носитель и созидатель профессиональной культуры

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 2. 2015  
 
 
117 
[5]
 
Единая программа среднего (полного) общего и начального профессионального образования: цели,  структура, 
проблемы.  Монография.  Издание  второе,  дополненное/  Научные  редакторы:  А.Л.  Жохов,  А.Т.  Глазунов.  –  М.:  ИРПО, 
1999. – 145 с. 
[6]
 
Жохов А.Л. Общекультурный базис подготовки профессионала: Опытная программа курса для учреждений ПО 
// Аннотированный каталог (учебно-программная и методическая литература …). М.: ИРПО, 1999/2000, с. 33. 
[7]
 
Жохов,  А.Л.  Научное  мировоззрение  в  контексте  духовного  развития  личности  (образовательный  аспект) 
[Текст]. / А.Л. Жохов. – М.: ПО РАО, ИСОМ, 2004. – 329 с.  
[8]
 
Жохов,  А.Л.  Мировоззрение:  становление,  развитие,  воспитание  через  образование  и  культуру:  Монография 
[Текст] / А.Л. Жохов. – Архангельск: ННОУ. – Международный Институт управления: Ярославль: Ярославский филиал 
МИУ, 2007. – 348 с. 
[9]
 
Зинченко, В.П. Аффект и интеллект в образовании [Текст]./ В.П. Зинченко – М.: Тривола, 1995. – 64 с. 
[10]
 
Крылова,  Н.Б.  Исходные  понятия  культурной  парадигмы  образования  /  Н.Б.  Крылова  /[Текст].  / 
Новые ценности образования:  New Educational Values. – М.: Институт педагогических инноваций РАО.  – 2000. – 
№ 10. – С. 34-97. 
[11]
 
Маркова А.К. Психология профессионализма/[Текст]. – М., 1996. – 308 с. 
[12]
 
Майер Б.О. Эпистемологические аспекты философии образования: монография.  – Новосибирск: Изд-
во НГПУ, 2005. – Т. XIV. – 12,38 п. л. 
[13]
 
Майер Б.О. Когнитивные аспекты современной философии отечественного образования: монография. 
[Текст]. – Новосибирск: Изд-во НГПУ, 2006. – Т. XХII. – 15 п. л.  
[14]
 
Наливайко  Н.В.  Философия  образования:  формирование  концепции:  монография.  [Текст].  – 
Новосибирск: Изд-во СО РАН, 2008. – Т. XХIХ. – 12 п.л.  
[15]
 
Розин  В.М.  Методология:  становление  и  современное  состояние  [Текст].  Учебное  пособие.  М.: 
Московский психолого-социальный институт, 2005. – 414с. 
[16]
 
Суходольский  Г.В.  Основы  психологической  теории  деятельности.  [Текст].–  Л.:  Изд-во 
Ленинградского ун-та, 1988. – 168 с. 
[17]
 
Фельдштейн  Д.И.  Приоритетные  направления  психолого-педагогических  исследований  в  условиях  значимых 
изменений ребенка и ситуации его развития // Бюллетень Высшей аттестационной комиссии Минобрнауки РФ, № 4. С. 20-32. 
[18]
 
Шадриков  В.  Д.  Психология  деятельности  и  способности  человека:  Учебное  пособие.  [Текст].  М.: 
Логос, 1996. 320с. 
[19]
 
Эльконин  Б.Д.  Понятие  компетентности  с  позиций развивающего обучения  [Текст].    //  Современные 
подходы  к  компетентностно-ориентированному  образованию:  Материалы  семинара  /  Под  ред.  А.В.  Великановой.  – 
Самара: Изд-во Профи. – 2001, с. 4-8. 
[20]
 
Якиманская И.С. Технология личностно ориентированного образования. [Текст].  – М.: «СЕНТЯБРЬ», 
2000. – 176 с.  
 
REFERENCES 
 
[1]  Anisimov  O.S.  Methodological  culture  of  pedagogical  activity  and  cul-round  thinking  /  INOA  USSR.  [Txt].  - 
Union methodological center. - M .: Economics, 1991. - 416 p. (in Russ.). 
[2]  Bakhtin  M.M.  By  the  philosophy  of  the  act  [Text].  M.M.  Bakhtin.  Philosophy  and  socio -logy  of  science  and 
technology. Yearbook: 1984-1985. - M., 1986. - P. 82-138. (in Russ.). 
[3] Bespalko V.P. Pedagogy and advanced technology training. V.P. Bespalko [Txt].  - M .: pub. IRPO, 1995.  - 336 
p. (in Russ.). 
[4]  Gromyko  Yu.V.  Design  and  Programming  for  Educational  Development.  [Txt].  -  M.:  Moscow  Academy  for 
Educational Development, 1996. - 545 p. (in Russ.). 
[5]  A  single  program  of  secondary  (complete)  general  and  initial  vocational  education:  objectives,  structure 
problems.  Monograph.  Second  edition,  supplemented  /  Scientific  Editors:  A.L.  Zhokhov,  A.T.  Glazunov.  -  M.:  IRPO, 
1999. - 145 p. (in Russ.). 
[6]  Zhokhov  A.L.  General  cultural  basis  of  professional  training:  Experienced  program  course  for  the  institution. 
Annotated catalog (educational-methodical literature and software ...). M .: IRPO, 1999/2000, p. 33. (in Russ.).  
[7]  Zhokhov  A.L.  Scientific  outlook  in  the  context  of  personal  development  (educational  aspect)  [text].  A.L. 
Zhokhov. - M .: Software RW Isom, 2004. - 329 p. (in Russ.). 
[8]  Zhokhov  A.L.  Alignment:  formation,  development,  education  through  education -set  and  culture:  Monograph 
[Text]. A.L. Zhokhov.  - Archangel:  - Interna-tional Institute of Management: Yaroslavl: Yaroslavl Branch MIM, 2007.  - 
348 p. (in Russ.). 
[9]  Zinchenko  V.P.  Affect  and  intelligence  in  education  [Text].  V.P.  Zinchenko  -  M  .:  Trivola,  1995.  -  64  p.  (in 
Russ.). 
[10]  Krylov  N.B.  Initial  concepts  of  cultural  paradigm  of  education.  N.B.  Krylov  [text].  New  Values  Education: 
New Educational Values. - M .: Institute of Education Innovation waste. - 2000. - № 10. - p. 34-97. (in Russ.). 
[11] Markov A.K. Psychology of professionalism [text]. - M., 1996. - 308 p. (in Russ.). 
[12]  Meyer  B.O.  Epistemological  aspects  of  philosophy  of  education:  a  monograph.  -  Novosibirsk:  Publishing 
House NSPU, 2005. - T. XIV. - 12.38 p. L. (in Russ.). 
[13]  Meyer  B.O.  Cognitive  aspects  of  modern  philosophy  domestic  Obra -tion:  a  monograph.  [Txt].  -  Novosibirsk: 
Publishing House NSPU, 2006. - T. XXII. - 15 p. L. (in Russ.). 
[14]  Nalivaiko  N.V.  Philosophy  of  Education:  concept  formation:  monograph -raphy.  [Txt].  -  Novosibirsk: 
Publishing House of SB RAS, 2008. - T. XHIH. - 12 pp (in Russ.). 

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
118  
[15]  Rozin  V.M.  Methodology:  the  emergence  and  current  state  [Text].  Textbook -ing  allowance.  M  .:  Moscow 
Psychological and Social Institute, 2005. – 414p. (in Russ.). 
[16]  Sukhodolskiy  G.V.  Fundamentals  of  psychological  theory  of  activity.  [Text]  . -  L  .:  Publishing  House  of 
Leningrad University Press, 1988. - 168 p. (in Russ.). 
[17]  Feldstein  D.I.  Priority  areas  of  psycho-pedagogical  the  Exploration  in  a  significant  change  in  the  child's 
situation  and  its  development.  Bulletin  of  Higher  Attestation  Commission  of  the  Ministry  of  Education  of  the  Russian 
Federation, № 4. p. 20-32. (in Russ.). 
[18]  Shadrikov  V.D. Psychology  of  work  and  man's  ability  to:  Study  in  Training  Manual. [Txt].  M  .:  Logos,  1996. 
320p. (in Russ.). 
[19]  Elkonin  B.D.  The  concept  of  competence  from  the  perspective  of  developmental  education  [text].  Current 
approaches to competence-oriented education: Proceedings of the Workshop / Ed. A.V. Velikanova.  - Samara Univ prof. - 
2001, p. 4-8. (in Russ.). 
[20] Yakimanskaya I.S. Technology personality-oriented education. [Txt]. - M .: "September (in Russ.). 
 
Культура профессионала – главный ориентир совершенствования современного образования 
 
Жохов А.Л. 
1
, Рахымбек Д. 
2
, Юнусов А.А.
2
, Саидахметов П.А. 
2
, Оразалиева Р.Н.
2 
 
1
К.Д. Ушинского атындағы Ярослав мемлекеттік педагогикалық университеті, Ярослав, Россия;  
2
М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Шымкент, Қазақстан 
 
Түйінді  сөздер. Кәсіптік білімнің, мәдениеттің дағдарысы білім беруді модернизациялаудың бағыты ретінде білім 
беру  үрдісінің  бағыты  мен  негізгі  векторлары:    кәсіптің  мәдениетінің  базалық  құрамы  ретінде  жаңалықтан  хабаршы 
(білім) , іс-әрекеттің тәжірбесі (шеберлік), мәдеиеттің диалогы  болады.  
Аннотация.    Болашақты  айқындайтын  жүйенің  ішінде  қазіргі  заманғы    қоғамның  және  білім  берудің  күйі, 
дағдарыстық    жағдайын  заңдылық  деп  есептейді.  Қоғамның  дамуның  өзгеруі    периодында  өсіп  келе  жатқан  ұрпақты 
әлеуметтілігін,  әлемді  тануды  қалыптастыру  тәрбиелеудің    мәселесі  ерекше  мәніне  ие,  жалпы  айтқанда  білім  беру 
үрдісінің    негізгі  бағытының  проблемасы  болып  табылыды  Интегралдаудың  базасындағы  жүйелі,  жеке-әрекет,  мәдени 
жағынан  келу  қазіргі  заманғы  білім  берудің    бағыты  ретінде  кәсіптің  моделін  құрады,  модел  оның  тудырған 
компоненттерімен  берілген:  хабарландыру,  іс-әрекет  тәжірибесі,  мәдениет  диалогы  (  М.М.Бахтин,Н.Б.Крылова  және 
басқалардың  ойынша).  Осының  негізінде  кәсіптік  білім  беру  мекемелерінде  модернизациялаудың  мүмкін  болатын 
жолдарын және модернизациялаудың осы бағытындағы мүмкін болатын проблемаларды анықтайды. 
 
Жохов Аркадий Львович 
 К.Д. 
Ушинского
 
атындағы 
Ярослав 
мемлекеттік 
педагогикалық 
университеті, 
Ярослав, Россия; 
Жохов Аркадий Львович 
Ярославский 
государственный 
педагогический 
университет им. 
К.Д. 
Ушинского, 
Ярослав, 
Россия; 
Zhokhov Arkady. 
Yaroslavl  State  Pedagogical 
University.  KD  Ushinskogo 
Yaroslav, Russia; 
zhal1@mail.ru 
Досымхан 
Рахымбек 
д.п.н, 
профессор  М.Әуезов  атындағы 
Оңтүстік  Қазақстан  мемлекеттік 
университеті 
 
Досымхан 
Рахымбек 
д.п.н, профессор 
 Южно-Казахстанский 
государственный 
университет 
имени 
М.Ауезова 
Dosymhan 
Rakhymbekov 
South-
Kazakhstan state university  
of the name М.Аuezov 
 
Саидахметов Полат Аблатыевич  
ф.-м.ғ.к. кафедра  менгерушісі 
М.Әуезов 
атындағы 
Оңтүстік 
Қазақстан 
мемлекеттік 
университеті 
 
Саидахметов 
Полат 
Аблатыевич    к.ф.-м.н. 
зав.кафедра 
Южно-Казахстанский 
государственный 
университет 
имени 
М.Ауезова  
Saidahmetov 
Polat 
Ablatyevich  с.p.s.-m.  Head  of 
Department 
South-
Kazakhstan state university  
of the name М.Аuezov 
timpf_ukgu@mail.ru 
Анарбай Ауелбекович Юнусов, ф.-
м.ғ.к. 
М.Әуезов 
атындағы 
Оңтүстік 
Қазақстан 
мемлекеттік 
университеті 
 
Анарбай 
Ауелбекович 
Юнусов, к.ф.-м.н.  
Южно-Казахстанский 
государственный 
университет 
имени 
М.Ауезова 
Anarbaev 
Auelbekovich 
Yunusov  
с.p.s.-m. Head of Department 
South-
Kazakhstan state university  
of the name М.Аuezov 
 
 
Поступила 18.03.2015 г. 
 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 2. 2015  
 
 
119 
N E W S 
OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES 
ISSN 2224-5294 
Volume 2, Number 300 (2015), 119 – 124 
 
UDC 811.512.122’1 
 
Religious words in the novels of Asan Kaigy and Kaztugan zhyrau 
 
Sabdalina A.K. 
alia_sabdalina@mail.ru 
“Republican television radio corporation “Kazakhstan”, Almaty, Republic Kazakhstan 
 
Key words: poems, comments, Arab, Persian elements, the initial form of loan words. 
Abstract. Research of language of the concrete historical period is the key moment in research and studying of 
history of language. In this regard, it should be noted the spiritual source of our ancestors  - poetry of zhyrau. In the 
article, we paid special attention to the inner world of Asan Kaigy and Kaztugan zhyrau who lived in the XV century.  
The  definition  of  religious  words,  their  phonetic,  lexical-semantic  description  found  in  poetry  of  Asan  Kaigy 
and Kaztugan zhyrau who lived in the XV century. 
 
 
УДК 811.512.122’1 
 
Религиозные слова встречающиеся в поэзии 
Асан Кайгы и Казтуган жырау
 
 
Сабдалина A.K. 
alia_sabdalina@mail.ru 
“Республиканская Телерадиокорпорация “Казахстан”, 
г.Алматы, Республика Казахстан 
 
Ключевые слова:  стихи,  комментарии,  арабские,  персидские  элементы,  начальная  форма 
заимствованных слов. 
Аннотация:  Исследование  языка конкретного исторического периода является ключевым моментом в 
исследовании  и  изучении  истории  языка.  В  связи  с  этим,  нельзя  не  отметить  духовный  источник  наших 
предков  –  поэзию  жырау.  В статья мы  уделили особое  внимание на  духовный мир Асан  кайгы  и  Казтуган 
жырау, живших в XV веке.  
Цель  статьи  –  определение  религиозных  слов,  их  фонетическое,  лексико-семантическое  описание, 
встречающихся в поэзии Асан кайгы и Казтуган жырау, живших в XV веке. 
 
Әр  халықтың  өз  тұрмысы  мен  мәдениетінің,  оның  материалдық  және  рухани  қазынасының 
айнасы  саналатын  тілдік  сөздік  қорының  элементтерін,  тілдердің  өзара  қарым-қатынасын  жан-
жақты зерттеп, анықтаудың маңызы ерекше.  
Бұл  тұста  халықтың  тарихындағы  сан  қилы  факторларды  шығармаларына  арқау  еткен 
жыраулар поэзиясына көбірек назар аудару қажет.  
“Жырау”  деген  термин  өзімізідің  “жырлау”,  “жыр  айту”,  “жырламақ”  сөзінен  келіп  шыққан. 
Мұның түп төркіні байырғы “жыр”, “жыршы” деген ұғымдармен астасып жатыр.  
Е.Ысмайылов  жыраулардың  қоғамдық  рөлін  аса  жоғары  бағалай  келіп:  “Жыраулар  өмірдің 
ұсақ мәселесіне араласып, көбінесе, заман, дәуір, өткен мен келешек, адамагершілік, жақсылық пен 
жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған”, – деп ой түйеді [1,42]. 
Осы тұста Ә.Тәжібаев: “Жырау – сөз жоқ ақын. Ақын болмай, жұрт қадірлейтін жырау атану 
мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жадындағы жырлар үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа 
сиқын  бұзбай  көрікті  күйінде  жеткізіп  отырады.  Ал  жыраулық  ертеден  келе  жатқан  халық 

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
120  
поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы”, – деп, жыраулық дәстүрді орны бөлек, жеке сала ретінде 
алып қарастырады [8,224]. 
Қазақ  халқының  қазақ  хандығы  дәуіріндегі  әзірге  мәлім,  белгілі  ақындары  –  Асан  қайғы, 
Сыпыра жырау, Бұқар жырау, – дейді Б.Кенжебаев. Әрине, үш жарым ғасырға созылған, ұзақ дәуір 
бойы  қалыптасқан  ақындар  бұлар  ғана  болмай,  көп  болуға  тиісті.  Бірақ  жазылған  тарих 
болмағандықтан олардың аттары, шығармалары ұмытылған. 
Нақты фактылардың жоқ болғандығынан көптеген ақын-жыраулардың аттары, шығармалары 
ұмытылғандығына байланысты кейбір ғалымдар Асан қайғы мен Сыпыра жырау тарихта болмаған, 
халық  ойдан  шығарған  адамдар,  әдебиетімізідің  тарихын  олардан  бастамай,  тарихта  болғаны 
ақиқат  Бұқар  жыраудан,  яғни  XVIII  ғасырдан  бастауымыз  керек  дейді.  Сонда  ертеде  өткен  Асан 
қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет, Марғасқа жырауларды жоққа шығарғандығы ма? 
Бұл  –  ауырдың  үстімен,  жеңілдің  астымен  жүргендік  болады.  Ескіде  жасаған  ақындар  мен 
жыраулар  жайында  жазылған  еңбектердің  ішінде  академик  Әлкей  Марғұланның  “О  носителях 
древней  поэтической  культуры  казахского  народа”  деген  мақаласының  алатын  орны  ерекше. 
Ә.Марғұлан бұл еңбегінде ақындық өнердің қазақ халқына ежелден-ақ етене жақындығы жөнінде 
көптеген  мәліметтер  келтіреді.  Қазақ  халқының  жыраулық  дәстүрінің  тамыры  сонау  көне 
замандарда  өмір  сүрген  Кет-Бұға,  Сыпыра  жырауларда  жатқандығын  көрсетеді.  Жыраулардық 
шығармашылық тұлғасы, репертуары, жайында көптеген құнды пікірлер айтады.  
Нақты  мәліметтер  бойынша  қазіргі  кездегі  мектеп  оқулықтары  немесе  қазақ  әдебиетіне 
қатысты оқу құралдары XVIII ғасырда өмір сүрген Бұқар жыраудан басталып жүргені мәлім. Осы 
XVIII  ғасырда  кенеттен  ақын-жыраулардың  пайда  болуы  күмәнді  емес  пе?  Бұқар  қалай  Бұқар 
болды – бұл мәселенің беті күңгірт.  
Біз  қозғап  отырған  дәуірдің  әдебиетін  зерттеушілердің  бірі  –  филология  ғылымдарының 
докторы  Ханғали Сүйіншәлиев. Зерттеуші өзінің “XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті” деген 
еңбегінде:  “Тарихқа  аттары  мәлім  Асан  (XV),  Шалгез  (XVI),  Жиембет  (XVII)  жыраулар  бар. 
Бұлардың бізге жеткен шағын көлемді сөздері де жоқ емес”, – деп жазады.  
Кейінгі ұрпақ әулие танып, аңыз кейіпкеріне айналдырған, ал Шоқан Уәлиханов “көшпенділер 
философы”  атаған  Асан  қайғы  өз  заманының  үлкен  ойшылы  еді.  Керей,  Жәнібек,  хандардың 
ақылшы биі болған Асан – қазақ руларының орда көтеруін жақтайды, қазақтар Шу, Сарысу бойына 
орналасқан  соң  ел  іргесі  берік,  ағайын  ұжымы  күшті  болуын  үндейді.  Өз  өлең  толғауларында 
хандық үкіметті нығайту елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажетін насихаттайды. Қоғамдағы әдет-
ғұрып,  мінез-құлық  мәселелерін  көтереді.  Біздің  заманымызға  жеткен  толғауларынан  Асанның 
қилы кезең табиғатын жыға танығаны, тіпті Алтын Орданың орнында пайда болған хандықтардың 
құритынына дейін болжаған. Жырау поэзиясынан сол дәуірдің рухани жағдайын, адамагершілікке 
тән қасиеттерін, заман талабын еркін аңғара аламыз.  
Қаз-үйрегі болмаса, 
Айдын-шалқар көл ғаріп. 
Мүритін тауып алмаса 
Ағын болған пір ғаріп. 
Ата жұрты бұқара 
 Өз қолында болмаса, 
Қанша жақсы болса да, 
Қайратты  туған  ер  ғаріп
  [3,25],  –  деп  аяқталатын  өлең  жолдарынан  мүрит,  пір  деген  сөздерді 
кездестіруге болады. 
 [Мүрид]  –  парсы  сөзі.  Біздің  тілімізіде  фонетикалық  өзгерістерге  ұшыраған.  Яғни,  сөздің 
бастапқы формасындағы “д” әрпі “т”-ға айналып кеткен. Қазақ тіліндегі мағынасы – хазірет, халфе, 
ишан,  молда  сияқты  діни  лауазымды  адамдарға  қол  тапсырып,  солардың  ісін  дәріптеуші  шәкірт, 
ізбасар [4,270]. 
Діни кітаптарда мүрид деп бауырластыққа, не болмаса кәсіп бірлестігіне мүше болар алдында 
мамандық және рухани жетілудің алғашқы сатысында дайындықта жүрген адамды атаған. Мүрид 
өзінің  ұстаздарымен  адал,  кісілікті  қарым-қатынаста  болып,  оған  сөзсіз  бағынуға  тиісті.  Бұл 
атаудың кең түрде немесе жалпылама жағдайда пайдалануының мәнін нақты айту қиын. Ол сопы 
дегенді де, қатардағы мұсылман деген ұғымды да білдіре береді. 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 2. 2015  
 
 
121 
Жоғарыда  мысал  ретінде  келтірілген  өлең  жолдарындағы  пір  сөзі  парсы  тілінен  енген. 
Бастапқы  формасы  –  [пир].  Қазақ  тіліне  ену  барысында  фонетикалық  өзгеріске  ұшыраған.  “И” 
дыбысы  “і”-ге  айналған.  Негізгі  мағынасы  –  әзірет,  қажы,  ишан  тәрізді  діни  қауымның  бастығы, 
әулие.  
Түсіндірме сөздік бойынша қолдап-қорғаушы рух, сиынушы, табынушы аруақ деген ұғымды 
білдіреді  [5,32].  Көп  жағдайда  пір  “әулие”  атанып,  аскеттік  өмір  сүреді.  Діни  ұғымда  қолдаушы, 
қорғаушы,  сүйеніш  болып  есептелінеді,  аруақ  туралы  түсінікке  жақын  келеді.  Түрлі  табиғи 
заттарды,  ескі  мазарларды,  кейбір  тарихи  есткерткіштерді  пір  тұтып,  діни  аңызға  бөлеп,  “әулие” 
күзетшісіне айналдырады.  
Асан қайғыда ауызға ілінер мұндай сөздер аз емес. Мына өлең жолдарында нәпсі сөзі өзіндік 
орнын тауып, реңкті мағынаны иеленіп тұр: 
Адам әзіз айтар деп 
Көңіліңді салмағыл. 
Нәпсі алдаушы дұспанның 
Насихатын алмағыл
 [3,25]. 
Нәпсі – түп төркіні араб сөзі. Қазақ тіліне сіңісіп, сөздік қорымызға еніп кеткен. Лексикалық 
мағынасын ашатын болсақ – тәбет құлқыны, құмарлық деген ұғымға сәйкес.  
Есеніңде – тіріде, 
Бір болыңыз бәріңіз, 
Ахиретке барғанда 
Хақ қасыңда тұрғанда 
Қыдырдың өзі болғай жарыңыз
 [6,65], – деп халқын бірлікке шақырып, еліне жақсылық тілейді. 
Жырау  өлеңдеріндегі  ахирет  сөзінің  негізгі  формасы  [ахәрет],  араб  тіліне  тән  сөз.  Мұнда  да 
фонетикалық өзгерісті айқын көруге болады. 
Мұсылман дініндегі ұғым бойынша адамзаттың белгілі және өлшеулі болған ғұмырының бітуі 
мен мәңгі өмірдің басталуын бір ғана ахирет сөзімен беруге болады. Ахирет – жанды-жансыз бүкіл 
әлемнің жоқ болуымен басталған және соңы болмаған заман. Әрбір мұсылман өлімнен кейін мәңгі 
өмірдің  барына  сенуі  парыз.  Адам  баласы  өле сала  басқа  басқа бір  өмірге кіретіндігінің  парқына 
барады. Ахиретте кісі Аллаға, Пайғамбарға және дініне байланысты сұраққа тартылады [7,247 ]. 
Сонымен қатар жыраудың ақындық қазынасындағы Қыдыр сөзі де фонетикалық өзгерістерге 
ұшырай отырып, тілімізге сіңісті бола бастаған. Араб тілінен енген, сөздің түпкі формасы – [хизр].  
Ел  аралап  жүретін  адам  бейнесіндегі  “әулие”,  адамға  “бақыт”,  “дәулет”  беруші  мағынасында 
түсіндіріледі [8,542]. 
Асан  қайғының  кейбір  өлең  жолдарынан  оның  дін  жолын  ұстанып,  бес  уақыт  намаз  оқып, 
құдай жолында құлшылық еткенін көруге болады. Бұған төмендегі өлең жолдары дәлел болатыны 
анық: 
Күні-түні жатырмын, 
Бес намазды тәрк қылмай 
Құдайдың өтеп тағатын
 [6,61]. 
Мұндағы  намаз  сөзі  парсы  тілінен  енген.  Парсы  тіліндегі  формасы  –  [нәмаз].  Фонетикалық 
өзгеріске  ұшырағанымен,  лексикалық  мағынасы  сақталған.  Діндарлардың  құдай  алдында  күніне 
бес  уақыт  өтейтін  құлшылық  әрекеті  және  мұсылман  дініндегі  міндетті  бес  парыздың  бірі  екені 
мәлім.  
Өз ойын жырларынде еркін өрбіткен Асан поэзиясында тек жақсылықты тілеген сөздер аздық 
етпейді.  
“Әумин” де Абат жан, 
Батамды саған берейін. 
Балам да болсаң ер едің
 [6,61]. 
Мысал ретінде келтірілген бұл өлең жолдарынан да тек ізгі ниеттіліктің нышанын байқаймыз. 
Жырдағы “әумин” араб сөзі. Бастапқыдағы формасы – [амин]. Фонетикалық өзгеріске қаншалықты 
ұшырағанымен, лексикалық мағынасын өз қалпында сақтаған. Сөздің мағынасын ашатын болсақ, 
“әумин” – намазды оқып болған соң айтылатын сөз. 
“Әумин”  сөзінің  астарын  бата  сөзі  жалғастыра  түседі.  Бата  сөзі  де  араб  тілінен  енген. 
Дегенмен, қазақ тіліне әбден сіңісіп, тіпті төл сөзіміздей болып кеткен.  

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
122  
Діни  кітаптардағы  ұғым  бойынша  бата  –  қазақ  халқының  ғұрпында  адал  ниет,  жақсы  тілек 
білдірудің  бір  түрі.  Өте  ерте  заманнан  салтқа  енген  –  бата  беру  кейде  өлеңмен,  кейде  тақпақ,  кейде 
көркем  қара  сөзбен  айтылып,  ауыз  әдебиетінің  бір  жанры  болып  қалыптасқан.  Батада  күнделікті 
өмірдің пайдалы жағын салыстыру сипатымен қатар анимистік магиялық наным-сенімдердің элементі 
кездеседі.  Белгілі  бір  істі  бастарда,  жауға,  жолға,  аңға  шығарда  ақ  тілеу  әзіз  ақсақалдан  бата  алу 
салтында осы екеуінің де  ізі бар. Кейінірек батаға  ислам дінінің әсері тиген.  Дәл қазіргі кездегі бата 
отбасына  амандық,  молшылық,  жастарға  өмі,  бақыт  тілеу  мазмұнында  болып  келеді.  Діни  салт 
бойынша  бата  алғашқы  қауымдық  құрылыс  кезіндегі  табиғаттан  тыс  күшке  табыну  негізінде 
қалыптасқан. Кейіннен мұсылман елдеріне тараған. Ислам дініне енген кезден бергі қазақ дәстүрінде 
бата  –  өлгенге  құран  бағыштау,  аят  оқу  сияқты  діни  наным-сенімдермен  ұштастырылады.  Ағайын-
туғандар әдетте өлген адамның жылыга дейін, кейде одан кейін де марқұмның үйіне дүние, мал, ақша 
апарып,  оның  жақындарына  көңіл  айтады,  өлікке  бағыштап  дұға  оқытады.  Қазақтың  діни  ғұрпында 
батаға үлкен мән берілген, оны құдай алдындағы парыз деп есептеген.  
Бата  сөзінің  лексикалық  мағынасы  күрделілеу  болып  келеді.  Жоғарыда  айтып  өткеніміздей, 
біріншіден  –  бата  жақсы  тілек,  ниет  білдірудің  бір  түрі.  Ал,  екіншіден  –  өлген  адамдарға  арнап 
оқылатын бағыштау.  
Еңбегімізге арқау етіп алып отырған сөздердің басын құрайтын сөз – бұл иман сөзі. Негізінде 
араб тіліне тән сөз.  
Иман  –  ислам  дінідегі  бес  парыздың  бірі.  Құдайдың,  Алла  тағаланың  жалғыз  екеніне  сену, 
діншілдік наным [9,440].  
Сенім – мұсылман дінінің құрамдас бөлігі. Ал иман болса сенімге негізделген. Иман ұғымы – 
исламдағы ең қасиетті нанымдардың бірі. Құранда кең мағынадағы иман термині қырықтан астам 
жерде қолданылады. Асан поэзиясындағы иман сөзі де шумақта өз орнын иеленіп, мағынасын аша 
түсуде. Түр төркіні араб сөзі болғанымен, біздің түсінігімізге әбден сіңіп, қалыптасып кеткен.  
Тұла бойым тұңғышым, 
Менен туып тұр едің.  
Жылы жерге алып бар 
Қатын, бала тоңбасын. 
Енді кейін қайтуға, 
Қақ тағала жазбасын! 
Түсімді алған кәрі едім,  
Иманым болғай жолдасым! 
Қайда барсаң аман бол, 
Маңдайыңды Алла оңдасын!
 [6,61] – деп өзінің үлкен ұлына Асан батасын 
береді. Біз лексикалық мағынасын ашуға тырысып отырған иман сөзі де осы өлең жолдарында 
кезігеді.  
Шешуші  мәнге  ие  иман  мәселесінің  Құранда  айқын  тұжырымдалмауы  –  кейіннен 
мұсылмандар арасында көзқарастар қайшылығының пайда болуына әкеп соқты. Ислам діні алғаш 
пайда болған кезеңде дін мен хұқық ережелерінің ажыратылмауына байланысты “иман” ұғымы әр 
түрлі діни және діни-хұқықтық мектептер арасында айтыс-тартыстар мен жікке бөлінудің себебіне 
айналды.  Мұсылман  білімпаздары  иманның  үш  негізгі  құрамдас  бөлігін  бөліп  қарастырды: 
Алланың, оның қасиетті жазуы мен елшілерінің ақиқаттығын сөз жүзінде мойындау; ішкі келісім, 
Алланың ақиқаттығын жүрекпен түйсіну, ізгі іс жасау; ислам парыздарын өтеу.  
Иманға  мойын  ұсынудың  барлық  түрлерін  иманның  бір  бөлігі  немесе  иманның  нақ  өзі  деп 
түсінгендер  иманның  өзгермейтінін,  иманы  бойынша  барлық  пенденің  тең  екенін  дәлелдеуге 
тырысты.  Иманның  негізі  ретінде  ішкі  сенімді,  жүрекпен  түйсінуді  түсінетіндер  оның  кемуін 
жоққа  шығарды.  Қазіргі  күні  иман  сөзі  өзінің  тұрақты  мағынасын  иеленіп,  мұсылман  қауымына 
түсінікті бір ғана ұғыммен беріліп жүр.  
Сонымен  қатар, жырау  поэзиясындағы  тағала сөзі  де кірме  сөздер қатарына  кіреді.  Арабтың 
төл сөзі біздің сөздік қорымызда өзіндік орнын иеленіп отыр. 
Тағала  сөзі  көбінесе  Алла,  Құдай,  Хақ  сөздерімен  тіркесіп  айтылып,  діни  түсінік  бойынша 
бүкіл дүниені, адамзатты жаратушы деген мағынаны білдіреді.  
Ерлік жырларын шығарушы, жорық жырауы – Қазтуған жырау Сүйінішұлы да өз артына өмір 
туралы, атамекен, туған ел жайлы тұғырлы ойларын өрнектеп, мол мұра қалдырды. Өкінішке орай, 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 2. 2015  
 
 
123 
еңбектерінің көбі сақталмаған. Қазтуғанның біздің дәуірімізге жеткен жырлары табиғат аясындағы 
көшпендінің  болмыс,  тіршілік,  өзін  қоршаған  орта  туралы  түсінігін  бейнелейді.  Өр  рухты 
толғауларының  құрамынан  мұсылман,  кәуір  сияқты  діни  түсінікке  жақындау  сөздерді 
кездестіреміз. Бұған мына өлең жолдары дәлел.  
Бұлұт болған айды ашқан, 
Мұнар болған күнді ашқан, 
Мұсылман мен кәуірдің 
Арасын өтіп бұзып дінді ашқан 
Сүйінішұлы Қазтуған
 [3,28]. 
Мұндағы  мұсылман  сөзі  парсы  тілінен  енген.  Парсы  тіліндегі  формасы  –  [мосәлмән]. 
Фонетикалық  өзгерістерге  ұшыраған.  Дауысты  дыбыстардың  орны  ауысқан,  ал  лексикалық 
мағынасы екі тілде де бірдей. Парсы тіліндегі мағынасы қазақ тілінде де өз мағынасын сақтаған. 
Яғни,  ислам  дінін  қабылдап,  ұстанған  адамдар  Алланың  және  Пайғамбардың  бұйрықтарына  бой 
ұсынғандарды мұсылман деп атайды. Осы ұғымға біраз қайшылау тұрған кәуір сөзі біздің тілімізге 
араб  тілінен  енгендіктен  кірме  сөздер  қатарына  жатады.  Бастапқы  формасы  –  [кафер].  Бұл  сөз 
қазіргі  қазақ  тілінде  “кәпір”  деген  нұсқамен  қолданыста  жүр.  Фонетикалық  айырмашылықтар 
болғанымен, бұрынға формасының да, қазіргі формасының да лексикалық мағыналары бір.  
Кәпір – мұсылман дінінен басқа діндегілер немесе құдайсыз, дінсіздер [9,525].  
Тілімізге  тиек  етіп  отырған  сөздердің  көшін  жалғай  түсетін,  діни  түсінік  бойынша  жоғары 
саналатын ұғымдардың бірі – құдай сөзінде бейнеленеді.  
Қара ағаштай қалың ноғайым 
Еділді тастап біз көштік 
Қалың қара тоғайын 
Әзәлден жазған орынға  
Айдаған шығар құдайым
 [3,28]. 
Міне,  бұл  өлең  жолдарындағы  құдай  сөзі  де  тура  мағынасында  жұмсалып  отыр.  Түп-төркіні 
парсы сөзі болғанымен, төл сөзіміміздей қолданысқа түсіп, қазақ тіліне сіңісіп кеткен. Мағынасына 
жақындайтын  болсақ  –  бүкіл  ғаламды  жаратушы,  оны  билеп  төстеуші,  табиғаттан  тыс  бір  ғана 
құдіретті күш ретінде бейнеленетін діни ұғым, Алла тағала, тәңір, жаратушы [8,539]. 
Мен кетемін, кетемін 
Тәуекел хаққа өтемін 
Асанқайғы, Ер Абай 
Не  айтасың  бүтенің
  [6,64],  –  деп  аяқталатын  толғау  шумақтарында  біздің  еншімізге  тәуелді 
тәуекел  сөзі  бар.  Араб  тілінен  енген  кірме  сөздер  қатарына  жатады.  Бір  іске  батыл  кіріскендік, 
белді бекем буғандық деген ұғымды білдіреді [10,80]. 
Тақырыбымызды  толықтырып,  мағыналық  жағын  аша  түсу  барысында  ауызға  ең  алдымен 
түсетін  –  Алла  сөзі.  Бұл  сөздің  түп  негізі  арабтың  [аллаһ]  сөзінен  шыққанымен,  мұсылман 
қауымдардың арасында беретін мағынасы біреу-ақ. 
Алла  –  тіршілік  дүниені  және  қиямет-қайымды  жаратушы  құдай  есімі.  Алла  тағала  ислам 
дініндегі жалғыз құдай. Құран уағызының негізі – Алланы дәріптеу. Алла ұғымының мұсылмандар 
арасында  әр  түрлі  болғанымен  Мекке  мен  Мединедегі  кезеңінің  Құрандағы  түсініктемесінде 
айырмашылығы жоқ. Құранның мазмұны да, тақырыбы да бір ғана Аллаға сену болғандықтан, көп 
құдайлы пұтқа табынушылыққа қарсы тұрған. Алла – жалғыз, оның ешқандай “теңдесі” жоқ. 
Құранда Алла тағаланың құдіреттілігі, қалтқысыздығы және ұлылығы туралы үнемі айтылып 
келеді.  Он  сегіз  мың  ғаламның  барлығы  Алла  тағалаға  бағындықтан,  дүниеде  оның  әмірінсіз 
ештеңе  істелмейді,  тіршіліктің  дамуы  оның  әмірі  негізінде  ғана  жүреді.  Құран  дұғасы  осыны 
дәлелдейді.  
Жаратушымыз  адамзатқа  өте  қайырымды,  себебі  ол  адамның  санасына  сенеді,  адамға 
кешірімді.  Адамзат  баласы  Алланың  құдіретіне  сенгендіктен,  өзін  құдайдың  “құлымын”  деп 
түсінгендіктен  дін  жолына  түсіп,  құдайға  құлшылық  етеді.  Құдайға  құлшылық  етуші  мұсылман 
қауым тіршіліктегі барлық құбылысты Алла ісі деп түсінеді [7,9]. 
Мұсылман  дінінде  Алла  туралы  ілімнің  негізі  –  құдайға,  бір  Алланың  өзіне  құлшылық  ету. 
Демек, өзі жаратқан пенденің барлық өмірі бір Аллаға қызмет етумен өтпек. Қазтуғанда кезігетін 
Алла сөзінің дәлелі ретінде мысал келтірейік: 

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
124  
Қош айтысып тастадық, 
Еділ менен Жайықты 
Бір Алладан басқаға 
Болғаным жоқ ед айыпты [6,54]. 
Бұл  өлең  жолдарынан  жыраудың  Алланың  алдында  ғана  бас  иетіндігін,  өзін  тек  соның 
алдында айыптымын деп есептейдіндігін мойындаумыз керек.   
“Ұлтқа  тілінен  қымбат  нәрсе  болмасқа  тиісті.  Бір  ұлттың  тілінде  сол  ұлттың  жері,  тарихы, 
тұрмысы, мінезі айнадай анық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе 
желсіз  түндей  тымық,  біресе  құйындай  екпінді  тарихы,  сары  далада  үдере  көшкен  тұрмысы, 
асықпайтын,  саспайтын  сабырлы  мінезі  бәрі  көрініп  тұр”  [11,115].    Қазақ  әдебиетінің  классигі 
Мағжан  Жұмабаевтың  осы  айтқан  ойының  ақиқаттығы  Асан  қайғы  мен  Қазтуған  жыраудың 
шығармаларынан айқын аңғарылады.  
Рухани ескіліктердің өзіндік басты ерекшелігі қашанда елдің өткен өмірімен байланыстылығы, 
тарихтығы.  Сондықтан  жыраулар  шығармаларынан  халқымыздың  ертедегі  қоғамдық 
құрылысының,  өмір  тәжірибесінің,  ұлттық  кәсіп,  әдет-ғұрып,  дәстүр  ерекшеліктерінің,  салт-
санасының түрлі тілдік көріністерін көруге болады.  
 

жүктеу/скачать 7,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: