Кесте  2.  Несиелеу  барысындағы  банктiң

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12
1
Банктердiң 
ссуда 
бойынша 
зиянға  
ұшырауының  iшкi  факторларына  тек  қана 
банк түрiне байланысты оның көлемi мен спе-
цификасына  байланысты,  банктiң  несиелiк 
комитетiнiң  реттеушiлiк  акты  болып  табыла-
тын  несиелiк  саясаттан  бастап  жалпы  несие-
леу процесiн сапалы басқаруды жатқызамыз. 
Дамушы 
мемлекеттердегi 
несиелiк  
тәуекелдi  басқару  қиыншылығы  келесiдей  
жеткiлiксiздердiң болуынан туындайды. 
-  жазбаша  түрде  құжат  түрiндегi  саясат 
мазмұнының болмауы; 
-  несиелiк  қоржынды  құрамына  концентра-
ция шоғырландыруына қатысты шектеулердiң  
жоқтығы. 
Орталықтандырылған  немесе  орталықтан-
дырылмаған несиелiк басқарудың көптiгi. 
- несиелеу саласына нашар сараптаудың бо-
луы (анализ): 
-  қарыз  алушының  қаржылық  жағдайына  
үстiртiн сараптама жасау; 
- залог құнының жоғарлығы; 
- несиелеу  процесiнде тексерудiң  жеткiлiк-
сiздiгi; 
- зайымдарды бақылаудың  жоқтығы; 
- несие  сапасының  төмендеуiне  байланыс-
ты, кепiл құнының  өсуiне  икемсiздiгi;
-  займдарды  құжаттауды  бақылаудың  
әлсiздiгi; 
- тартылған  қаражаттарды  көп  қолдау; 
- несиелiк  құжаттардың  толықсыздығы; 
-  несиелiк  шығындардың  орнын  жабуға  
резервтердiң    құрылуы    кезiнде    активтердiң  
жiктелуi  мен  стандарттардың  жоқтығы; 
-  несиелiк    процестi    аудиттеу    мен  тиiмдi  
бақылауды  жүргiзе алмау; Бұл жеткiлiксiздiк-
тер,  яғни    бiр    сомаға    немесе    шаруашылық  
секторларға    ұсынылатын  несие    түрлерiнiң  
көптiгi,  жұмыс    iстемейтiн    үлкен    несиелiк  
портфельдiң  әлсiзденуiне  алып  келедi. 
Көрiп  отырғанымыздай    жазбаша    рәсiм  
делiнген    несиелiк    саясат  құжатының    жет-
кiлiксiздiгi    бiрiншi    орында  тұр.  Ол  тегiн  
емес,    өйткенi    несиелiк    саясат    несиелiк  
менеджменттiң  негiзi  болып  табылады, яғни  
несиелiк  менеджмент  процесiнiң  шегiн  бiл-
дiредi. Банк стратегиясын орындауда  несие  бе-
румен  және  несиелiк портфельдi басқарумен  
айналысатын банк  қызметкерлерiн, объективтi 
стандарттар мен  параметрлердi  бекiту  үшiн  
бағыттайды. 
Сондай-ақ, несиелiк  саясаттың  нақты  дұрыс  
құрылуы, барлық ұйымдастыру  деңгейлерiнде  
жұмыстың  анық  түсiнiлуi  мен басқарылуы 
несиелiк  стандарттарды  банк  әкiмшiлiгiнiң  
дұрыс  ұстауға  бизнес  мүмкiндiктерiн  дұрыс  
бағалауда    және    мүмкiн    болатын    тәуекелдi  
болдырмауда маңызы  өте зор. 
Банк  қызметкерлерiнiң  алдына  қойған  
мақсаты,  салымшының  ақшасын  кiмге  беру  
керек    екендiгiн    шешу    болып    табылады. 
Қандай  несие  түрiн  бере  алады, қандай  не-
сиенi    бере    алмайды,  қанша    көлемде,  кiмдi 
несиелеуге  болады  және  қандай  жағдайда-
осының  бәрiн  банк  қызметкерi  яғни  банк  
шешедi. Осы  критикалық  шешiмдер  саясат  
мақсатының,  несие    депозиттер,  мiндеттеме-
лер мен капиталдар  арасындағы  қатынастың  
оңды  болуын  талап  етедi. Несиелiк  саясат  
көптеген  элементтердi  қамтуы  тиiс. Реттеушi  
ортаны, қорға қол жететiн, тәуекелдi  iрiктеу, 
несиелiк    портфель  балансы    және    уақытша  
мiндеттемелер  құрылымы. 
Несиелiк    саясат    несие    берумен    айналы-
сатын  қызметкерлердiң  барлығына  басқару  
түрiнде  берiледi. Жалпы  саясат  несиенi  беру-
дегi  негiзгi қағидаларын  бекiтедi,  комитеттiң  
мiндеттерiмен  ұйымдастырылуын анықтайды,  
несиелiк    шектеулердi    және  несиенi    берудi  
мақұлдауды  бекiтедi. 
Банктiң қаржылық  өмiр сүруi, оның  таңдаған  
қарыз алушысының  қаржылық  өмiр сүруiне  
байланысты  болып келедi. 
Жұмыс  iстеу  тәжiрибесiнде,  несиелiк  
қызметкерлер  белгiленген  мөлшерде несиенi 
берудi  бекiте  алады. Мысалы,  несие  бөлiмiнiң  
бастығы,    қарыз    алушының    сандық    және  
сапалық  жағдайын  талдағаннан  кейiн,  жеке 
өзi 50  000  АҚШ    долларын   қарыз   алушыға  
берiп  оны  қолдауға  құқығы бар. Ал осы  сум-
мадан асатын  мөлшерде  өтiнiш  келiп  түскен  
Қамтамасыз 
етiлудiң 
сапасының 
нашарлығы
5%
Ұрлық/ Алдау
4%
Контракта 
қарастырылған 
қамтама-
сыздықты алуға 
мүмкiн еместiгi
1%
ЭКОНОМИКА
ЭКОНОМИКА

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12
1
жағдайда    несиелiк    комитеттiң    шешiмiмен  
байланысты  iске  асырылады. 
Негiзiнен  несиелiк  шарттарға  пайыз  
қойылымы  мен  несиенi  жабу  мерзiмiн  
жатқызамыз.  Бұл  шарттар  қарыз  алушының  
жағдайына  байланысты  өзгеруi  мүмкiн. 
Бiрақ,  пайыз  қойылымын  өзгерткенде  бел-
гiлi  бiр  анықталған  шектiк  деңгейден,  яғни 
марженалдық  қорлар  бағасынан  төмендеуге  
болмайды. 
Өтеу  мерзiмiн  анықтағанда  да  өте  мұқият  
және  абайлықпен  қарауымыз  керек.  ГЭП- 
деген  термин  бар,  яғни  бұл  депозиттi  өтеу  
мерзiмiнiң арасындағы үзiлiс. Несиенi 1 жыл 
өтеу  мерзiмiне  депозиттiң 2 жыл өтеу  мерзiмi 
сәйкес келуi  керек. Демек, сапалы талданған  
несие  саясаты  несиелiк тәуекелдi  басқарудағы 
жүйенi құруда бiрiншi және негiзгi шарттар бо-
лып табылады. Сондай-ақ негiзгi мақсатының 
бiрi  банктiң  тұрақты  табысты  алуда  неси-
елiк  тәуекелдi  максималды  деңгейге  дейiн 
төмендету  және  оның  толық  қайтарылуын 
қамтамасыз ету болып табылады. 
Бiздiң  ойымызша,  несиелiк  тәуекелдi  
бағалауда  ерекше    қызығушылық  туғызатын  
көрсеткiш  банк    капиталының    жеткiлiктiлiгi  
және  бiр қарыз  алушыға  келетiн  максималды  
тәуекел деңгейi  болып табылады. 
Акционерлiк  капиталдан,  бөлiнбеген  пай-
дадан және  арнайы  қорлардан  тұратын  ка-
питал  қаражаты    қаржылық  институтының 
қуаттылығын    анықтайды.  Капитал    кеңею 
базасын құрайды, сондай-ақ күтпеген  шығын 
орнын  жабады,  төлем    қабiлеттiлiктi  ұстауға 
негiз  болады,  сонымен  қаржылық    институ-
тында  нарықтық  сенiмдiлiгiн арттырады.
Тәуекел  бойынша  капитал  жеткiлiк-
тiлiгiн  бағалау  10  мемлекеттiң  қатысуымен 
1988  жылы  болған,  базельдiк  комитеттiң 
ұсынысымен  “Международная  унификация 
стандартов, касающихся структуры капитала” 
деген баяндама қарастырылды. Сондай-ақ осы 
конференцияда    несиелiк    тәуекел  бойынша 
минималды стандарт бекiтiлген болатын. Осы 
келiсiм-шарт негiзiнде 1992 жылдың соңында 
активтер мен капитал  тәуекелiнiң қатынасын 
өлшеуге  байланысты курс  коэффициентi 8% 
құрау керек болды. 
Барлық  тәуекелдердi бiрнеше топқа  бөлiп, 
тәуекел өзгерiсiнiң  өсуi 0% -дан 100%-ға дейiн 
болды.
Капитал  жеткiлiгiнiң  коэффицентi  –  бұл 
тәуекел  деңгейi  бойынша  өлшенген  акти-
втер  суммасы  мен  банктiң  меншiктi  капи-
талы  өлшемi  арасындағы  қатынас.  Банк  
капиталының жеткiлiктiлiгiнiң 3 жолмен шешу-
ге болады {12;}. Капиталды сатып көтерумен, 
активтердiң  жалпы  сомасын  азайту  немесе 
активтердiң құрылымын жоғарғы тәуекелдi са-
лымдарды төмендету арқылы өзгерту”.
Бiр  қарыз  алушыға  келетiн  тәуекелдiң  ең  
жоғарғы  мөлшерi-бұл  банк  алдында  кез-кел-
ген  мiндеттеме  бойынша,  оның  iшiнде  ссуда, 
оверхдрат  вексель  банктiң  сатып  алған  об-
лигациясы,  факторингтi,  форфейтингтi,  ли-
зингтi  мерзiмдi  депозитi  немесе  үшiншi  бiр  
тұлғаның  пайдасындағы  мiндеттеменi  өзiне  
қабылдағаны  үшiн  (кепiл-хат,  кепiлдеме,  ак-
кредитив) немесе алдағы уақытта несие беруге 
мiндеттеме қабылдағаны  үшiн  берешек  болып  
табылатын  әрбiр  жеке  және заңды  тұлғаны  
(соның  iшiне банктi) түсiруге  болады. 
Бiр қарыз алушыға келетiн қарыз алушының  
мiндеттемелерi  бойынша  тәуекел  мөлшерiнiң  
банктiң меншiктi капиталына  қатынасы (КЗ= 
Т/К) мынадан аспауы тиiс: 
- Банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз  
алушылар үшiн 0,10% 
- басқада қарыз алушылар үшiн 0,25% 
Банкпен ерекше қарым-қатынастағы  қарыз  
алушы тұлғаларға  келесiлер жатады: 
-  Банк  басқарушылары  (бөлiмшелер  
басқарушылары, 
директорлар, 
кеңесiне  
қатысушылар);
-  банк  акциясының  негiзгi  бөлiгiн  иемде-
нушi  кез-келген  компания,  осы  компанияның  
басшыларының  жұбайлары,  туысқандары;  iрi 
акционерлерi;
- 
банк 
басшыларының 
жұбайлары, 
туысқандары. 
Шет  елде  клиенттердiң  несиелiк  қабiлетi  
туралы  ақпараттар  жинауға  маманданған 
және олар туралы  анықтамалар  беретiн  ар-
найы  фирмалар  немесе  агенттiктер  жұмыс 
жасайды.  Бұл  тәуелсiз  ұйымдар  банктер-
ге    келiсiм-шарт  негiзiнде  қызмет  көрсетедi. 
Мысалға,  фирма «дан энд Брэд форд» 3 млн. 
жуық  АҚШ-тың, Канаданың, Данияның  фир-
малары  туралы  ақпараттар  жинақтап, жалпы 
ұлттық  және  аймақтық  анықтамаларда  жари-
ялайды. Сондай-ақ  несиелiк  жұмыста  қажет  
етiлетiн  ақпарат  көздерi  ретiнде  анықтама  
ЭКОНОМИКА
ЭКОНОМИКА

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12
1
және  аналитикалық  есеп  берулер  ақпараты 
бар.  Мысалға  «Роберт  моррис    Ассошиэйст» 
ассоциациясы  жиынтық  қаржылық  есеп  бе-
редi және  300-ге  жуық  шаруашылық  сала-
лар    бойынша    коэффициенттердi    есептейдi. 
Бiрақ,  көптеген  банктер  iшкi  ақпарат  көздерi  
ретiнде  клиенттiң  бұрын  қызмет  көрсеткен  
банкiсiнен  клиент  туралы  ақпарат ала  алады. 
Бұл ақпараттар  өте  бағалы, өйткенi  ол  осы  
клиентпен    тiкелей    жұмыс  iстеген    банктен 
алынған  ақпарат  болып  табылады. 
Қазақстан 
Республикасында 
қарыз  
алушылық  сотталғандығы  жайлы  ақпаратты  
бас  прокуратурадан,  ал  топ  құжат  бөлiмiнен  
немесе  мекенжай  бюросынан  тiркелуi  тура-
лы  мәлiметтердi,  сондай-ақ  психбольницадан 
қарыз  алушының  еңбек  қабiлеттiлiгi  туралы 
анықтама  құжаттарын  сұрап  алуға  болады. 
Бiрақ  осы  құжаттарды  қарыз  алушы  несиеге  
өтiнiш  бергенде  өзi  алып  келедi.  Клиенттiң  
қызметi  туралы  ақпаратты  банк  ГОС-КОМС-
ТАНТ–тан  сондай-ақ,  1994  жылы  құрылған 
экономикалық  зерттеулер  мен  болжамдар  де-
партаментiнен экономикалық көрсеткiштер  ту-
ралы  толық  статистикалық  мәлiметтi  ала  ала-
ды. Бұл  мәлiметтер  қарыз алушының  нарықта  
қай  салаға  жататынын,  оның  бәсекелестерi, 
өнiмдерiн  тұтынушылар, осы  өнiмге  нақты  
сұраныс  және  ұсыныс  көлемi  сияқты  яғни,  
нарықтық  тәуекел  туралы  ақпарат бере  ала-
ды. Ал банк  өзiнiң  қарыз  алушы  клиентi  ту-
ралы  нақты  ақпаратты  қажет  етедi. Нақты  
ақпарат  көзi  ретiнде  қарыз алушының неси-
елiк  қабiлетiн талдау  болып табылады. 
Қарыз  алушының    несиелiк    қабiлетi-  бұл 
қарыз  алушының  өзiнiң  қарыздық  мiндетте-
мелерi  бойынша  толық  және  уақытылы  есеп  
айырысу  қабiлетiн  бiлдiредi. 
Қарыз алушының  несиелiк  қабiлетiнiң  бiр 
айырмашылығы – онда  өткен  кезеңдегi  неме-
се  қандай  да  бiр  күндегi төлемсiздiктi  есепке  
алмайды, ал жақын перспективадағы  қарызды 
өтеу қабiлетiн болжайды. Өткен  уақыттардағы 
қарыз  алушының  төлемi  қабiлетсiздiгiнiң  
дәрежесi клиенттiң  несиелiк қабiлетiн  бағалау  
барысында    ортаның,  ең    бiр    формальды  
көрсеткiшi болып табылады. 
Шетелдiк  банктердiң  тәжiрибесiнде  қарыз  
алушының  несиелiк  қабiлетiн  жете  бағалау  
несиелiк  тәуекелдi  төмендетуге  басты  шара  
болып табылады. 
Американдық  банктер  тәжiрибесiнде    по-
тенциалды  қарыз  алушыларды  дұрыс таңдай  
бiлуде  бес  си  ережесi  қолданылады. 
Character (қарыз  алушының сипаты)
Cash (ақшалай  қаражаты)
Collateral (қамтамасыз  етуi)
Conditions (жалпы экономикалық жағдайы)
Control (бақылау) 
Қарыз алушының  сипаты, бұл оның  бе-
делiн,  жауапкершiлiгiн,  дәрежесiн  қарызды  
өтеуге  дайындығын  және  қалауын  бiлдiредi. 
Қарыз  алушының    қаржылық  жағдайы,  
оның  несиенi  қайтару қабiлетiн  сипаттайды. 
Ол  оның  кiрiстерi  мен  шығыстары  және  
олардың алдағы уақыттардағы өзгеру перспек-
тиваларын нақты талдау күнiне анықталады. 
ақша қаражатты жалпы қарыз алушының  
алған несиенiң қайтаруының үш көзi болады: 
- нақты  ақшалай тасқыны; 
- активтердi  сату; 
- қаржыларды  тарту. 
Көрсетiлген  көздердiң  кез-келгенi несиенi  
қайтаруға арналған  қаражаттың  құндық  со-
масын  қамтамасыз ете  алады. 
Бiрақта  банктер  несиенi  қайтарудың  не-
гiзгi  көзi  ретiнде  нақты  ақшалай  тасқынын  
маңызды  санайды,  себебi  активтердi  сату  
қарыз  алушының  балансын  нашарлатып  жi-
беруi мүмкiн деп санаса, ал қосымша қаражат  
тарту банктiң кредитор ретiндегi позициясын 
бәсеңдетедi.  
Нақты  ақшалардың  жетiспеуi  қарыз  
алушының 
қаржылық 
жағдайының  
нашарлығын  сипаттайтын  басты  көрсеткiш  
болып  табылады.  Нақты  ақшалар  тасқыны  
мынандай түрде анықталады: 
Нақты ақшалар тасқыны = таза пайда + амор-
тизация + кредиторлық қарыз – тауарлы - мате-
риалды  құндылықтар  қоры  және  дебиторлық  
қарыз. 
Бұл  формуланың  артықшылығы  -  оның  
көмегiмен 
несиелiк 
қызметкер 
қарыз  
алушының  менеджерлерiнiң  бiлiктiлiгiн  және  
тәжiрибесiн  сол  сияқты  қарыз  алушының  
жұмыс  жасайтын  нарығының  жағдайын  
анықтай алады. 
Қамтамасыз 
етуi. 
Сондай-ақ 
банк  
қарызының  қаматамасыз  етуi  яғни  оның 
жеткiлiктiлiгiне,  сапасына  және  қарыздың 
қайтарылмау  жағдайында  оның  өтiмдiлiк 
дәрежесiне мән  бередi. 
ЭКОНОМИКА
ЭКОНОМИКА

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12
1
Экономикалық  жағдайы.  Несие  деген 
өтiнiштi  қарау  барысында  банк  жалпы  шарт-
тар ретiнде елдегi iскерлiк жағдай және  оның 
банк жұмысына сол сияқты, қарыз алушының  
жағдайына  тигiзер  ықпалын  сипаттай-
тын  экономикалық  коньюктуралық  жағдай,  
бәсекелестерiнiң  болуы  санақ,  баға  және  т.б.  
қарастырылады.  
Бақылау.  Қарыз  алушының  несиелiк  
қабiлетiн бағалаудағы соңғы факторға бақылау  
жатады.  Мұнда  өзгерген  заңдылықтар,  
құқықтар 
экономикалық 
және 
саяси  
жағдайларының  қарыз  алушы  қызметiне 
қаншалықты  әсерi  болады  деген  сұрақтарға  
жауап iздейдi. 
Қарыз  алушыға  кандидатты  бағалау  
жүйесiнде  ағылшынның  клириенгтiк  банк-
терiнде кеңiнен пайдаланып келетiн әдiстердiң  
бiрiне  PARSER  немесе  CAMPARI    әдiстерiн  
жатқызуға болады. 
P-Person-потенциалды қарыз алушы туралы 
ақпарат, оның беделi;
A-Amount – сұрайтын несие сомасының не-
гiздемесi; 
R-Repayment – несиенi қайтару мүмкiндiгi; 
S-Security – қамтамасыз ету құралы; 
E-Expediency – несиенiң мақсаттылығы; 
R-Remuneration – несиенi беру тәуекелi үшiн  
банктiң  пайыз мөлшерлемесi; 
CAMPARI  Character-  қарыз  алушының  бе-
делi; 
A-Ability  -  қарыз  алушының  бизнесiн  
бағалау; 
M- Meanes – ссудаға деген қажеттiлiгiн тал-
дау; 
P- Purpous – несиенiң мақсаты; 
A- Amont – несие сомасының негiзделуi; 
I-Insuarance 
- 
несиелiк 
тәуекелден  
сақтандыру әдiсi. 
Көрiп  отырғанымыздай  шетелде  ең  бiрiншi 
қарыз алушы туралы ақпарат оның беделi ра-
ционалды несиелеудегi ең бiрiншi анықтаушы 
қағида  болып  табылады.  Яғни  потенциалды 
қарыз  алушыны  таңдау-несиелiк  тәуекелдi 
төмендетудiң ең басты тәсiлi болып табылады. 
Әлемдiк    және  отандық    банктiк    тәжiрибе  
қарыз  алушының несиелiк  қабiлетiнiң  мына-
дай  критерийлерiн  бөлiп  қарайды: 
Несиелiк  қызметкер  қарыз  алушының  ор-
таша  еңбек  ақы  туралы  жұмыс  орнының  
анықтамасы  негiзiнде  клиенттiң  төлем  
қабiлеттiгiн  анықтайды.  Клиенттiң  төлем  
қабiлеттiлiгiн  есептеген  кезде  табыстан  
анықтамада және анкетада  көрсетiлген  барлық  
мiндеттi  төлемдер  шегерiледi. 
Клиенттiң  төлем  қабiлеттiлiгi келесi  фор-
муламен  анықталады: 
P=Dr  x  K  x  t.  Мұнда  P-  клиенттiң    төлем  
қабiлеттiлiгi, 
Dr – барлық  мiндеттi  төлемдердi  есептеме-
генде 12 айдағы  орташа  айлық табыс (таза)
К=Dr  шамасына байланысты  коэффициент 
К=0,5 (Dr  АҚШ- тың  500 долларына  тең  
болған  кезде), 
К=0,6  (Dr  АҚШ-тың  600  долларына    тең  
болған кезде), 
Қазақстан  Республикасында  ҚРҰБ  дегi  
перспективалық зерттеулер  орталығы дайын-
дап,  ҚРҰБ  директорының  27  қыркүйек  
1994  ж.  мәжiлiсiнде  №26  қаулысы    бойын-
ша    бекiтiлген    «Қарыз    алушының  несиелiк  
қабiлетiн    банктердiң    талдауына    байланыс-
ты    әдiстемелiк    нұсқауы,  сондай-ақ  АҚШ 
та  және  басқа  да  елдерде  пайдаланылатын  
әдiстемелер де  бiршама  танымал. 
Кәсiпорынның 
қаржы-экономикалық  
жағдайын  талдау  үшiн  негiзгi көздер  ретiн-
де    Қаржы  министрлiгi  бекiткен    келесiдей  
жылдық    бухгалтерлiк    есеп    формалары  
қызмет  етедi. 
«Кәсiпорын балансы» (№1 форма); «Қаржы  
нәтижелерi  және    оларды  пайдалану    туралы  
есебi»  (№2  форма);  «Кәсiпорын  балансына 
қосымша    бет»  (№4  форма);    сондай-ақ  ҚР  
статистикалық  есеп  формасы  «Кәсiпорынның  
(ұйымның)  қаржылық  қызметiнiң  негiз-
гi  көрсеткiштерi  туралы  есебi»  (№1фор-
ма-мерзiмдi  тоқсандық  формалары)  және  
кәсiпорынның  (ұйымның, мекеменiң) өнiмнiң 
(жұмыстар, қызмет)  кеткен  шығындары  тура-
лы  есебi» (№5–4 мерзiмдi, тоқсандық жылдық  
формалары). 
Қарыз  алушының  несиелiк  қабiлетiн  
бағалауда отандық банктiк тәжiрибеде мынан-
дай негiзгi көрсеткiштер пайдаланылады: 
- өтiмдiлiк; 
- өтеу коэффициентi; 
- меншiктi айналым қаражаттарымен қамта-
масыз ету көрсеткiшi. 
Өтiмдiлiк  деп  кәсiпорынның  барлық  төлем 
түрлерi  бойынша  өз  мiндеттемесiн  орындай  
алу қабiлетiн түсiндiредi. 
ЭКОНОМИКА
ЭКОНОМИКА

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12
1
Өтiмдiлiк  жалпы  қарыз  және  өтiмдi  
қаражаттар (ақшалай қаражаттар, алашақ қарыз, 
запастар) көлемiне  байланысты болып  келедi. 
Баланс  өтiмдiлiгi  актив  баптарындағы  
ақшадай  қаражаттарға  айналу  мүмкiндiлiгiне  
байланысты  топтастырылған  қаражаттарды,  
пассив  баптарындағы  қаражаттарды мiндет-
мерзiмiне қарай топтастырылған  мiндеттеме-
лермен  салыстыру  арқылы  анықталады. 
Өтiмдiлiк  коэффициентi  ақшалай  қаражаттар  
мен  жеңiл  iске  асатын  талаптардың  қысқа  
мерзiмдi    мiндеттемелер    қатынасы  арқылы  
есептеледi. Өтiмдiлiк  коэффициентi  (Кө) ке-
лесiдей  формалармен  есептеледi. 
Тез iске  асырылатын активтер
К
ө
= -------------------------------------------------
Қысқа  мерзiмдi  мiндеттемелер сомасы
Қарыз алушылардың салалық ерекшелiктерiне 
байланысты өтiмдiлiк коэффициентiнiң  бiрша-
ма оңтайлы мәнi 1,2 мен 1,5 аралығын  құрайды. 
Көрсеткiштiң мәнiнiң 1-ден төмен  болуы жара-
майды. Өтiмдiлiк коэффициентi қарыз алушының 
қарызды  өтеу  үшiн  жедел  түрде  шаруашылық 
айналымынан  ақшалай қаражаттарды босатуын 
сипаттайды.  Қаншалықты  бұл  коэффициенттiң 
мәнi  жоғары    болса,  соғұрлым  қарыз  алушы 
тұрақты келедi. 
Бiрақ та  алашақ  қарыздың  сипатын  еске-
ру    қажет.  Алашақтар  туралы    есеп    аталған 
шоттардың  қарыз  алушының  жағдайына  әсер 
етуiне  баға  беруге  және  сондай-ақ  жүргiзiлген 
несиелiк    саясаттың  нәтижелiгiн    бағалауға  
мүмкiндiк  бередi. 
Өтiмдiлiк  коэффициентiн  талдау  барысында  
мынандай  факторларды  есепке алу қажет: 
-  қызметiнiң  көлемi  (қаншалықты  өндiрiс  
және өнiмдi сату көлемi үлкен болса, соғұрлым  
тауарлы-материалдық  құндылықтар  қоры  көп 
болады); 
-  өнеркәсiп  және  өндiрiс  саласы  (өнiмге  
сұраныс және оны сатудан түсетiн төлемдердiң  
жылдамдығы); 
-  өндiрiс    циклiнiң    ұзақтығы  (аяқталмаған 
өндiрiс  көлемi); 
- материалдар запасын жаңарту үшiн  қажеттi  
уақыт (өтiмдi қаражаттардың айналысы); 
- жұмыстың маусымдылығы. 
Өтiмдi  қаражаттардың  мөлшерiнiң    төменд-
еуiне  ықпал  етушiлерге  мыналар  жатады: 
- ағымдағы  қызмет зияндары; 
- өткен  жылдары  және  төтенше  оқиғалардың  
нәтижесiнде  болған зияндар; 
-  өтiмдi  қаражаттар  бағасының  төмен-де-
тiлуi; 
- күрделi  қаржы  жұмсалымдағы  иммоби-
лизациялануы. 
Өтiмдi    қаражаттардың    артық    болғаны  
қажет емес. Егер де  ол артық  болса,  айналым  
активтерiнiң  жұмыс  тиiмдiлiгi  азаяды. Өтiмдi  
қаражаттардың  артық  болу  себептерi:
- күрделi  қаржы  жұмсалымдарды  кеңейтпей-
ақ  пайданың жинақталуы; 
- амортизацияланатын объектiлердiң  ауысты-
рыл-мауының  нәтижесiнде  амортизацияның  
жинақталып  қалуы. 
Өтеу коэффициентi қысқа  мерзiмдi  сипаттағы  
өтiмдi    қаражаттардың  (ақшалай    қаражаттар 
мен  жеңiл    iске  асатын  талаптардың  және  
жеңiл iске асырылатын  тауарлы-материалдық  
бағалықтар)  қысқа    мерзiмдi    мiндеттеме-
лерге  қатынасы    арқылы    есептеледi.  Өтеу  
коэффициентiнiң (Кө) есептелуi  төмендегiдей  
формуламен  берiледi.  
тез iске асырылатын активтер + өтiмдi  активтер
К
ө
= ---------------------------------------------------------  
қысқа мерзiмдi мiндеттемелер сомасы 
Қарыз  алушы  кәсiпорынның  сапалық  си-
патына  қарай,  өтеу  коэффициентiнiң оңтайлы  
мәнi  1,2  мен  2,0  аралығындағы  болғанын  
қалайды.  Өтеу    коэффициентiнiң    ең    төменгi  
мәнi  үшiн –1,5 ал  сауда  және  материалдық 
жабдықтау  ұйымдары  үшiн –1,0 болуы  тиiс. 
Өтеу    коэффициентi    қарыз    алушының  
қарыздық    мiндеттемелердi    жабуға    барлық  
қаражаттарының  жеткiлiктiлiгiн  сипаттайды. 
Коэффициентiнiң мәнi  қаншалықты  жоғары  
болса,  соғұрлым  қарыз  алушы  үлкен  сомада  
несие  алады. 
Өтеу  коэффициентi  өндiрiс  сипатына  бай-
ланысты  аяқ асты  ауысып  отыруы  мүмкiн. 
Оның  мәнiне  төмендегiдей  факторлар  ықпал  
етедi: 
-  жөнелтiлген  тауарлар    мен    көрсетiлген  
қызметтер  үшiн  есеп айырысу формалары; 
- өндiрiс  циклiнiң  ұзақтығы; 
- айналыс  қаражаттарының  айналымдылығы;
- тауарлы материалдық  құндылықтар  қорла-
рының  құрылымы. 
ЭКОНОМИКА
ЭКОНОМИКА

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12
10
Өтiмдiлiк  коэффициентiнiң  және  өтеу  
коэффициентiнiң арасында керi байланыс бо-
лады.  Өтеу  коэффициентiнiң  артуы  өтiмдiлiк  
коэффициентiнiң  азаюына  әкеледi  және  
керiсiнше. 
Меншiктi айналым қаражаттарымен  қамтама-
сыз  ету  көрсеткiшi  де  қарыз  алушының  не-
гiзгi  көрсеткiштер  қатарына  жатады.  Мұнда  
қаншалықты 
меншiктi 
қаражаттарының 
мөлшерi  айналым  капиталында  көп  болса,  
соғұрлым  клиенттiң  өз  мiндеттемелерi  бойын-
ша  есеп  айырысу  қабiлетi  жоғары  немесе  
қарыз  алушы  тұрақты  болады.  Меншiктi  ай-
налым  қаражаттарды  ұлғайтудың  негiзгi  және  
тұрақты көзi пайда болып табылады. Меншiктi 
қаражаттардың болуын баланс пассивiнiң бiрiншi 
бөлiмiнен активтiң бiрiншi бөлiмiнiң сомасы мен 
зиянды шегеру арқылы есептеуге болады. Мен-
шiктi қаражаттармен қамтамасыз ету көрсеткiшi 
(Кмқ) келесiдей формуламен есептеледi. 
Пассивтiң 1 бөлiмi- активтiң 1 бөлiмi
Кмқ= ------------------------------------------------
Активтiң  2  бөлiмi+  активтiң 4  бөлiмi  
Бұл  көрсеткiш  қарыз  алушының  мен-
шiктi 
қаражаттарының 
мөлшерiн 
си-
паттайды.  Қаншалықты  меншiктi  айна-
лым    қаражаттарының  үлесi  жоғары  болса, 
соғұрлым  қарыз  алушы тұрақты  болып  ке-
ледi. Егер  де Кмқ орташа  мәнi  50% тең  немесе  
жоғары  болса, онда ол оңтайлы болып келедi. 
Кмқ  ең    төменгi    мәнi  20%  дан  (сауда    және  
материалдық- техникалық  жабдықтау) 50%ға  
(ауылшаруашылық,  өнеркәсiп,  құрылыс  және  
байланыс)  дейiн  ауытқып  отырады. 
Жоғарыдағы 
келтiрiлген 
үш 
негiзгi  
көрсеткiш  негiзiнде  қарыз  алушының  кла-
сын  анықтауға  болады. Үш  көрсеткiштi  пай-
далану    банкке    қарыз    алушының    несиелiк  
қабiлетiн  толық  бағалауға  мүмкiндiк  бермей-
дi. Ол үшiн  қосымша  көрсеткiштер  қатары  
қолданылады. 
Қарыз  алушының  несиелiк  қабiлетiн  
бағалауда  мынандай  ақпарат  көздерiнiң  
маңызы зор. 
-  өтiнiш  жасаушымен  тiкелей    сұқбаттасу, 
яғни    банк    қызметкерi    ссуда    алуға    өтiнiш  
жасау    себептерiн  бiле    отырып,    өтiнiштiң  
банктiң    несиелiк    саясатынан    туындайтын 
талаптарына    жауап    беретiндiгiне    мән    бе-
редi.  Қарыз    алушының    тарихы,    өнiмнiң  
және  көрсететiн  қызметiнiң  сипаты, шикiзат  
көздерi,  жұмыскерлерiнiң  бiлiктiлiгi  туралы  
ақпараттар  жинайды.  Бұл  ақпараттар    басқа  
жолдармен  тексерiледi; 
-  клиенттiң  несиелiк  қабiлетi,  олардың  
өткен  уақыттардағы  ссудаларға  қатынасы, 
шоттардағы 
қалдықтары, 
т.б. 
туралы  
ақпараттардан  тұратын  банк  карточкасын  
жүргiзу; 
- тұрған жерiнде  инспекция жүргiзу; 
- қаржылық  есебiн талдау; 
-  басқа    банктермен    контракт,    қарыз  
алушының    жабдықтаушылары,  салық  коми-
теттерi  арқылы  сырттай  ақпарат көздерi. 
Әлемдiк    банктiк    тәжiрибеде    несиелiк  
тәуекелдi  бағалауда  мынандай  көрсеткiштер  
қолданылады: 
а)  К1=  несие  бойынша  зияндар  /  несие  
бойынша  қарыздардың орташа  сомасы; 
б) К2= несие  бойынша  зияндар / несиелердiң  
жалпы сомасы. 
Екi    коэффициент  те  (К1,  К2)  банктердегi  
активтердiң    сапасын    бағалау  үшiн    пайда-
ланады.  К1  критериалды    деңгейi  Солтүстiк  
Американың  банктерi  үшiн  0,5-1,0%.  Ал 
К2-0,7-1,5%.  Оңтүстiк  Американың  бан-
ктерiнде    (үмiтсiз  қарыздар  бар  болса)  К1 
коэффициентiнiң  деңгейi 1,5-2,0%. Солтүстiк  
Америкада  1980  жылдардың    басы  мен    ор-
тасында    жылжымайтын    мүлiк    несие-
леу    сферасындағы    дағдарысқа    байланыс-
ты    ипотекалық    несиелер  бойынша    көптеп 
шығындануы    кезеңiнде    К1  мәне    1%  жуық 
болған. Ал қазiргi  кезде  американдық  банк-
терде  К1 шамасы  0,45-0,6% құрайды. 
тәуекелге шағылған маржа (RAM)= 
таза пайыздық табыс - несие бойынша зиян
активтер 
Тәуекелге  шағылған  маржа  (RAM-risk 
adjusted  margin)  -  бұл  несиелiк  тәуекелге  
шағылған  маржа.  Халықаралық  деңгейде  
танылған 
нормалар 
қатарында 
RAM  
көрсеткiшi болмағанмен  де  шетелдiк  банк-
тер  оны  несиелiк  тәуекел  деңгейiн  бағалауда  
кеңiрек  қолданады. Бұл жерде  статистикалық  
мәлiметтер,  оның  оңтайлы  мәнiнiң  3-3,5% 
құрайтынын  куәландырады. 
ЭКОНОМИКА
ЭКОНОМИКА

«Ә
д
іл
ет
т
ің
» 
ғы
л
ы
м
и 
ең
б
ек
т
ер
і №
 1
 (
39
) 
20
12
11
Таза пайыздық табыс 
Таза пайыздық маржа= -------------------------
Активтер
Таза пайыздық табыс- т.б. табыстар
Жалпы пайыздық маржа= ---------------------
Активтер 
1. Проблемалық несиелер/ несиелердiң жал-
пы сомасы. 
2. Бiр қарыз  алушыға келетiн несие/ банктiң  
меншiктi капиталы. 
Халықаралық  банктiк  тәжiрибеде  банктердiң  
бiр  қарыз  алушыға  келетiн  несиенiң  сомасы  
банктiң  меншiктi  капиталының  25%  аспауы  
тиiс. Бұл әрине несиенiң үлкен мөлшерiн бiл-
дiредi. 
3.  Банкпен  тығыз  байланысты  қарыз  
алушыларға  берiлетiн  несиелер/банктiң  мен-
шiктi капиталы. 

жүктеу/скачать 2,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: