группа, общество, народ, население, социальное государство, социальная безопасность, бедность, социальная защита, социальная сплоченность, социальное сотрудничество, права человека, свобода. В статье исследуются актуальные вопросы социальной политики, которые в политической науке еще недостаточно изучены. Прежде всего уделено внимание содержанию и изменении социальной политики. При этом раскрыты сущность и определение социальной политики. В статье делается акцент на новых подходов и оценок понятия социальной политики. На этой основе вырабатывается соответствующие принципы и механизмы реализации социальной политики. Следует сказать, что понятие «социальная политика» в статье рассматривается в широком и узком смысле. При этом главная задача социальной политики – это защита человека, обеспечение его безопасности, направленных на удовлетворение социальных интересов и потребностей личности, социальных групп и общества в целом. В статье подробно рассматриваются особенности и проблемы социальной политики в контексте общественно- политического прогресса. При этом критерием развития и зрелости социальной политики является социальное государство. Вместе с тем в статье уделено внимание и дискуссионным вопросам. Поступила 15.03.2015 г. ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 13 N E W S OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES ISSN 2224-5294 Volume 3, Number 301 (2015) UDC 340.32 Legal integration and questions of formation of subjects and objects of the legal processes Z.K. Ayupova 1 , D.U. Kussainov 2 zaure567@yandex.ru 1 Kazakh national university named after Al-Farabi, Almaty, Kazakhstan 2 Kazakh national pedagogical university named after Abai, Almaty, Kazakhstan Key words: sociological approach, legal integration, sociological opinions, integration, system of society, globalization, upper national, harmonization of law, unification of law, the state apparatus. Abstract. Subjective beginning and basis of the legal integration is the system of self-regulation and the system of social relations and society in general, and is manifested in the form of indirect, in certain forms of organization of the social relations: in the state (management, regulation and civil society), regional interstate associations (have the upper national level) and international organizations (non-governmental and inter-state character). The immediate subject of the legal integration is the society by itself, and the system of the social relations in various levels, also the indirect (secondary) subjects include certain forms of organization of public relations: the state, civil society, of the state apparatus, regional groups and international organizations. It would be wrong identification of subject and institution basis in the convergence, which is reflected in the fact, that the subjective mixed with subjective or entity convergence rely institutions. As the subject of convergence it is considered from the social subject - entrepreneurship. This approach seems reasonable, since you cannot really mix the subjective and institutional start of the legal integration. Questions about what parts of the legal system come into legal processes of integration, more relevant in the field and the provisions on the objects and integration because they cannot be tied to the position of the subjects of integration. So what is the beginning of the subjective legal integration and in the evolution of law? This question is closely related to the understanding of the process of integration as part of the process of globalization, which in turn is a manifestation of the self-regulatory principle in the system of social relations. This process of self-regulation of social relations, society as a system are the source and basis of legal integration. Therefore, in the society and in its constituent parts and structural expresses the subjective beginning of the legal integration and its processes. УДК 340.32 Правовая интеграция и вопросы формирования субъектов и объектов юридических процессов З.К. Аюпова 1 , Д.У. Кусаинов 2 zaure567@yandex.ru 1 КазНУ им. аль-Фараби, факультет международных отношений, г. Алматы, Республика Казахстан 2 КазНПУ им.Абая, исторический факультет, г. Алматы, Республика Казахстан Ключевые слова: социологический подход, правовая интеграция, социологические мнения, интеграция, системность общества, глобализация, наднациональность, гармонизация права, унификация права, государственный аппарат. Аннотация. Субъектное начало и основа правовой интеграции заключается в качестве системности и саморегуляции системы общественных отношений и общества (как человечества) в целом, и проявляется в опосредованном виде в определенных формах организации общественных отношений: в государствах (системы управления, регулирования и институты гражданского общества), региональных межгосударственных объединениях (обладающих качеством наднациональности) и международных Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 14 организациях (межгосударственного и неправительственного характеров). Непосредственным субъектом правовой интеграции является общество и сама система общественных отношений на разных уровнях, а к опосредованным (вторичным) субъектам относятся определенные формы организации общественных отношений: государства, институты гражданского общества, части государственного аппарата, региональные объединения и международные организации. Неверным было бы отождествление субъектного и институционального начал в конвергенции, что выражается в том, что субъектное смешивается с субъективным или субъектом конвергенции полагаются институты. В качестве субъекта конвергенции рассматривается именно социальный субъект – предпринимательство. Этот подход видится оправданным, так как действительно нельзя смешать субъективное и институциональное начала в правовой интеграции. Вопросы о том, какие части правовой системы вступают в юридические процессы интеграции, больше относятся к сфере и положениям об объектах интеграции и потому нельзя их привязывать к положению о субъектах интеграции. Каким же является субъектное начало в правовой интеграции и в эволюционном развитии права? Этот вопрос тесно связан с пониманием самого процесса интеграции как части процесса глобализации, который, в свою очередь, является проявлением саморегулирующего начала в системе общественных отношений. Именно процессы саморегуляции общественных отношений, а именно общества как системы, являются источником и основой правовой интеграции. Следовательно, именно в обществе и в составляющих его структурных частях и выражается это субъективное начало правовой интеграции и его процессов. Вопросы развития и назначения права и государства являются объектом пристального внимания современной социологии, которая рассматривая важнейшие элементы социума, как право и государство, все-таки в своей сущности представляет науку «об обществе как целостной системе и об отдельных социальных институтах, процессах и группах, рассматриваемых в их связи с общественным целым. Изучение именно социологического подхода позволяет рассмотреть сущность общества и его качество системности как источник саморегулирующего начала общества. В социологии можно встретить весьма широкий спектр мнений по сущности и качеству системности общества и общественных отношений. Необходимо выделение только самых общих вопросов по сущности общества и только для описания его системного характера и нет необходимости описания содержания социологических споров и положений. Далее будет представлено именно обобщение социологических положений, без привязки к конкретному определению или авторской позиции, так как обобщение будет представлено на основе подходов ученых, которые в основном совпадают и созвучны друг другу. Можно констатировать, что при наличии широкого спектра социологических мнений, все же большинство ученых рассматривает общество как совокупность индивидов, которая создана путем объединения исторически обусловленными социальными формами совместной жизни и деятельности. И хотя ученые расходятся в понимании сущности и структуры обществ на национальном, региональном или международном уровнях, тем не менее, практически все ученые соглашаются с положением о системности общества. Это выражается в том, что общество нельзя рассматривать только как совокупность людей и потому важнейшей составляющей общества является сама система общественных отношений, то есть социальные формы общественной жизни. Таким образом, при изучении понятия общества, необходимо уделить внимание системе общественных отношений между составляющими эту совокупность частицами. Развитие и существование общества связаны с совместной деятельностью людей в разных сферах жизни: производственных, семейно-бытовых, политических и других. Количество и сложность этих сфер жизни неизменно повышаются в процессе развития, что вызывает соответствующие изменения не в самом обществе как совокупности людей, но в обществе, как в системе отношений. Общество проявляет свою системность, то есть определенную соотносимость частей и подсистем, которые взаимодействуют и развиваются по принципам и закономерностям, по которым развиваются все системы. Реагирование системы общества на изменения и вызовы времени происходят в отношении разных сторон жизни, но всегда и неизменно проявляются в изменении и трансформации содержания системы общественных отношений. Само общество как система саморазвивающаяся и саморегулирующаяся дает толчок и движущую энергию этим актам «реагирования» и «приспособления» системы к изменяющимся условиям. Системность общества выражается в его системной сущности (того, что оно является системой) и обладании соответствующими свойствами и качествами. Современная глобализация, и ее важнейшие направления в сфере права и правовой интеграции, также являются результатом проявления движущей силы саморегуляции. Таким образом, само общество и его системность (саморегуляция) являются субъектным началом в правовой ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. № 3. 2015 15 интеграции. Рассматривая общество как единственный и важнейший субъект развития права и правовой интеграции, тем не менее, мы можем говорить о случаях выражения воли общества через какие-то более конкретные и обобщенные образования. К примеру, в некоторых юридических процессах большую роль в правовой интеграции играют международные неправительственные организации, в некоторых - региональные наднациональные объединения, в некоторых процессах сами государства выступают как двигатели процессов правовой интеграции. В этом отношении мы можем заявлять положение о том, что все общество в представительстве подсистем на национальном, региональном и мировом уровнях является непосредственным субъектом правовой интеграции, и в это же время, субъектное начало правовой интеграции может опосредовано проявляться в институциональных образованиях, которые прямо участвуют в движении правовой интеграции. В качестве таких опосредованных субъектов правовой интеграции можно выделить современные государства (система управления и регулирования и институты гражданского общества), региональные межгосударственные объединения (обладающие признаками наднациональности) и международные организации (межгосударственного или неправительственного характера). Именно в этих формах организации общества и общественных отношений проявляется в практическом приложении движущая сила современной правовой интеграции и соответствующих процессов (гармонизация права, унификация права и другие). Таким образом, субъектное начало и основа правовой интеграции заключаются в качестве системности и саморегуляции системы общественных отношений и общества (как человечества) в целом и проявляются в опосредованном виде в определенных формах организации общественных отношений: в государствах (системы управления и регулирования, и институты гражданского общества), в региональных межгосударственных объединениях (обладающих качеством наднациональности), и в международных организациях (межгосударственного и неправительственного характеров). Международное право или региональное право необходимо рассматривать в качестве форм правовой интеграции, тогда как объектом современной правовой интеграции выступает правовая система в широком понимании, которая является «вместилищем, средоточием разнообразных юридических явлений существующих в обществе в одно и то же время на одном и том же пространстве» [1]. В структуру правовой системы входит система права, правосознание (правовая идеология и правовая психология, индивидуальное и общественное правосознание) и правовая деятельность (правотворчество, правоприменение и толкование) [2, С.23-30]. Правовая система в целом является объектом правовой интеграции. Основными объектами воздействия юридических процессов правовой интеграции являются следующие элементы правовой системы: система права, правосознание и правовая деятельность. Это положение является основным выводом данной части исследования. Далее представлен процесс рассмотрения и изучения этих и других вопросов. Объектами процессов правовой интеграции всегда выступают структурные части национальной правовой системы. Тем не менее, необходимо рассмотреть это положение более детально в свете причин изменений, особенностей процесса и способа изменений норм и структурных частей национальной правовой системы. В этом отношении следует отметить существование двух понятий, которые дополняют друг друга, но которые все-таки необходимо в определенной мере различать: понятие «направления правовой интеграции» и понятие, используемое автором Е.В. Скурко «направления интеграции правовых систем», заявленное в рамках ее работы «Эффективность правового регулирования международной торгово-экономической интеграции: Вопросы теории и практики». При всей схожести они имеют определенные, хоть и незначительные особенности. Первое рассматривается в перспективе изучения общих причин глобализации права и правовой интеграции, когда рассматриваются сферы общественных отношений, вызывающие изменения в праве. Это понимание направлений правовой интеграции находится в тесной связи с вопросом об объектах правовой интеграции. Второе понятие использовалось Е.В. Скурко для обозначения направления самого процесса изменений правовой системы, то есть больше рассматривается вопрос о том, как изменяется правовая система, а не вопросы о том, в связи с чем и в каких структурных частях происходят эти изменения. Тем не менее, эти понятия дополняют друг друга и позволяют увидеть картину в более полном виде. Комбинация этих подходов позволяет увидеть картину в более полной мере и делать соответствующие выводы. Необходимо изначально выделить и коротко охарактеризовать основные характеристики этих двух понятий: «направления правовой интеграции» и «направления интеграции правовых систем». Известия Национальной академии наук Республики Казахстан 16 Далее следует рассмотреть основные вопросы, касающиеся сфер общественных отношений, в которых протекает правовая интеграция и которые напрямую связаны с вопросом объектов правовой интеграции, то есть то, что обозначалось нами как «направления правовой интеграции». Затем необходимо рассмотреть вопросы касательно понятия Е.В. Скурко - «направления интеграции правовых систем». Как следствие, такой подход позволит более подробно раскрыть сущность объектов правовой интеграции и сделать соответствующие выводы. В научной доктрине распространен подход, по которому определенные сферы взаимодействия государств рассматриваются как объекты взаимоотношений и правовой интеграции. Этот подход является интересным, так как взаимодействие государств по определенным вопросам и сферам общественных отношений напрямую определяет то, какие части и стороны национальной правовой системы должны быть изменены. Действительно, все правовые системы мира в настоящий момент оказались под влиянием определенных глобальных проблем и вызовов, решение которых представляет не только национальную, но также международную ценность и также решение которых подразумевает активное участие и сотрудничество. Как следствие, все правовые системы мира вступают в сотрудничество именно в отношении этих объектов и в этих сферах общественных отношений. Это сотрудничество по определенным вопросам напрямую и самым существенным образом влияет на интенсивность универсализации правовых систем, сближение правовых семей и общую интенсивность правовой интеграции. Речь идет о направлениях и сферах сотрудничества государств и правовых систем в процессе глобализации права и правовой интеграции. Объектом же все-таки будет оставаться соответствующая жүктеу/скачать 5,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|