«Наука и образование в современных реалиях»

340 
 
Жоғары  оқу  орындары  бағдарламасына  дене  тәрбиесінен  арнаулы 
медициналық  топтар  сабағының  кіруі  жеткіншек  ҧрпақтың  денсаулығын 
нығайтуға және оларды болашақ еңбек шеберлігіне баулуға атсалысу керек. 
Дене  тәрбиесінен  арнаулы  медициналық  топтардағы  оқытушылардың 
алдындағы  негізгі  тапсырма:  жаттығушы  ағзаны  жеткілікті  пайдалы  дене 
қимылы  жаттығуларымен  қамтамасыз  ету,  денсаулықты  қалпына  келтіруге 
ат салысу және жетік маман иесі болумен қорытылады. 
Тәлімгерде  дене  қимылы  жаттығулары  дәрісінің  әдістемелік 
(маңыздылығы)  ерекшелігі  студенттер  арасында  жиі  кездесетін  ауру 
тҥрлерінде айқындала тҥседі. 
Дене тәрбиесі оқытушыларына және де сонымен қатар студенттердің ӛз 
беттерінше жаттығулары ҥшін ҧсынылады. 
Жҥктемені  мӛлшерлеп  бӛлу  (дозировка)  -  бҧл  оның  кӛлемін  және 
қарқынын  бағытғы  реттеу  деген  ҧғым.  Мӛлшерлеп  бӛлу  мәселесі  дене 
жаттығуларындағы 
жуктемені 
белгілеу 
бойынша 
ҧсыныстармен 
шектелмейді.  Шҧғылданушыларға  әсер  ету  кҥші  тек  жаттығулардың 
сипатына  ғана  емес,  сонымен  бірге  оқу  жҧмысының  мына  элементтерімен 
де 
байланысты: 
тҥсіндіру, 
жаттығуларды 
кӛрсету, 
оқушыларды 
ҧйымдастыру және т.б. 
Әрбір  нақтылы жағдайда  оқытушы  сабақта жҥктеменің мҥмкін болған 
ҥлкен  кӛлемін  қамтамасыз  етуге  ҧмтылады  (оның  педагогикалық 
ақталғандығы  жағдайы  ескеріліп).  Жҥктеменің  келемінің  кӛбеюі  сабақтың 
барынша ҧтымды жалпы тығыздығы нәтижесінде іске асады. 
Жоғары оқу орындарында дене тәрбиесінен денсаулықты нығайту ҥшін 
дене шынықтырудың бар мҥмкіндіктерін қолдану талабы алға қойылды. 
Жаттығулар  сондай  созылмалы  ауруларға  байланысты  дене  тәрбиесі 
бағдарламасын  толық  дәрежеде  қолдана  алмайтын  қатысушылар  ҥшін  зор 
маңызға ие. 
Арнаулы  медициналық  топтар  қатысушылары  алдында  тҧрған 
тапсырмалар мыналар: 
-  денсаулықты  нығайту,  гармондық  дене  дамуының  бір  қалыптылығы 
мен ағзаны шынықтыру; 
- ақыл-ес және дене еңбегінде қабілеттілікті арттыру; 
-  бҥкіл  ӛмірі  барысында  дене  шынықтырумен  айналысу  талаптары 
тәрбиесі; 
- негізгі қозғаушы кҥштер мен дағдыларды жҥйеге келтіру.   
Денетәрбиесіӛсіпкележатқанжасҧрпаққабілім 
мен 
тәрбие 
беру 
саласыныңбіртармағыболыптабыладыжәнеолжекетҧлғаныңжан-
жақтыдамуына, 
кҥшті 
де 
қуаттыболыпӛсуіне, 
ҧзақуақытшығармашылықеңбеккежарамдыадамдықалыптастыруға, 
оны 
Отансҥйгіштіккедаярлауғақызмететеді. 
Оқытушының  шҧғылданушыларды  оқу-тәрбие  міндеттерін  ӛздігінен 
іске асыра білуге ҥйретуі ерекше назар аударуға тҧрарлық мақтаныш. Мҧнда 
әр тҥрлі қызмет тҥрлері пайдаланылады: әңгіме, кеңес ӛткізу, тапқырлықты, 

341 
 
ептілікті, 
қиын 
жағдайда 
жӛнін 
таба 
білу 
талап 
етілетін 
шҧғылданушылардың алдына міндет қою. 
Тҥсіндіру  және  кӛрсету  кезінде  шҧғылданушылардың  назарын  ӛзіне 
аударуы, 
олардың 
белсенділігін 
тәрбиелеуі 
оқытушының 
басты 
міндеттерінің 
бірін 
қҧрайды. 
Оқушылардың 
жҧмысы 
неғҧрлым 
қарқынды_болған  сайын,  жаттығу  нәтижесін  солғҧрлым  табыс  кҥтуге 
болады. 
Дене 
жаттығуларьшың 
қарқындылығын 
мӛлшерлеп 
белгілеу 
шҧғылданушыларға  тікелей  және  жанама  әсер  ету  арқылы  әдістемелік 
тәсілдердің қатарымен іске асады. 
Шҧғылданушыларға тікелей әсер ету әдістеріне жаттығудың қайталану 
саны, жылдамдығы, кҥші, қолданылатын сыртқы ауырлық жҥктеме шамасы 
туралы  сӛзбен  нҧсқау  беру  және  т.б.  жатады.  Тікелей  әсер  ету  әдістерін 
пайдаланып, егер оқушылар мҧғалімнің тапсырмасын дҧрыс орындаса, онда 
барынша  кең  ауқымда  жаттығудың  қарқындылығын  қарқындылығын  дәл 
мӛлшерлеп, бӛлімдермен орындатуға болады.  
Шҧғылданушыларға  жанама  әсер  ету  әдістеріне  қатаң  уақытпен 
белгіленген  жаттығулармен  орындалатын  ойындық  және  жарыстық 
әдістерінің кезектесуімен жҥргізілуі жатады. 
Мысалы,  әдеттегі  тапсырмамен  орындауға  қарағанда  спорттық  сайыс 
кезіндегі  жаттығуды  орындау  жағдайындағы  ҥлкен  қарқындылығымен 
айырмаланады.  Селқос,  бейқамдықты  жеңу  ҥшін  осыны  пайдалануға 
болады. Бҥтіндей алғанда жаттығулардың орындау қарқындылығын жанама 
әдіспен  мӛлшерлеп,  бӛлу  тікелей  әдіске  қарағанда  дәлдігі  азырақ  болса  да 
оны  қолдану  кажет.  Осы  бейнеде  сабақтағы  жҥктемені  ең  қолайлы 
мӛлшерлеп,  бӛлу  жоғары  қарқындылығын,  шҧғылданушылардың  ақыл-ой, 
сонымен  бірге  дене  жҧмыстары  ретінде  сабақтың  100  пайыздық  жалпы 
тығыздығын  қамтамасыз  етуді  талап  етеді.  Жҥктемені  мӛлшерлеп  бӛлудің 
жоғарыда  сипатталған  әдістері  оқушыларды  дҧрыс  ҧйымдастыра  білуге 
және оларға жаттығудың ететін әсерінің дәрежесін бақылауға тәуелді. 
Қатысушылар топтарға сырқат тҥрлеріне байланысты біріктіріледі: 
1.  Ішкі  ағза  ауруларымен  ауыратындар:  жҥрек  қан  тамырлары,  тыныс 
алу және асқорыту жҥйесі; 
2.  Кӛру  қабілеті    нашарлау    және    жҥйке    жҥйесінің  қызметі 
бҧзылғандар  (бҧл  топтағылардың  саны  аз  болған  жағдайда  бірінші  топпен 
біріктіріледі). 
3. Тірек-қозғалыс аппараттарының қызметі бҧзылғандар:  омыртқа және 
бел  аурулары  (скалиоз),  буын  аурулары,  тірек-қозғалыс  аппараттарының 
тума кемістігі. 
Сондай арнаулы медициналық топтардағы сырқаты тҥріне байланысты 
дене  қимылына  ауырлық  салуға  шамасы  жетпегендер  емдік  дене 
шынықтыру емханасына жіберіледі. 
Арнаулы  медициналық  топтарды  сабақты  аралас  тҥрде  ӛткізу 
ҧсынылады.  Hereдегенде  әртҥрлілік  жаттығуға  деген  қызығушылықты 

342 
 
арттырады,  эмоциялық  рең  береді  және  шаршаңқылық  байқалуынан 
сақтандырады. 
Сабақ  қҧрлысының  жалпы  қабылданғаннан  ешқандай  айырмасы  жоқ. 
Ол  ҥш  бӛліктен  тҧрады:  кіріспе,  негізгі  және  қорытынды,  бағзы  бір 
ерекшеліктері бар жинақтамалар. 
Кіріспе  бӛлімі  20  минутқа  дейін  созылып,орта  және  баяу  темпте 
орындалатын жалпы дамытушы жаттығулардан тҧрады. 
Негізгі  бӛлімде  қимылдың  бір  тҥрі  ғана  ҥйретімді,  әрекетті  ойындар 
мен спорттық ойындардың элементтері кеңінен қолданылады. 
Қорытынды бӛлім 5-7 минут шамасында болып баяу жҥріске, омыртқа 
жотасының  дҧрыс  ҧсталуына,  бҧлшық  еттерді  босаңсыту  мен  зейінге 
тәрбиелейтін жаттығулар. 
Арнаулы  медициналық  топтарға  тиісті  қатысушылар  ағзаның  жҥйелі 
шынығуын  ерекше  қажет  етеді.  Егер  дене  қимылы  жаттығуларын 
шынығумен  біріктірсек  олардың  сауықтыру  әсері  жандана  артады. 
Жаттығуды  жылдың  суық  мезгілдерінде  таза  ауада,  ашық  кҥнді  тамаша 
табиғат аясында ӛткізу ӛте пайдалы. 
Қалыпты  эмоцияларға  керек  болған  қайырлы  әсерлерді  бере  отырып, 
эмоцияның  шамадан  тыс  серпілуі  денсаулықтың  нашарлауына  апарып 
соғатынын ескерген жӛн. (Бҧл жағдай спорттық ойындарда аз кездеспейді). 
Тӛмендегі  бірнеше  ҥлгіде  жаттығу  қиындығының  қалай  ӛсетінін 
кӛрсетеміз. (1-ші кӛрініс). 
Бір жаққа қарай иілу (1) қолдар жоғарлаған сайын (белге, иыққа, басқа, 
жоғарыға) жаттығу ауырлай тҥседі. Серпілмелі иілуді орындауда энергия аз 
жҧмсалады.  Етбеттеп  қолды  тірей  ию  (2)  қол  тірелетін  нәрсе  қанша  биік 
болған  сайын  жаттығудың  орындалуы  жеңілдей  тҥседі.  Жылдам  темп  те 
жаттығуды  жеңілдетеді.  Отыру  (3)  орындықта  отырып  қолдың  кӛмегімен 
орындау.  Тік  тҧрып  орындаудан  әлде  қайда  жеңіл  соғады.  Баяу  темпте 
орындау жҥрек қан тамырларымен жҥйке жҥйесіне ӛте кҥшті әсер етеді. 
Арнаулы медициналық топтарда дәріс негізгі оқу кҥнтізбесінен тыс 45 
минуттан 4-рет немесе 60 минуттан 3-рет жҥргізіледі. 
Сабақтың  кіріспе  бӛлімінде  қатысушылардың  ӛздерін  сезінулері 
анықталады,  тамыр  соғуына  бақылау  жасалады,  бағдарламалардың 
теориялық бӛлшектерінің бірі бойынша әңгімелесу ӛткізіледі; алдағы сабақ 
материалдарына тҥсінік беріледі. 
Арнаулы медициналық топтар бағдарламасында негізгі топтардың оқу 
материалдары  кеңінен  қолданылады,  бірақ  та  жылдамдық,  кҥш  жҧмсау, 
шыдамдылық  жаттығулары  шектеледі,  жҥру  мен  жҥгіруде  арақашықтық 
едәуір  қысқарады.  Қосымша  тыныстау  жаттығулары  бӛлімі  кіргізіледі. 
Омыртқа  жотасының  дҧрыс  ҧсталуын,  серпінді  бҧлшық  еттер  мен  белді 
тәрбиелеуге, шынықтыруға баса назар аударылады. 
Дәріс жоспарын қҥруда мына шрсшерді еекеру керек: 

 
диагноз, ауру дәрежесі; 

 
дененің дайындық деңгейі; 

343 
 

 
қарсы кӛрсеткіш. 
Жаттығу  барысында  ағза  жҥйесінің  жақсаруының  жалпы  мәселері 
шешіледі,  сонымен  қатар  әрбір  ауруға  қатысты  жеке  мәселер  (мысалы: 
шалмалы  демікпе  (бронхлы  астма)  кезінде  бронхы  спазмаларын  азайтуға 
қол жеткізу және т. б. 
Дәрігерлік  педагогикалық  бақылау  денсаулықты  артырып  және 
организмді  шынықтырушыдағы  артықшылықтың  басты  критериі  болып 
табылады. Олар ӛзін ӛзі бақылау кҥнделігінде жҥйеленеді. 
Кӛңіл  кҥй,  ҥйқы,  тәбет,  ауруды  сезіну  бақыланады.  Жҥректің  соғу 
жиілігінің  азайуы  негізгі  кӛрсетікіш.  Функциональды  жағдайда  тамыр 
соғуының  қалыптасуы  басты  табыс  болады.  Кесел  ӛршімеген  кезде 
гимнастикамен шҧғылдануға болады. 
Жҥрекше  ауырлық  тҥсіруді  қалыптастыруға  арналған  функциональді 
ҥлгі жҥргізу: 
а)  5 мин еркін отыру, онан соң 15 секундтағы жҥрек соғуын санау, оны 
4-ке  кӛбейтеді  (Бір  минуттағы  жиілік)  30  сек.ішінде  20  рет  терең  отырып-
тҧру. (қиын болса қолдың кӛмегі орындайды) "Жақсы" бағамен б.қ.-2-З мин 
келеді. 
б)    Екі  рет  тереңірек  тыныс  алып,  шығарады.  Ҥшінші  рет  тыныс 
алғанда тынысты ҧстап тҧрады. Шыңдалмаған ерлердің нормасы 50-60 сек. 
әйелдерде 30-40 сек. 
Ӛкпенің кҥшін, ӛмірлік тынысын зерттейді. Егер бҧл кӛрсеткіш  ҧлғаю 
шағында болса, онда сабақтың артықшылығын кӛрсетеді. 
Жҥрек  жҥйесі  ауыратын  студенттер  кардиограммамен  артериальді 
қысым  жҥйелерін  тексерту  қажет.  Жылына  2  рет  дәрігерлік  бақылаудан 
ӛткен жӛн. 
Керісінше,  ӛзгерістер  болмаса  оның  себебін  іздеп,  тауып  емдік 
жаттығуларға ӛзгерістер кіргізеді. 
 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: