ФУТБОЛШЫЛАРДЫ ОҚЫТУ- ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІНДЕ ШЫҢДАУ

334 
 
 
Футбол  -  спорт  ойындарына  жатады,  себебі  бҧл  ойынның  ӛзіне  тән 
заңдары мен ойын ережесі бар және нақты ҧйымдастыру жҥйесі бар. Демек, 
ойналған  ойынды  талқылаған  кезде,  біз  оның  негізгі  қорытындысын  айта 
отырып,  футбол  ойынының  жҥйесін  белгілейміз.  Мҧның  бәрі  футбол 
ойынының  негізгі  заңдары  мен  принциптеріне  жатады  және  футбол 
ойынының  ҥйренуіне  талаптар  қояды.  Футбол  ойынының  негізгі  заңдары 
мен принциптері. 
Ойында  екі  қарсылас  команда  болғаннан  кейін  әрқайсысы  жеңу  ҥшін 
жанын  салып,  соған  жетуге  тиімді  жолдар  іздеп,  негізгі  принциптерді 
қолдана  білу  керек,  демек,  жеңіске  жету,  бір  жағынан  допқа  ке  болып 
қарсылас  қақпаға  енгізу,  екінші  жағынан  осыны  қарсылас  командаға 
орындатпау.  Ойын  барысында  шабуыл  мен  қорғану  екі  командаға  тән. 
Шабуыл мен қорғануды ойын фазасы деп айтады. Бҧл екі фазаның екеуі де 
ойынның негізі.Бір ойында әр команда орта есеппен алғанда допқа 120-150 
рет ие болады, демек, бір команда осынаша рет шабуылға немесе қорғануға 
мҥмкіншілігі бар. 
Ілімдік  және  тәсілдемелік  зерттеу  ҥшін  ӛткен  ойынды  талқылау  әр 
команда  алдына  қойылатын  талап,  ал  ойын  жҥргізу  әдістерін  жаңарту 
немесе  арттыру  ҥшін  керек.  Сондықтан  ойын  фазалары  /шабуыл-қорғану/ 
кіші бӛлшекгерге бӛлініп - ойын кесінділері деп аталады. Ойын барысында 
командаларға  қысқа  уақыттың  ішінде  бірнеше  ойын  жҥргізу  әдістерін 
пайдалануға  талап  қойылады.  Оған:  ҧйымдастыру,  жҥргізу  және  шабуы; 
аяқтау, шабуылдан қорғануға ӛту,қақпаны қорғау жатады. 
Фазалар мен ойын бӛлшектері бірнеше ойын кӛріністерінен тҧрады. 
Ойын  кӛрінісі  -  бірнеше  нақгылы  ойын  қимылдарынан  тҧрады.  Қысқа 
уақыттың ішінде футболшы алдына қойылған талаптарды орындау керек. 
Ойын  заңы  бойынша  кӛріністер  бірнеше  рет  қайталана  береді. 
Сондықтан  жаттығу  жҥргізген  кезде  осы  ойын  жҥргізу  әдістеріне 
ҥйреткенде  әр  фазалар  қанша  бӛлшектерден  немесе  кӛріністерден 
тҧратынын  белгілеп  алып,  жаттығуларды  сол  ойын  кӛріністеріне 
жақындатқан дҧрыс. 
Тӛреші  ойынды  тоқтатқан  кездегі  тағы  бір  кӛрініс  -  стандартты  ойын 
қозғалысы  деп  аталады,  /допты  қойып  қақпаға  тебу,  лақтыру,  айып  добын 
ойынға  қосу/.  Бҧл  кӛрініс  қимылдары  ойын  тәртібінде  белгіленген.  Ойын 
фазалары,  бӛлшектері,  кӛріністерінің  белгі-категориясын  жасай  отырып, 
ойынның бар зандарын кӛрсетеді. 
Ойын кӛріністерін футболшылар жекелей немесе ҧжыммен орындайды. 
Ол  кӛріністер  бірнеше  қимылдардан  тҧрады.  Негізгі  фазаларға  сәйкес, 
футболшы шабуыл немесе қорғану қимылдарын орындайды. 
Ойын 
қимылдарының 
физиологиялық 
негізі 
- 
қалыптасқан 
динамикадан,  ал  динамикалық  қалыптасу  әр  тҥрлі  факторлардан  тҧрады. 
Олар  ойынның  аландағы  жағдайында  және  ойыншының  организмінің  ішкі 
процестерін  және  бар  жинақталған  қарым-қатынастарды  кӛрсетеді.  Әр 
футболшының  ойын  қимылдарын,  ойын  тәсілдерін  шебер  орындауы  және 

335 
 
оны  дер  кезінде  сыртқы  кҥштерді  және  отырып,  ойын  кӛріністерінде 
орыңдай  білуі.  Ойын  жҥргізу  әдістерінің  жағынан  қарағанда,  футболшы 
ойын қимылдарын, психологиялық процестері және мидың жҧмысына қарай 
ойын кӛріністерінде неғҧрлым дҥрыс жолдарын шеше білу. 
Бҧл  ойынның  негізгі  екі  компоненті,  әр  ойыншының  шеберлігін  және 
айқындығын кӛрсетеді. 
Фугбошының  аландағы  ойынының  қимылдары  екі  бӛлімнен  тҧрады: 
алаңдағы ойыншылардың шабуыл және қорғану қимылдары . 
Футболды  оқыту  -  жаттығу  процессіндегі  процесінде  шеберлік  пен 
дағды  тәрбиеленеді.  Шеберлік  пен  дағдының  ең  биік  шыңына  жету  ҥшін 
жатығуларды  бірнеше  рет  қайталау  керек,  сонда  ғана  тек  шеберлік  пен 
дағдыны  тәрбиелеп  қоймай,  сонымен  қатар  барлық  мҥшелердің  дамуына 
мҥмкіндік  туғызады.  Спорттық  дайындық  дегеніміз  кӛптеген  факторларға, 
оның ішінде кҥралдарға, әдістерге және жағдайға байланысты процесс. 
Демек,  футболшының  дайындығын  дамытуды  оқыту,  /ҥйрену/  және 
жаттығу тҥрінде қарастырған жӛн. 
Оқыту  дегеніміз  кӛбінесе  бастапқы  кезеңде  футболшыларға  ойын 
тәсілдерін ҥйрету және шеберлік пен дағдыны, бір жҥйеге келтіру процесі. 
Ал  оқытудың  негізгі  мазмҧны  ойын  тәсілдерін:  қарапайым  ӛзіндік,  топтық 
және  командалық  ойын  жҥргізу  әдістері  мен  қозғалыс  мҥмкіншіліктерін 
ҥйрету болып табылады. 
Жатығу дегеніміз - дайындық процесінің жалғасы, оның негізгі мақсаты 
-  ҥйреткен  тәсілдерін,  шынықгырудың  тҥрлерін  арттыру  және  оны  баяңды 
ету.  Ал  спорттық  жаттығу  дегеніміз бір  жҥйемен  тәсілдемелердің  тҥрлерін 
басқарып, дайындық жҧмысын жҥргізу. 
Оқыту  және  жаттығуды  кӛп  жылдық  арнайы  ҧйымдастырылған 
педагогикалық  процесс  деп  білу  керек.  Бҧл  екі  процестің  арасында  еш 
белінбейтін біртҧтас педагогикалық негіз бар. Себебі оқыта, ҥйрете отырып 
біз бір кезеңде жаттықтырамыз, ал жаттықтыра отырып, ҥйретіп оқытамыз. 
Оқыту  және  жаттықтыру  процесі  спортшыны  тәрбиелеу  негізінен 
тҧрады. Себебі оқыта және жаттықтыра отырып, футболды оқыту - жаттығу 
процессіндегі  мінез  кҥлқын,  психологиялық  негізін,  ерекшеліктерін 
тәрбиелейміз. 
Сонымен 
қатар 
оқыту-жаттығу 
процесі 
әрине 
бапкерге 
/жаттықтырушыға  да/  байланысты.  Бҧл  педагогикалық  процесте 
жаттықгырушы  негізгі  орталық  фигура  болып  саналады.  Сондықтан 
жаттықтырушы  әр  ӛтетін  сабаққа  мҧқият  дайыңдалу  керек  және  ӛзінің, 
білімін кҥнделікті кӛтере, арнайы кәсіпқойлық жаңалықтарды біле отырып, 
тәжірибе  жҥзінде  пайдалана  білуі  тиіс.  Оқыту  және  жаттығу  жҧмысының 
міндеттері 
Футбол  жаттығу  сабақтарына  қойылатын  міндеттер  дене  шынықтыру 
процесінің негізінен туған. Сабақтың мазмҧны негізінен гармоникалық жан-
жақты  адамды  дамыту  және  ішкі,  сыртқы  денешынықтыру  мҥмкіндігін 
арттыру,  шаруашылық  жҧмыс.  пен  Отанды  қорғауға  жастарды  дайындау 
болып табылады. 

336 
 
Кейбір  жаттықтырушылар  тек  жоғарғы  нәтижеге  жетуді  ғана  мақсат 
тҧтып  футболды  оқыту  -  жаттығу  процессіндегі  денсаулығының 
жақсаруына  және  дене  пішінінің  дҧрыс  қалыптасу  жағынан  жеткіліксіз 
назар  аударады.  Сондықтан  біржақты  жаттығу  жҧмыстары  нәтижесінде 
қолайсыз жағдай туғызуы әбден мумкін. 
Футболшының  шеберлік  шыңына жетуі  ҥшін  ең  алдымен денсаулығы, 
дене  шынықтыру  мҥмкіншілігі,  тәртібі  моральдық  жағынан  жоғары  болуы 
шарт. 
Футболшыларды  оқыту  жене  жаттықтыру  процесінде  мынандай 
міндеттер қойылады: 
а) Қозғалыс және дағды мҥмкіншілігін арттыру жолдары; 
б)  Ағзаның  функдионапдык  /қызметтік/  мҥмкіншілігін  арттыру  /дем 
алу, жҥрек, ішкі қҧрылыс жҥйелері/; 
в) Спортшының жҧмыскерлік қабілетін сақтау жӛне арттыру; 
г) Спорттағы арнайы білімін арттыру гигиеналық және ӛзіндік бакылау 
тәсілдемелерін ҥйрету; 
д)  Футболшыны  жҧмыс  қабілетіне,  сана  сезімге,  белсенділікке  және 
тәртіптілікке тәрбиелеу. 
Осы  айтылған  міндеттерді  жаттығу  процесінде  біртіндеп  шешсе,  адам 
ағзасында  ҥлкен  мҥмкіндіктің  ашылуына  ықпал  етеді.  Футболды  оқыту  - 
жаттығу процессіндегі шеберлігін жылдан-жылға арттыру ҥшін ең аддымен 
ғылыми-педагогикалық  принциптерді  сақтау  керек,  оның  негізгі  заңдарын 
және  осы  принциптерді  іс  жҥзінде  қалай  пайдаланудың  жолдарын  білген 
дҧрыс. 
Жалпы  жаттығулардың  кӛлемін  кӛбейтіп  орындағанда  кӛптеген 
мақсаттарды шешуге болады. 
Сонымен қатар табиғаттың сыртқы кҥштері мен гигиеналық факторлар 
футболшылар  ағзасының  функцияларын  жақсартуға  мҥмкіндік  туғызады 
және  дене  шынықтыру  ауыртпашылығы  мен  демалыс,  тамақтану,  ҧйқы, 
жҧмыс  және  тҧрмыс  гигиеналық  талаптарды  пайдалану,  ҧйқы  режимін 
дҧрыс сақтауға кӛмектеседі. 
Оқыту және жаттықтыру арнайы ҧйымдастырылған процесс болғаннан 
кейін  ол  негізгі  дидактикалық  принциптерге  сәйкес  болуы  және  негізгі 
оқыту процестің заңдарына бағалануы керек. 
Оқыту  және  жаттығу  процестеріне  негізінен  тәрбиелеу,  сапалық, 
белсенділік,  кӛрнектілік  жҥйелік  қолайлы  принциптерден  тҧрады.  Бҧл 
принциптер бір-біріне тығыз байланысты. 
Жоғарыда  айтылған  принциптердің  ішіндегі  оқыту  мен  жаттығу 
процесінде басты принциптердің бірі  - тәрбиелеу принциптері екені мәлім. 
Себебі  футболшыларды  ойын  тәсілдеріне,  ойын  жҥргізу  әдістеріне 
денешынықтыру  арқылы  дайындау,  ең  алдымен  жастардың  мінез-қҧлқын, 
сана-сезімдерін  тәрбиелеуіміз  қажет.  Демек,  жаттықтырушы  адам  арнайы 
оқыту және жаттықтыру процесінде тек ҥйретіп, ойыншылардың шеберлігін 
арттырып  қана  қоймай,  сонымен  қатар  нақтылы  қойылған  тәрбиелеу 
жҧмысының  мақсаттарында  орындауға  тиіс.  Бҧл  арада  жаттықтырушының 

337 
 
ӛз  жҧмысына  қалайша  кӛңіл  аударып,  жаттығу  сабақтарын  нақтылы 
белгіленген уақыттан кешікпей уақытында ӛткізуіне, ӛз ісін сҥюіне, жоғарғы 
мәдениеттілікпен  ӛзіне  қатаң  талап  қоюына  педагогикальщ  эдептілікті 
сақтауы ерекше кӛңіл бӛлінуі аса қажет. 
Оқыту  және  жаттығу  процесінде  жаттықтырушы  дҧрыс  тәрбиелік 
принциптерді сақтап, сабақ жҥргізген бетте ғана оқшылардың ӛз кҥштеріне 
сенімділігі  артып,  спорттық  шеберлігі  әрі  қарай  арттыруына  жағдай 
туғызады. 
Дене  шынықтыру  асықпай,  біртіндеп,  жақсы  педагогикалық  және 
дәрігерлік бақылауды ҧйымдастыратын болса, сонда ғана футболды оқыту - 
жаттығу процессіндегі ҥлкен жетістіктерге жетуіне мҥмкіндік туады. 
Ойын  тәсілдері  дегеніміз  нақты  мақсаттарды  табысты  орындауға 
мҥмкіншілік жасайтын ойын тәсілдері тҥрлерінің жиынтығы. 
Тәсілдердің  тҥрлерін  ойын  жҥргізу  қҧралы  деп  білу  керек,  себебі 
футболшы  ойын  тәсілдерінің  тҥрлерін  неғҧрлым  кӛп  біліп,  оны  әртҥрлі 
жағдайда  қолдана  білсе,  қарсылас  команданы  жеңуге  кӛп  ҥлес  қоса  алады 
және ойын тәсілдерін шебер қолдана білген ойыншылар футболшының жан-
жақты дайындығын арттыруға кӛмектеседі. 
Ойын  тәсілдері  футболдың  жҥз  жылдан  астам  уақыт  ішінде  дамуына 
байланысты  кӛптеген  езгерістерден  ӛтті.  Оның  эволюциялық  дамуының, 
негізінен,  алғанда  мынандай  ерекшіліктері  бар:  ойында  аз  пайдаланатын 
тәсілдердің  тҥрлері,  мҥлдем  азайтылды,  оның  ішінде  допты  табанымен 
тоқтату,  желкемен  ҧру  орнына  шебер  ойыншылар,  кӛбінесе  допты  аяқтың 
сыртқы  жағымен  тебу,  кеудемен  және  санмен  тоқтату,  допты  қолмен 
лақтыру  /қақпашының  ойын  тәсілдері/,  қарсылас  ойыншыны  алдап  ӛту 
секілді қимылдарды кӛбейтті. 
Бҥгінгі  заманда  футбол  ойынының  тәсілдері  кӛптеген  қозғалыстардың 
биомеханикалық  жҥйелерінен  тҧрады  және  ойын  ҥстінде  жҧмыс  істеп 
шығарған  қуатты  тиімді  пайдалануға  мҥмкіншілік  туғызады.  Жылдамдық 
пен сенімділік, қарапайым және пайдалы ойын тәсілдері  - бҥгінгі футболға 
қойылатын талаптардың негізі.  
Ойын тәсілдерін топтастыру 
Ойын  тәсілдерін  топтастыру  дегеніміз  -  тәсіл  тҥрлері  мен  топтарын 
жалпы немесе соған жақын және арнайы ҧқсастырып біріктіру. 
Ойынның  маңызына  байланысты,  тәсілдер  екі ҥлкен бӛлімнен  тҧрады: 
аландағы  ойыншының  және  қақпашының  ойын  тәсілдерді.  Әр  бӛлім  екі 
бӛлімшеден  тҧрады,  олар:  жылжу,  /алаңда  жҥгіру,  жҥгіру  және  секіру, 
тоқтату,  бҧрылу/,  доппен  ойнау  тәсілдері.  Бӛлімшелер  нақты  ойын 
тәсілдерінің  тҥрлерінен  және  әдістерінен  тҧрады.  Жылжу  тәсілдерінің 
тҥрлерін  аландағы  ойыншылар  да,  қақпашы  да  пайданалады.  Жеке  тәсілде 
әдістер  ӛзіндік  ерекшеліктерден  тҧрады.  Жалпы  қозғалу  тетіктерін  сақтай 
отырып,  тәсіл  тҥрлерімен  олардың  ерекшеліктерінің  бір-бірінен  аз  болсада 
айырмашылықтар бар екенін ескерген жӛн. Тәсіл тҥрлерін әртҥрлі жағдайда 
орындау  футбол  ойынының  оданда  әрі  қарай  ҥлкен  негізі  бар  екенін 
кӛрсетеді.  Футбол  ойынының  тәсілдерін  бір  қалыпқа  бір  жӛнге  келтіріп 

338 
 
топтастыратын  материалды  тез  еске  сақтап,  олардың  тҥрлерін  оқыту  және 
дамыту барысына кӛмектеседі. 
Ойын тәсілдері 
Алаңдағы ойыншылар 
ӛлімдер Бӛлімшелер 
Допқа ие болу тәсілдері 
Тебу 
Жҥгіру 
Тоқтату 
Секіру 
Алып жҥру 
Тоқтату 
Алдау тәсілдері 
Айналу 
Тартып алу 
Әдістер 
Қақпашы 
Жылжу тәсілдері 
Допқа ие болу тәсілдері 
Ҥстап алу 
Қағып алу 
Допқа қарай 
ҧмтылу 
Допты ауыстыру 
Алаңдағы ойыншы -лардың тәсілдері 
Әдістердің тҥрлері 
Қолданылған жағдайлар 
Ойын  жҥргізу  кезінде  қозғалу  тәсілдері  әртҥрлі  жағдайда,  тҥрлерде 
қолданылады.Мысалы,  ойын  ҥстінде  футболшы  қозғалу  жылдамдығын 
ауыстырып  отырады,  ол  жәй  жҥрістен  бастап,  ең  ҥлкен  жылдамдыққа 
дейінгі  аралықты  қамтуы  тиіс.  Сонымен  қатар  футболшының  қозғалу 
тәсілдері  секірудең,  аялдамадан  және  айналудан  ауысып  келіп  отырады. 
Қозғалу тәсілдерінің тҥрлері доппен шебер ойнауға да байланысты. Қозғалу 
тәсілдерінің  жинағын  дҧрыс  пайдалана  білсе,  футболшы  ойын  жҥргізу 
әдістерін де онын ішіңде допқа ие болу ҥшін дҧрыс орын таңдап алу және 
қарсылас команданың ойыншысын дер кезінде табуды шебер тҥрде орындай 
алады. 
Жҥгіру  -  қозғалу  тәсілінің  негізгі  әдісі.  Жҥгіру  арқылы  ойыншы  алаң 
ҥстінде  әртҥрлі  қимылдар  жасайды.  Бҧған  допсыз  және  допты  алып  жҥріп 
жҥгіру де жатады. 
Футбол  ойынында  жҥгірудің  мынадай  тәсілдері  қолданылады:  жэй 
жҥгіру, артымен, алға қарай жҥгіру, аяқты қиыстырып және бір-біріне қосып 
жҥгіру. 
Жәй  жҥгіруді  -  ойыншылар  тік  бағытпен  қозғалған  кезінде  және 
қарсылас ойыншыдан босанып ойынды әрі қарай жҥргізу пайдаланады. Жәй 

339 
 
жҥгіріс  деп  аталған  себебі  қозғалу  жҥйесі-  фазасы  ҧшу  және  тірелуден 
тҧрады, демек оның негізгі тҥрі жеңіл атлетиканың жҥтіру тҥрінен ӛзгеше. 
Егер  жақын  қашықтыққа  /спринт/  жҥгіретін  спортшы  адымының 
ҧзындығы  2-2,5  м  болса,  ересек  футболды  оқыту  -  жаттығу  процессіндегі 
орта есеппен алғандағы адым ҧзындығы 1,3-1,5 м дейін жақын қашықтыққа 
жҥгіретін  спортшы  адымының  қайталау  тездігі  секундына  4-4,5  болса, 
футболды оқыту - жаттығу процессіндегі қайталау тездігі секундына 5,1-5,5 
адым мӛлшерінде. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: