Национальной академии наук республики казахстан

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 2. 2015  
 
 
247 
[5]
 
Material  pereselençeskomw  along  xozyaystvw  in  Steppe  and  Twrgayskoy  oblastyax,  sobrannıe  and  razrabotannıe 
Ékspedïcïey ïssledovanïyu along the steppe region. - Volume II. Akmola region, Akmola district. - St. Petersburg., 1907. - S. 3 
(Second pagïnacïya). 
[6]
 
CGÏA USSR. F.592. Op.44. D.301. L.15-18, 297. 
[7]
 
Stanovïç  TN  History  nosïteley  to  German  Govora  villages  Peterfeld  North-Kazakhstan  region  //  Questions  German 
dialectology  and  history  of  the  German  language.  -  1973.  -  Omsk.  -  S.  36-38;  A.  Rozanov  On  the  native  earth  //  Science  and 
Religion,  1986  -  No.  8.  S.  21-23;  Social  and  cultural  development  of  the  Germans  of  Kazakhstan.  Scientific  and  Analytical 
Survey. - Alma-Ata, 1990 and others. 
[8]
 
AmanovaA.S.Nemeckoe  population  of  Karaganda  region  (along  the  materials  perepïsï  population  of  1999  g.)  // 
Étnodemografïçeskïe processes in Kazakhstan and adjacent territories: Materials of V International scientific-practical conference. 
Ust-Kamenogorsk, 20-21 October 2003 - Ust-Kamenogorsk: Vol. "Media Alliance". 2004. C. 343-352. 
[9]
 
Étnodemografïçeskïe characteristics of German population of Central Kazakhstan (material) perepïsey population of the 
Kazakh Soviet Socialist Republic 1959-1979 acts // Scientific community étnïçeskïx the Germans from Central Asia and Russia: 
Current status and prospects. Materials Int. nawç. method. conf. October 23-24, 2008 - Karaganda: Arco, 2008.- S.17-23. 
[10]
 
To the right of the voprosw labor migration in the German population of Kazakhstan // Bulletin of the branch RGSW in 
g.Oş.-  Osh:  Vol.  RGSW  branch  in  Osh,  the  international  scientific-practical  conference  "Protection  of  Social  interests  lïçnostï- 
guarantor stabïlnogo and blagopolwçnogo society", dedicated to the 15th anniversary of the Russian State Social University. 4, 
2006. 189 pp. - S.106-112. 
[11]
 
Layger  MP  Social  and  cultural  development  of  the  Germans  of  Kazakhstan:  scientific-analytical  obzor.-  Alma-Ata: 
Nauka, 1990. 
[12]
 
History  rossïyskïx  the  Germans  in  dokwmentax  (1763-1992  Gg.)  .-  (Sost  .:  V.  A.  Aumann,  VG  Chebotarev)  -  M  .: 
MÏGWP, 1993. 
[13]
 
The  German  population  of  Central  Kazakhstan  in  the  first  half  of  the  20  x  Gg.  XX  //  Culture  and  intellectuals 
menyayuşçïxsya  in  regions  of  Russia:  from  the  twentieth.  Intellectual  dïalogï:  the  twenty-first  century.  Russia-Siberia  and 
Kazakhstan:  Material  VI  Vseros.  nawç.  and  nawç.  practical.  conf.  international  participation  (Omsk,  3-5  mmHg.  2006  g.)  / 
Otv.red. V.G.Rıjenko. C. 2. Omsk: Int. In-strategic. proektïr., 2006.- 328 p. - S.252-257. 
[14]
 
Videos activity pravïtelstvennoy agronomïçeskoy Institutions in Siberia and Turkestan from 1913 g - Petrograd, 1915. - 
S. 40. 
[15]
 
Sokolov PI Population, culture, colonization region Turkestan-Siberian trained employees. - St. Petersburg., 1909. - S. 
116-120. 
[16]
 
Sostavleno  along  the  micro-blogging  material:  Start  vseobşçaya  perepïs  population  of  the  Russian  Empire,  the  1897 
year. Ural Region. Vol. 88 - St. Petersburg., 1904; Twrgayskaya Region. Vol. 87. - St. Petersburg., 1904; Akmola region. Vol. 81 
-  St.  Petersburg.,  1904;  Semipalatinsk  Region.  Vol.  84.  -  St.  Petersburg.,  1905;  Astrakhan  province.  Copy-book  2..  Vol.  2.  St. 
Petersburg., 1904; Semirechenskaya Region. Vol. 85 - St. Petersburg., 1905; Paint Dariynskaya Region. Vol. 86. - St. Petersburg., 
1905; Zakaspïyskaya Region. Vol. 82. - SPb., 1905. 
Проблемы возникновения миграционного потока немецкой диаспоры в Казахстане 
 
Апендиев Т.А. 
timur.apendiev@mail.ru 
РГП PhD докторант института Истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова, Алматы, Казахстан 
 
Ключевые  слова:  диаспора,  демография,  депортация,  немцы,  миграция,  территория,  Ассамблея,  переселение, 
этнос, нация, многонациональная страна, политика, национально-культурные центры. 
Аннотация.  В  данной  статье  были  исследованы  проблемы  появления  немецкой  диаспоры  в  Казахстане  и  ее 
сегодняшнее  развитие.  Автор  с  помощью  сравнительного  и  контент  анализа  определяет  специфический  характер 
немецкой диаспоры на территории современного Казахстана и систематично составляет несколько концепции из истории 
и перспективы развития данной диаспоры.  
 
 
 
Поступила 27.03.2015 г. 
 
 
 

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
248  
N E W S 
OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES 
ISSN 2224-5294 
Volume 2, Number 300 (2015), 248 – 255 
 
Scientific positions of Kazakh linguo-folkloristics 
 
Zhakupov Zh.A. 
zhan.zhak58@gmail.com 
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan 
 
Key  words:  science  studies,  theory,  paradigm,  scientific  problem,  linguo-folkloristics,  interdisciplinary 
approach, multidisciplinarity. 
Abstract:  This  article  from  scientific  position  motivates  addition  of  the  Kazakh  linguo-folkloristics  as  an 
independent  discipline  into  the  scientific  circulation.  Relying  on  the  fact  that,  according  to  the  science  studies,  the 
theory can be changed by the introduction of new facts, ideas and principles, also due to emergence of a conflict and 
they  cannot  be  solved  within  the  framework  of  this  theory.  In  this  regard,  there  is  need  to  revise  the  previous 
principles of research. 
It  is  substantiated  the  statement  of  scientific  problem  of  linguo-folkloristics.  It  is  offered  the  purpose  and 
objectives  of  linguo-folkloristic  research  of  Kazakh  folklore  texts.  In  order  to  determine  the  course  of  a  named 
scientific discipline, it is provided an overview of studies related to linguo-folkloristic issues in domestic and foreign 
science.  It  considers  the  perspectives  of  the  process  of  formation  and  change  of  Kazakh  linguo-folkloristics’ 
paradigms  and  episteme.  It  is  put  on  an  agenda  the  reconsideration  of  previous  purely  intralinguistic  studies  of 
Kazakh  folklore text and necessity of transition to the anthropocentric, ethnocentric, cognitive, texts  study and etc. 
paradigms.  From  this  perspective,  the  study  of  Kazakh  folklore  texts  by  interdisciplinary  and  multidisciplinary 
methods is the best approach for the Kazakh philology.  Thereby the decisions can be found for methodological and 
conceptual problems and literature (folkloristics), and linguistics. 
 
Науковедческие позиции казахской лингвофольклористики 
 
Жакупов Ж.А. 
zhan.zhak58@gmail.com 
 
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан 
 
Ключевые  слова:  науковедения,  теория,  парадигма,  научная  проблема,  лингвофольклористика, 
междисциплинарный подход, мультидиcциплинарность 
Аннотация:  В  статье  с  науковедческой  позиции  мотивируется  введение  в  научный  оборот  казахскую 
лингвофольклористику  как  самостоятельную  дисциплину.  Опираясь  на  то,  что,  по  науковедению,  теория 
может  изменяться  через  введение  новых  фактов,  идей  и  принципов,  также  в  силу  возникновения 
противоречий  и  они  не  могут  быть  решены  в  рамках  данной  теории.  В  связи  с  этим  появляется 
необходимость пересмотрения предыдущих принципов исследования. 
Обосновывается  постановка  научной  проблемы  лингвофольклористики.  Предлагаются  цель  и  задачи 
лингфольклористического  исследования  казахских  фольклорных  текстов.  В  целях  определения  курса 
названной  научной  дисциплины  делается  обзор  исследованиям,  касающимся  лингвофольклористических 
вопросов,  в  отечественной  и  зарубежной  науке.  Рассматриваются  перспективы  процесса  формирования  и 
изменения парадигм и эпистем казахской лингвофольклористики. Ставится на  повестку дня  пересмотрение 
предыдущих  чисто  интралингвистических  исследований  казахского  фольклорного  текста  и  необходимость 
перехода  на  антропоцентрическую,  этноцентрическую,  когнитивную,  текстоведческую  и.т.п.  парадигмы.  С 
этой  точки  зрения, 
исследование 
казахских 
фольклорных 
текстов 
междисциплинарным 
и 
мультидисциплинарным  методами  является  оптимальным  подходом  для  казахской  филологии.  Таким 
образом  могут  найти  свои  решения  методологические  и  концептуальные  проблемы  и  литературоведения 
(фольклористики), и языкознания. 
 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 2. 2015  
 
 
249 
Қазақ  тілтануында  ерекше  мән  берілмей  жүрген  бір  жайт  бар.  Сөз  тілтану  мен 
фольклортануға, тіпті басқа да ғылым салаларына, ортақ құбылыстар туралы. 
Фольклортанушылар  я  болмаса  әдебиеттанушылар  ауыз  әдебиеті  туындыларын  талдағанда 
образ,  кейіпкер,  сюжет,  композиция,  тақырып  пен  идея  т.с.с.  санаттарды  саралайды,  көркемдік 
іздегенде,  негізінен,  фигуралар  мен  троптарды  тіркемелеумен  шектеледі.  Ал  тілтанушылар 
фольклордағы тілдік фактілерді таза лингвистикалық санаттардың қарамағына енгізумен шектеліп 
келеді. Сондықтан қазақ фольклоры мен оның тілін зерттеу аса толымды нәтижелерге қол жеткізе 
алмай келеді. Міне, осы жеткіліксіздіктен келіп лингвофольклортану мәселесі дербес мәселе болып 
ғылым алдына тартылады. 
Қазақ лингвофольклортануы филология ғылымында дербес пән бола алады. Мұны ғылымтану 
қағидалары да растай түседі. Соған тоқталайық. 
Философ  О.  Конттың  дәлелдеуінше,  әр  түрлі  ғылымдар  зерттелетін  құбылыстардың 
табиғатына  қарай  я  олардың  ортақтығы  мен  өзара  тәуелділіктерінің  азаюы,  я  күрделіліктерінің 
көбеюіне қарай орналастырылады. Осындай орындарына қарай анағұрлым күрделі әрі көтеріңкі де 
толымды  ой  қорытындылары  шығады.  Ғылымдар  иерархиясында  абстарктіліктің  азайып, 
күрделіліктің  арту  дәрежесінің  маңызы  зор.  Кез  келген  теориялық  жүйенің  жетер  мақсаты 
адамзатқа  келіп  тіреледі  [1:  117].  Осы  тұрғыдан  қарасақ,  фольклор  тілін  зерттеудің  – 
лингвистикамен, тілді зерттеудің фольклортанумен ортақтығы мен өзара тәуелділіктерінің азайып, 
жаңа  бір  күрделі  мәселелер  туындап  отырғанын  байқауға  болады.  Демек,  лингвофольклортануда 
жаңа бір бағыттардағы санаттар қарастырылуы керек. 
Ф.  Энгельс  «Табиғат  диалектикасында»:  «Бақылаудың  барысында  сол  бір  топқа  жататын 
фактілерді  бұрынғы  жолдармен  түсіндіруге  мүмкіндік  бермейтін  қандай  да  бір  жаңа  факт 
ашылады.  Осы  сәттен  бастап  алдымен  саны  шектеулі  фактілер  мен  бақылауларға  сүйенетін 
түсіндірудің  жаңа  амалдарына  деген  қажеттілік  туады.  Мұнан  кейінгі  тәжірибелік  материал  осы 
гипотезаларды тазартуға алып келеді: заң таза түрде анықталғанға дейін гипотезалардың кейбіреуі 
алып  тасталынады,  кейбіреу  түзетіледі.  Егер  біз  заң  үшін  материал  таза  күйде  дайын  болғанын 
күтетін  болсақ,  онда  ойлап  зерттеуді  тежеп,  бір  тәсілдің  өзінен  де  ешқашан  заң  шығарып  ала 
алмаймыз деген сөз»,  - дей келіп,  ғылымдардың зерттейтін нысандары өзара байланысты, бірінің 
нысаны  біріне  ауысатынын  айтады (бұл  материяның  қозғалысымен  байланыстырылады) [2:  555]. 
Ғылымның  ұлы  жаңалықтары  шекаралық  облыстарда,  ғылымдар  түйісінде  ашылады.  Демек, 
тілтанудың нысаны мен фольклортанудың нысандары бір-біріне ауыстырылса, бұлардың түйісінде 
елеулі жаңалықтар ашылатынынан үміт етуге әбден болады. 
Ғылымтану  мамандары  теорияның  жаңа  айғақтар,  жаңа  идеялар  мен  қағидаттар  енгізілу 
арқылы  өзгеретінін,  сол  теорияның  аясында  қайшылық  туып,  ол  қайшылық  әуелгі  қағидалар 
шегінде  шешім  таба  алмағандықтан,  жаңа  теория  туатынын,  соның  нәтижесінде  бастапқы 
қағидаларды  қайта  қарау  керек  болатынын  айтады  [3:  18].  Демек,  фольклор  мәтіндерін 
тілтанушылардың 
қазіргі 
тілдегі 
фактілермен 
бірдей 
алып 
қарастырып, 
бірыңғай 
интралингвистикалық аяда қарастыруы бастапқы қағидаларға жатады және талдауға тірек болады 
деген сөз. Туатын қайшылық сонда, бұл фольклорлық мәтіндердің болмысын, рухани құндылығын 
түгелдей ашып бере алмайды. Олай болса, бұл қағидаларды қайта қарап, нақтылау қажет. 
Белгілі ғылымтанушы П.А. Рачковтың ғылым туралы ғылымды негізгі деңгейлерге бөлгендегі 
ұстанымы да жоғарыдағы жайттарды қолдай түседі. Ол ғылымтануды төрт деңгейге бөледі, соның 
біріншісі – іргелілік (мәністік) сипаттар, осы сипаттар онан ары «1.1 ғылымның жалпы теориясы, 
парадигмалардың қалыптасуының  заңдылықтары; 1.2  Ғылым  тарихы,  эпистемалардың қалыптасу 
және  парадигмалардың  ауысу  үдерісі»  болып  тармақталады  [4].  Демек,  біз  қазақ  фольклорын 
зерттеудің  парадигмаларына  өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізуіміз  керек  болады.  Ондай 
парадигмаларға  антропоөзектілікті,  этноөзектілікті,  когнитивтілік,  мәтінтану  сияқты  тұрғыларды 
жатқызуға  болады.  Осыдан  келіп,  ендігі  жерде  фольклор  мәтініне  пәнаралық  ыңғаймен,  көп 
пәнділік ыңғаймен келу мәселесі шығады. 
Қазақ  лингвофольклортануына  көппәнділік  ыңғайды  да  (мультидисциплинарный  подход) 
пайдалануға  болады.  Мұндайда  зерттеу  затының,  яғни  фольклорлық  мәтіннің,  жалпыланған 
бейнесі пайдаланылады да, пәндік сипаттар осы жалпыланған сипаттың бөліктері ретінде болады. 
Зерттеу  заты  күрделі  нысан  ретінде  алға  тартылады,  ал  бір  пәннің  зерттеу  әдістері  келесі  пәнге 

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
250  
көшірілмей өз шеңберінде қалады. Жаңа нәтижені сол жекелеген пәндік зерттеулердің нәтижелерін 
салыстырып  таразылау  арқылы  алуға  болады.  Қорытындысында  жаңа  пәнаралық  зерттеулер 
жасауға  жол  ашылады  [5].  Осыған  орай,  қазақ  лингвофольклортануы  фольклорды  әдебиеттану, 
мәдениеттану,  философия,  гнесеология,  музыкатану,  этнология  т.б.  пәндер  аясындағы 
зерттеулердің нәтижелерін салғастыруға тиіс болып шығады. 
Анықтамалық  әдебиеттерде  пәнаралық  ыңғайдың  ерекшелігі  бір  ғылыми  пәннің  зерттеу 
әдістерін басқа пәнге қолдану ретінде анықталады. Бұлай етудің басты шарты - зертейтін аялардың 
түйісуі  мен  ұқсастығы.  Алайда  «бөтен»  пәннің  әдістерін  қолдану  зерттеу  нысанының  пәндік 
сипатын  өзгертуге  алып  келе  бермейді.  Бұл  жерде  ескерте  кеткен  жөн,  пәндік  шеңберді  сақтау 
үшін  пәнаралық  зерттеулерде  әрқашан  «жетекші»  және  «жетектегі»  пәндер  болады.  «Жетектегі» 
пән  әдістері  көмегімен  алынған  нәтижелер  мұндай  зерттеулерде  «жетекші»  пән  әдістері 
тұрғысынан парықталады. Сондықтан пәнаралық ыңғай, ең алдымен, нақты бір пәндегі шешім таба 
алмай  жүрген  концептуалдық  және  әдістанулық  проблемаларды  шешуге  қызмет  етеді  [6].  Олай 
болса,  қазақ  лингвофольклортануында  тілтану  мен  фольклортанудың  үлес  салмағы  осы  шамада 
болмақ.  Нақтырақ  айтқанда,  ауыз  әдебиетінің  мәтінін  зерттегенде  фольклортанудың  нәтижелерін 
пайдалана отырып тілдің проблемалары шешімін табуға тиіс. 
Есімі 
орыс 
лингвофольклортануының 
бастауында 
тұратын 
А.Т. 
Хроленко 
лингвофольклортануға  қазіргі  филология  ғылымының  бір  саласы  ретінде  оқшау  орын  береді. 
Ғалымның  уәждері  мынадай:  «Дәстүр  бойынша  филологиялық  пәндердің  қатарына 
әдебиеттанумен  қабысатын,  бірақ  сөз  өнері  ретіндегі  фольклорлық  шығармаларға  бағдарланған 
фольклортану  жатқызылып  келеді.  Сондықтан  да  лингвофольклортану  екі  ғасыр  бойы  Ресейден 
жеткілікті  деңгейде  дамып  келе  жатқан  фольклортанутанудан  несімен  ерекшеленеді  дейтін 
сұрақтың туындауы орынды. Фольклортану, бұл – ең алдымен фольклорлық туындыларды жинау, 
жіктеп-топтау  және  кешенді  талдау.  Фольклоршының  ісі  жанды  фольклорлық  сөзбен  жүреді. 
Осыған  орай  оның  қарекеті  түздік  жұмыстармен,  дәстүр  иелерімен,  орындаушылармен  тікелей 
бетпе-бет  жүздесумен  байланысты  болады.  Ал  лингвофольклортану,  бұл  –  фольклорлық  мәтінді, 
нақтырақ  айтқанда,  фольклорлық  мәтіндер  корпусын  филологиялық  әдістермен  зерттеу. 
Фольклортанудан 
лингвофольклортанудың 
айырмашылығы 
лингвофольклортанушының 
таңбаланған  фольклорлық  сөзбен  жұмыс  істейдігіндігінде»  [7:  87].  Демек,  мұндай  зерттеулерде 
фольклорлық  мәтін  санаты  негізгі  тұғыр  болуға  тиісті.  Ал  лингвофольклортанудың  пәнаралық 
сипатын,  фольклор  тілін  зерттеуге  жаңа  парадигмалар  пайдалану  жайттарын  А.Т.  Хроленко 
«кроссмәдени  лингвофольклортану»  («кросскультурная  лингвофольклористика»)  дейтін  ұғым 
төңірегінде қарайтын сыңайлы [7: 87].  
Қазақ лингвофольклортануы дербес ғылыми пән ретінде нендей проблемаларды шешеді деген 
сұрақ  тууы  заңды.  Сондықтан,  алдымен,  ғылыми  проблеманы  нақтылап  алған  жөн.  Ғылыми 
проблема  –  осы  ғылымда  бұрыннан  бар  білімдер  мен  қолданбалы  әдістемелерге  қайшы  келетін, 
диалектикалық себептерден пайда болған, ғылыми зерттеу жолымен шешуді қажет ететін жаңа да 
күрделі  теориялық  және  жүзелік  мәселелердің  жиынтығы.  Гуманитарлық  ғылымда  проблемалар 
стихиялы  түрде  емес,  рухани  және  материалдық  қатынастардың  дамуымен  байланысты  заңды 
түрде  туады.  Мұндай  проблемалар  ғылым  ұсынатын  әдіс-тәсілдер  көмегімен  шешіледі.  Демек, 
ғылыми  проблеманы  қою  мен  оның  шешімін  табу  қоғамдық  ғылымдарды  қозғаушы  күш  болып 
табылады [1]. 
Зерттеу  проблемасын  таңдау  ең  алдымен  оның  өзектілігіне  байланысты,  басқаша  айтқанда 
ұйғарылып отырған зерттеулер жүзелік міндеттерді атқаруға сеп болуға тиісті. Осы тұрғыдан келгенде, 
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының орайымен қазақ фольклоры мәтіндерінің «Бабалар сөзі» 
деген айдармен 100 томының жарық көруі ғылым алдына жаңа міндет жүктейді. Басқаша айтқанда, осы 
мәдени мұраны игеруге ғылымның жүзелік міндет атқаруы – қоғамдық парыз. 
Проблема  мұнан  бұрынғы  заңдылықтарға  қайшы  келмеуге,  анық  та  дәйекті  болуға  тиіс. 
Проблеманың  шынайылығының  маңызды  шарты  –  формалды  логикадағы  жеткілікті  негіздер 
заңына сәйкес  дәлелді болуы. Көркем мәтіннің, оның ішінде ауыз әдебиетінің мәтіндерінің де, тілі 
бұрыннан  бері  азды-көпті  зерттеліп  келеді.  Фольклортанушылар  мен  мәдениеттанушылар  да 
осындай  мәтіндердегі  айғақтарды  өз  тұрғыларынан  қарастырып  келеді.  Ал  фольклор  мәтінін 
пәнаралық  тұрғыдан  зерттеу  жолға  қойыла  қойған  жоқ.  Сондықтан  лингвофольклортану  қол 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 2. 2015  
 
 
251 
жеткен 
жетістіктерді 
қорыта 
пайдалана 
отырып, 
әр 
түрлі 
паралингвистикалық, 
экстралингвистикалық және интралингвистикалық аспектілерді түйістіруге тиіс болады. 
Ғылыми  проблема  күрделі  теориялық  және  жүзелік  мәселелерден  тұратындықтан,  ғылыми 
зерттеу  немесе  оның  параметрлерін  анықтау  барысында  осы  проблеманы  құрайтын 
компоненттерге, яғни, тақырыптарға бөлу қажет болады. Бұл жерде компонент, яғни тақырып, деп 
лингфольклортанудың  зерттеу  міндеттерін  түсінген  жөн.  Ондай  міндеттер  орасан  көп.  Солардың 
бір парасын ғана тізіп көрсетуге болады:  
- қазақ фольклорындағы тілдік феноменологияны іздеп табу; 
- фольклордағы әлемнің тілдік бейнесін айқындау; 
- қазақ фольклорын тілдің аккумулятивтік қызметі тұрғысынан зерттеу; 
- қазақ фольклорлық мәтіндерінің қазақ әдеби тілінің тарихындағы орнын анықтау; 
- қазақ фольклоры мәтіндерінің лексикалық ерекшеліктерін талдау, топтау, жіктеу; 
- қазақ фольклоры мәтіндерінің грамматикалық ерекшеліктерін талдау, топтау, жіктеу; 
- қазақ фольклоры мәтіндерінің стильдік ерекшеліктерін талдау, топтау, жіктеу; 
- қазақ фольклорын мәтінтану тұрғысынан талдау; 
-
 
қазақ фольклоры мәтіндері мен Қазақстандағы басқа ұлттардың фольклоры арасындағы 
интертекстуалдық байланыстарды ашу; 
-
 
әлемнің фольклорлық-тілдік бейнесін тұғырлау; 
-
 
қазақ  фольклоры  мәтіндерін  пәнаралық  (психолингвистикалық,  когнитивтік, 
коммуникативтік, семиотикалық, лингвомәдени) тұрғыдан зерттеу. 
Лингвофольклортануды  ғылым  саласына  өз  арнасымен  енгізетін  тағы  бір  құбылыс  – 
«танықтық» пен «анықтық» ұғымдары.  
Ғылымтану айғақтарын келтірейік. «Танықтық» ұғымының даму тарихы мұның шынайы мәні 
ұзақ уақыт бойы ашылмай келгендіктен ғылымда да, тәжірибе жүзінде де бұл ұғым маңызды рөл 
атқармай  келгенін  көрсетіп  берді.  Тек  ақпараттың  математикалық  теориясы  пайда  болғаннан 
бастап «танықтық» ұғымына қызығушылық артып келеді. Қазіргі уақытта «танықтық» ұғымының 
жалпы  ғылыми  мәртебесін  анықтау,  негізінен,  оның  философиялық  санаттардың  өзара 
байланыстарынан  тікелей  келіп  шығатындығымен  қатысты  болып  отыр.  Бұл  ұғыммен 
философиялық талдаудан кең орын алған ұғым «анықтық» салғастырылады. Анықтық арқылы сол 
бір  құбылыстың  қасиеттерінің  қаншалықты  сол  екендігі  анықталады  да,  соның  нәтижесінде  әлгі 
құбылыс  анықтамаға  ие  болады.  Анықтық  пен  танықтық  санттарының  байланыстарын 
философиялық тұрғыдан талдау дамудың бағытттылығын көрсететін бұл ұғымдардың аспектілерін 
айқындауға мүмкіндік береді. ... Танықтық деп мынадай сипаттар тән санатты түсінеміз: әр алуан 
мүмкіндіктердің шындыққа айналуы (бұл осы үдерістің бастапқы кезеңінде және орнығу кезеңінде 
болады);  құбылыстардың  қасиеттері  мен  жай-күйлерінің  өзара  ықпалдасуы;  бұлардың  арасында 
айқын шекараның болмауы.  
Соңғы  уақыттардағы  ғылыми  көзқарастарға  сүйенсек,  «танықтық»  ұғымының  онтологиялық 
жүгі бар екені айқын байқалады, демек, ол – нысанның адам санасынан тәуелсіз кейбір болмыстық 
қасиетін  білдіреді.  «Танықтық»  ұғымы  ақпарат  және  энтропия  сияқты  санаттардың  өзара 
байланысын тануға тірек болады [3: 83-84]   
Қазақ фольклорының тілін зерттеу я болмаса талдау барысында ғалымдар, негізінен, анықтық 
санатына  ғана  сүйеніп  келеді,  яғни,  сипаттары  ашылған,  өзіндік  анықтамасы  бар  санаттармен 
амалдап келеді. Танықтық ұғымын зерттеу барысына жегу арқылы жаңа бір межелер ашылуға тиіс. 
Бұларды лингвофольклортануда «көрінеу» және «көмес» деген атауларды пайдаланып пайымдаған 
тиімді  болып  көрінеді.  Бұл  айтылған  жайттар  –  қазақ  лингвофольклортануының  тағы  бір  келелі 
міндеті бар екендігіне дәлел.  
Ауызша  поэтикалық  сөзді  зерттеуде  қазақ  лингвофольклортануына  қазіргі  кезеңде  орыс 
лингвофольклортануының жетістіктерін сыни әрі жасампаздық тұрғыдан пайдалану ұтымды. Олай 
деуімізге себеп – шет елдердегі осы мәселенің жайы.  
Шетелдік  филологияда,  оның  ішінде  тіл  білімінде,  ауыз  әдебиеті  шығармаларының  тілін 
зерттеуге деген қызығушылықтың бары байқалады. Ағылшынтілді ғылыми әдебиеттерді шолғанда 
байқағанымыз  –  ХХ  ғасырдың  соңы  мен  ХХІ  ғасырдың  басында  фольклор  тілін  арнайы  зерттеу 
көзге  түспейді.  Алайда  фольклордың  жалпы  мәселелерінің  ішінде  тілдің  қызметіне  де  тоқталып 

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
252  
отырады  [8].  Фольклордың  лингвистикасына  қатысты  ағылшынтілді  әдебиеттерде,  негізінен, 
қарастырылатын пролбема мәтін, контекст, құрылым туралы мәселелер болып саналады [9; 10; 11]. 
Ағылшын тілінде фольклорға арналған тоқсандық басылым мерзімді түрде шығып тұрады екен [9], 
түркітілдес халықтардың салт-ғұрпына да назар аударылған [11].  
ХХІ  ғасырдағы  немістілді  филологиялық  әдебиеттерді  шолғанда  байқағанымыз  да  осы 
шамада.  Немістілді  әдебиеттерде,  фольклор  ғылымының  жалпы  мәселелеріне  байланысты 
еңбектерде  [12;  13],  халықтың  салт-ғұрпымен  фольклорды  байланыстыра  қарағанда  [14],  тіл, 
әдебиет,  фольклорды  жалпылай  қамтыған  әдебиеттерде  [15]  лингвистикалық  аспектісіне  назар 
аударады. 
Жалпы  германистикада  (ағылшын,  неміс  тілі  ғылымдарында)  лингвофольклористиканың 
арнаулы зерттеу саласы болып бөлініп шықпағаны байқалады. Осы жайтпен салыстырғанда, қазақ 
лингвофольклористикасын ғылыми айналымға қосу озық талпыныс деуге болады.  
Ал  Ресей  ғылымының  тарихына  назар  салсақ,  фольклорлық  шығармалардың  тілін  талдау 
мәселесі  екі  ғасырдай  уақытты  қамтитынын  шамалауға  болады.  Осы  талдаулардың  барысында 
фольклор  тілін  зерттеудің  арнаулы  филологиялық  саланың  пәніне  айнала  алатыны  айқын  болды. 
Ол  лингвофльклористика  деп  аталды.  Лингвофольклористика  терминін  1974  жылы  екі 
мақаласында  –  Курск  мемлекеттік  пединституты  орыс  тілі  кафедрасының  ғылыми  еңбектері 
жинағындағы  «Проблемы  лингвофольклористики  (к  вопросу  о  комплексном  подходе  к  изучению 
языка фольклора)» мақаласында және «Русская речь» ғылыми-көпшілік журналындағы «Что такое 
лингвофольклористика?» мақаласында Хроленко ұсынды. Ұсынылған термин ауызша поэтикалық 
сөзді зерттеу ыңғайының мәнісін білдіреді: ол – фольклорлық шығармалар құрылымындағы тілдік 
құрылымның  орны  мен  қызметі,  зерттеудің  лингвистикалық  және  фольклортанулық  әдістерін 
пайдалану [16]. 
Фольклор  тілін  зерттейтін  арнаулы  ғылыми  пән  қажеттігі  халықтық-поэтикалық  туынды 
элементі  ретіндегі  фольклорлық  сөздің  табиғаты  туралы  жаңа  білім  беретіндігінен  ғана  емес 
(мұның  түйінді  мәні  бар),  арнаулы  ғылыми  пәннің  ауызша  поэтикалық  сөзге  басқаша, 
интеграциялық,  әдістанулық  және  әдістемелік  ыңғай  іздеумен  де  байланысты.  Фольклор  тілін 
зерттеушілерге қажетті шығармашылық күштерді түйістіру, тиімді әдістер мен әдістемелерді іздеу, 
пролбемаларды нақты қою – лингвофольклористиканың дербес бола алатынын растай түседі.  
Жаңа  пәннің  құзыретіне  жататын  проблемалардың  шеңбері  П.Г.  Богатырев,  А.П.  Евгеньева 
және И.А. Оссовецкийдің еңбектерінде белгіленді. Ол – жалпыхалықтық тілмен салыстырғандағы 
фольклорлық  тілдің  табиғаты:  фольклор  деңгейіндегі  поэтиканың  генетикалық  негіздері,  тіл  мен 
поэтиканың  өзара  байланысы,  фольклорлық  стилистиканың  мәні,  халық  шығармашылығының 
психолингвистикалық  аспектісі;  фольклордағы  ерекше  мен  жалпы,  нұқсалылық  пен 
инварианттылық, ауызша поэтикалық шығармашылықтағы «көрінеу» мен «көместік» [17].  
Қазақ  филологиясында  фольклор,  негізінен,  әдебиеттанулық  тұрғыдан  қаралып  келеді.  Ауыз 
әдебиеті мәтіндерінің тілдік тұрғыдан зерттелуі дәстүрлі парадигмалар шеңберінде және жекелеген 
шығармалар  деңгейінде,  яғни,  белгілі  бір  жеке  туынды  ғана  нысанға  алынған  да,  ондағы 
құрылымдық-семантикалық  бірліктер  ғана  (троптар  мен  фигуралар,  стильдік  сипаттар)  тіркеліп, 
талданған.  Бұған  Е.  Жұбановтың  «Эпостың  тілін  зерттеудің  кейбір  мәселелері  және  «Қозы 
Көрпеш-Баян  сұлу»  жырының  лексикасы»  сияқты  еңбегін  жатқызуға  болады.  Ауыз  әдебиетінің 
тілін зерттеуде өзіндік жолы бар ғалым Қазақстанда көп емес. Бұл мәселеге іргелі зерттеу жасаған 
–  профессор  Е.Қ.  Жұбанов.  Оның  еңбектерінде  эпос  тілін  зерттеудің  интралингвистикалық 
аспектілері толық қамтылады: «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырының тілдік ерекшеліктері; эпикалық 
жырлардың тілдік-көркемдік ерешеліктері; ауыз әдебиетінің тілі мен қазақ әдеби тілінің қатынасы; 
ауызша  сөздің  диалектіден  үстем  формалары,  «Ауызекі  поэзия  тілін  зерттеудің  лингвистикалық 
аспектілері» қарастырылады, кейін ғалымның бұл тақырыптағы еңбектері кітап болып шықты , ал 
паралингвистикалық, экстралингвистикалық аспектілерді қарастыруды ғалым мақсат етпеген. [18].  
А.Ж.Мухатаева  қазақ  эпосын  этнолингвистикалық  тұрғыдан  зерттеді  [19],  З.  Керімбаеваның 
зерттеулеріне  қазақ  ертегілерінің  лексикалық,  грамматикалық  сипаттары  нысан  болды  [20].  П. 
Адиеваның фольклорлық жанрлардағы диалогті зерттеуін лингвофольклортанудың бір тармағына 
жатқызуға болады [21]. Жекелеген фольклорлық шығармалардың тіліне арналған еңбектерде тілдік 

ISSN 2224-5294                                                                                        Серия общественных и гуманитарных наук. № 2. 2015  
 
 
253 
фактілер талдауға алынып, негізінен, сипаттамалық әдіспен ғана зерттелді немесе мәтінде сөздерге 
және оның пішіні мен мағынасына қатысты кездескен жекелген фактілер талқыланды [22].  
Ауыз  әдебиетінің  жанрларының  (ертегі,  лиро-эпос,  айтыс)  тіліне  арналған  зерттеулерде 
дәстүрлі  құрылымдық  әдістер,  лингвомәдениеттанулық,  оның  ішінде  этнотілтанулық,  тұрғылар 
қолданылды. Тілдік бірліктердегі ұлттық колорит лингвистикалық тұрғыдан талданды [23]. 
Қазақ  тіліндегі  басқа  құбылыстарды  талдап,  зерттеу  барысында  ауыз  әдебиетіндегі  тілдік 
айғақтарды  талдауға  салған  зерттеулер  де  бар.  Мысалы,  әдеби  тілдің  тарихына  қатысты, 
стилистикаға қатысты, ауызекі сөйлеу тіліне қатысты, лингвопоэтика, тілдегі ұлттық бояу, троптар 
мен  фигуралар,  синоним,  омоним,  антонимдерге  қатысты,  табу  мен  эфвемизмге  қатысты  т.с.с. 
зерттеулерде  белгілі  бір  лексикалық  немесе  граммматикалық,  не  болмаса  стилистикалық 
пайымдауларды тілдік айғақтармен дәлелдеу үшін басқа дереккөздердің қатарында ауыз әдебиеті 
шығармаларынан  да  мысалдар  алынып  отырады.  Осы  сипаттағы  үлкенді-кішілі  зерттеулерді 
көптеп келтіруге болар еді [24]. 
Қазақ фольклорын пәнаралық әдіспен зерттегендегі жаңа парадигманың бірі болып табылатын 
интертекстаулдылық  туралы  А.С.  Әділованың  диссертациялық  зерттеуіндегі  теориялық 
тұрғыларды  ыңғайластыруға  болады,  сондай-ақ  қазақстандық  авторлардың  ағылшын  тілінде 
шетелде шыққан мақала бар. Сондай-ақ 2009 жылы шыққан «Қазіргі әдебиет және фольклор» атты 
еңбектен, Р. Әлмұханованың зерттеулерінен ауыз әдебиеті туындыларын прецедентті мәтін ретінде 
қарап интертекстуалдық тұрғыдан талдауға түрткі болар айғақтарды байқауға болады [25]. 
Әрине,  бір  мақала  көлемінде  қазақ  фольклорына  қатысты  филологиялық,  филологиямен 
түйісетін  басқа  ғылымдардағы  бұл  мәселеге  қатысты  жайттарды,  жасалған  еңбек  пен  айтылған 
пікір-пайымдарды  түгендеп  шығу  мүмкін  емес.  Мәселен,  Қазақ  фольклорлық  мәтіндерін  зерттеу 
әдістері  мен  теориялық  болашағы  арнайы  мақалаға  жүк  болады.  Мақсат  мәселенің  қойылысына 
қозғау салу болды. 
 

жүктеу/скачать 7,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: