ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ҚОҒАМ МӘДЕНИЕТІНІҢ БІР БӚЛІГІ

124 
 
 
Елдегі  қоғамға  дене  шынықтырудың  әлеуметтік  экономикалық  әсерін 
дамыту  кеп  жағдайда  экономикалық  жағдаймен,  ҧлттық  табыспен, 
халықтың еңбек ақы мӛлшерімен және ӛзге де факторлармен анықталатыны 
белгілі.  Дене  шынықтыру  саласының  экономикалық  кӛрсеткіштерін 
қарастыра  отырып  Б.С.  Кузьмак  пен  А.А.  Осинцев  экономикалық 
қатынастардың ҥш тобын айырып қарастырады: 
1.  Мемлекеттік  бюджет  есебінен  қоғамға  дене  шынықтырудың 
әлеуметтік  экономикалық  әсерінматериалдық,  қаржы  және  еңбек 
тҧрғысынан қамтудың кӛлемі мен нормативтік кӛрсеткіштері; 
2.  Дене  шынықтырудың  ӛзінің  ішіндегі  экономикалық  қатынастар 
(табыс, тҥсім, спорт ғимараттарын жалға беруден тҥсетін пайда); 
3.  Еңбек  енімділігінің  ӛсуі,  сырқаттанудың  және  жҧмыс  уақытын 
жоғалтудың  азаюы  есебінен  дене  шынықтырудың  қоғамға  әкелетін 
экономикалық және әлеуметтік пайдасы. 
Авторлар  экономикалық  қатынастардың  аталған  топтарын  ӛзара 
ҥйлестіре  пайдаланғанда  қоғамға  дене  шынықтырудың  әлеуметтік 
экономикалық  әсеріндамытудың  міндеттері  мен  оның  қоғамдағы  орнын 
оңтайлы шешуге болады деп есептейді. 
Қоғамға 
дене 
шынықтырудың 
әлеуметтік 
экономикалық 
функцияларының  бірі  сауықтыру  мен  тынықтыру  қызметін  кӛрсету  және 
халықтың  тҧтыну  деңгейі  болып  табылады.  Бҧл  қызмет  тікелей  ӛндірістік 
болмағанмен  де  оған  жанама  тҥрде  жағымды  әсер  етеді.  Ол  қоғам  мен 
адамның  дене  дамуындағы  қажеттілігі  мен  сҧранысын  және  еңбек 
қызметінде 
қажет 
болатын 
дене 
дайындығының 
деңгейін 
қанағаттандырудан  керінеді,  бҧлар  ӛз  кезегінде  материалдық  ӛндірісті 
дамытудың  потенциальдық  мҥмкіндігін  арттырады.  Дене  шынықтыру, 
бҧдан  бетенде,  жеке  тҧлғаның  жан-жақты,  ҥйлесімді  дамуына,  оның 
моральдық,  ерік-кҥш,  эстетикалық,  ақыл-ой  дене  қабілеттерінің  дамуына 
себепші болатын ерекше игіліктер (қызметтің әр тҥрі) деп аталатындардың 
бастауы болып табылады. 
Сӛйтіп  дене  шынықтыру  еңбек  ӛнімділігін  арттыру  арқылы  ӛндіріске 
жанама  тҥрде  әсер етіп  қана  қоймайды,  сонымен  бірге ӛндіргіш кҥштердің 
элементтерін  (тҧрғындардың  жҧмыс  істейтін  бӛлігінің  еңбекке  деген 
қабілеттілігін) ҧдайы жетілдіруге де қатысады. 
Дене  шынықтырудың  аса  маңызды  кӛрсеткіштерінің  бірі  халықтың 
денсаулығы  және  олардың  ӛнімді  еңбекке  деген  қабілеттілігі,  ӛйткені  дене 
шынықтырумен айналысушылар аз науқастанатындығы, ҧзақ уақыт жҧмыс 
қабілеттілігін сақтайтындығы, ӛндірістік зақымдану мен кәсіби сырқаттарға 
аз ҧшырайтындығы дәлелденген. 
Қол  еңбегінен  механизациялық  және  автоматты  еңбекке  ауысу  денеге 
тҥсетін  ауырлық  ҥлесін  азайтатындығы  және  жҥйкеге  тҥсетін  кҥшті 
арттыратындығы  белгілі.  Дегенменде  адам  машинаны  (техниканы) 
басқаратын  автоматты  тҥрдегі  еңбекте  дене  мен  психикалық  қабілеттерге 
(реакцияның жылдамдығы, шыдамдылық, зейіннің тҧрақтылығы, икемділік 

125 
 
және т.б.) қажеттілік арта тҥспек. Оларды лайықты деңгейде қамтамасыз ету 
дене шынықтыру қҧралдарынсыз, оның ішінде мақсатты-бағытты сипаттағы 
дене шынықтырусыз мҥмкін болмайды. 
Тҥрлі  ақыл-ой  еңбегімен  айналысатындар  (инженерлер,  студенттер, 
оқушылар,  конструкторлар  және  басқалар)  жоғарылаған  гиподинамияға 
(қозғалыстың  жетіспестігі)  душар  болады,  мҧның  ӛзі  олардың  ағзасының 
қызметін  тӛмендетеді  және  денсаулық  жағдайындағы  тҥрліше  ауытқушы-
лықтарға  әкеп  соғады,  жалпы  және  кәсіби  сырқаттарға  ҧшырататындығы 
белгілі. 
Осы ретте дене шынықтырудың міндеттері тӛмендегідей болмақ: 
- қозғалыс және денеге тҥсетін жҥктеменің ӛтелуі;  
- ағзаның функциональды мҥмкіндігін арттыру; 
- сырқаттанудың алдын алу және азайту; 
- ақыл-ой қызметін арттыру.  
Бос  уақытты  тиімді  пайдалануда  және  адамның  қажеттілігін  (белсенді 
демалыс,  денені  тынықтыру)  қанағаттандыруда  да  дене  шынықтырудың 
мҥмкіндіктері мол.  
Еңбек  ӛнімділігін  арттыру  мен  жҧмыс  қабілеттілігін  ҧзартуда  дене 
шынықтырумен  айналысудың  жағымды  релі  дәлелденген,  мҧның  ӛзі  дене 
шынықтырудың қоғамдағы экономикалық маңыздылығын кӛрсетеді''. 
"Дене  шынықтыру  мен  спорт"  саласында  бҧрынғы  Кеңес  Одағы  мен 
одақтас  республикаларында  (171)  дене  шынықтыру-спорт  жҧмыстарына 
және  дене  шынықтыру  қозғалысының  тҥрлі  қҧрылымдары  ҥшін 
спортшыларды 
даярлауға 
жҧмсалатын 
қаржылық 
шығындардың 
нормативтері келтірген. Дене шынықтыру экономикасының ғылыми бағыты 
анықталған,  онда  дене  шынықтыру  халық  шаруашылығының  саласы 
есебінде, оның мәні мен материалдық-ӛндірістік базасының қҧрылымы,Дене 
шынықтырудың 
спорт 
саласындағы 
әлеуметтік 
экономика 
әсерініңкадрларының сҧрыпталуы (классификациясы), олардың жҧмысының 
ерек-шеліктері және ӛзге де бағыттары қарастырылған (138).  
Дене шынықтыру мен спортты экономикалықжағынан басқаруды қара-
стыра  отырып  В.Е.  Горшков  тӛмендегідей  экономикалық  әдістерді  атап 
кӛрсетеді: 
- экономикалық әсер ету әдістері; 
- жоспары әдіс; 
- несие беру (кредит беру) әдісі;  
- шаруашылық есеп жҥргізу әдісі (114, 18-19 беттер).  
Автор шаруашылық есеп жҥргізудің тӛмендегідей ҥш ҥлгісін ҧсынады: 
1.  Еңбек  ақы  қоры  шаруашылылық  есеп  жҥргізуден  тҥсетін  табысқа 
енеді;  сӛйтіп  оның  кепілі  болады,  ал  материалдық  кӛтермелеу  қоры  табыс 
қалдығынан (остаточная прибыль) қҧралады.  
2. Материалдық шығындарды етегеннен кейің бюджеттік және жоғары 
ҧйымдармен  есептесіп,  алған  несиенің  белгілі  бір  проценттерін  қайтарып, 
әлеуметтік  даму  қорын  қҧрғаннан  кейін  тҥсімнің  қалдығы  еңбек  ақыға 
жҧмсалады. 

126 
 
3.  Жалдау,  онда  еңбекке  ақы  телеу  соңғы  нәтижеден  кейің  сонымен 
бірге барлық тӛлемдерді етегеннен кейін жҥргізіледі. 
В.И.  Жолдак  дене  шынықтырудың  негізгі  әлеуметтік-экономикалық 
қызметтерін  бағалағанда  екі  аспектіні  ерекше  атап  кӛрсету  керекдеп 
есептейді:  
1. Жеке тҧлғалық. Бҧл адамға дене шынықтырудың әсер ету тиімділігін 
анықтайтың дене шынықтырумен айналысу адамға не беретіндігін, ол қалай 
ӛзгеріп,  осы  жаттығулардың  нәтижесінде  қалай  жетілетіндігін  кӛрсететін 
аспекті. 
2.  Әлеуметтік.  Адамға  дене  шынықтыру  мен  спорттың  жағымды  әсер 
етуімен  оның  қызметі  қалай  жетіліп,  ӛзгеретіндігің  қоғамның  қажеттілігін 
қанағаттандыру  ҥшін  әлеуметтік  ілгерілеушілікке,  рухани  ӛндіріске 
адамның қандай ҥлес қосқандығын бейнелейтін аспекті. 
5 кестеде дене шынықтыру экономикасының қызметі  мен ӛзара әрекет 
етуін  ерекше  басқаруды  талап  ететін  оның  негізгі  элементтері  келтірілген. 
Бҧл  дене  шынықтыру  қозғалысының  практикасында  ете  кҥрделі 
ҧйымдастыру  процесі  болып  табылады.  Бҧл  процесте  балалар  мен 
жасӛспірімдердің,  оқушылар  мен  студент  жастардың  дене  тәрбиесі, 
тҧрғындардың  сауықтыру  дене  шынықтыруы,  ӛндірістік  гимнастика, 
мҥгедектер  спорты,  олимпиадалық  спорт  тәрізді  дене  шынықтырудың 
қҧрамдас беліктерін қаржыландыру мәселесі қазіргі уақытта ерекше кҥрделі 
болып  отыр.  Қоғамға  дене  шынықтырудың  әлеуметтік  экономикалық 
әсерінматериалдық-техникалықжағынан  қамту  (спорт  ғимараттары,  спорт 
қҧрал-жабдықтары,  киім  және  т.б.)  сонымен  бірге  ішкі  және  сыртқы 
экономикалық қатынастардың тҥрлі аспектілерімен қоса қабат жҥреді.  
Спорт  дене  шынықтырудың  қҧрамдас  бӛлігі  екендігі  белгілі.  Оның 
маңызы  тәуелсіз  Қазақстан  Республикасының  қҧрылуымен  және 
Олимпиадалық  ойындарға  қатысу  хҧқығына  ие  болуымен  одан  сайын  ӛсе 
тҥсті.  1996  жылғы  XXVI  Олимпиадаға  қатысатын  спорттың  тҥрлері 
бойынша  Ҧлттық  командаларды  даярлау  мақсатында  "Қазақстан 
Республикасында  бҧқаралық  спортты  дамытудың  кезек  кҥттірмейтін 
шаралары  туралы"  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  Жарлығы, 
ҥкіметтің 
бірнеше 
қаулылары 
қабылданды, 
бҧлар 
Қазақстан 
спортшыларының Атланта және Сиднейде ӛткен Олимпиадалық ойындарда 
және т.б. халықаралық жарыстарда табысқа жетуіне себепші болады. 
Нагано және Солт Лейк Сити қалаларында ӛткен қысқы Олимпиадалық 
ойындарға  Қазақстан  Республикасының  спортшыларын  даярлауға  және 
қатыстыруға тиісті қаржы бӛлінді. 
Қазақстан  Республикасы  спортшыларының  жазғы  және  қысқы 
Олимпиадалық  ойындарда,  Кореяның  Бусана  қаласында  ӛткен  XIV  Азия 
ойындарында  жақсы  ӛнер  кӛрсетуі  Республика  беделінің  ӛсуіне  себепші 
болуда. 
Осы жарыстардың бәріне де мемлекет белгілі бір кӛлемде қаржы бӛлді, 
оның 
қайтарымы 
халықаралық 
деңгейдегі 
әлеуметтік-мәртебе 
кӛрсеткіштерінен керінуде. Бҧдан бӛтенде зерттеулер кӛрсеткеніндей еңбек 

127 
 
қызметінің  нәтижесінде  денесі  шымыр  адамды  даярлау  мемлекетке  қайта-
рылған  экономикалық  қайтарымнан  байқалады  (172,  52,  53).  Ҧлттық 
табысты  еселей  тҥсуге  әкелетін  қоғамдық  ӛндірісті  арттыруда  еңбектің 
тҥрліше саласында істейтіндердің дене дайындығы мен жҧмыс қабілеттілігі 
белгілі бір маңызға ие. Сӛйтіп дене шынықтыру және оның қҧрамдас бӛлігі 
спорт  әлеуметтік-экономикалық  категорияға  жатады:  дене  шынықтырудың 
спорт  саласындағы  әлеуметтік  экономика  әсері  мен  спорттың  қҧралдары 
арқылы  белсенді  тҥрде  демалу,  бос  уақытты  тиімді  пайдалану  -  қоғамның 
әлеуметтік міндеттері; алайда олар экономикалық міндеттерді шеше отырып 
ӛнім  ендіруді  кебейту,  еңбек  ӛнімділігін  артты-ру  ҥшін  алғы  шарттар 
жасайды. 
"Дене  шынықтыру"  саласында  қайсы  бір  қҧрылымға  тән  (дене 
шынықтыру  ҧжымы,  спорт  клубы,  спорт  қоғамы  және  т.б.)  экономикалық 
қатынастардың  әр  алуан  тҥрлері  айқын  кӛрсетілген.  Қазақстан 
Республикасы  дене  шынықтыру  қозғалысының  негізгі  буындарының 
экономикалық қҧрылымы мен мӛлшерін келтірелік. 
Туризм  және  спорт  комитетінің  сметасы  ведомстволар  мен  ҧйымдар 
ҥшін  жалпы  тәң  оонымен  бірге  Республиканың  дене  шынықтыру 
қозғалысының  ӛзіне  айрықша  тән  26  тӛменгі  топ  (подкласс)  пен  87 
ерекшеліктері бар. 
Бҧл  ретте  Қазақстан  Республикасында  дене  шынықтырудың  дамуы 
жҧмыс  жасайтын  дене  шынықтырудың  спорт  саласындағы  әлеуметтік 
экономика  әсерінің  ҧйымдарымен  және  қҧрылымдарымен  (министрліктер, 
ведомстволар,  спорттҥрлері  бойынша  федерациялар,  оқу  орындары, 
ӛндірістік  ҧжымдар  және  т.б.)  ӛзара  тығыз  байланысты.  Олардың 
әрқайсысының  қҧрылымы,  жҧмыс  істеуі,  қаржыландырылуы,  ішкі  және 
сыртқы қатынастары бойынша ӛзгеше ерекшеліктерге ие. 
Мысал ҥшін Республикалық жоғары спорт шеберлігі мектебінің қаржы-
экономикалық  ерекшелігіне  тоқталалық.  Оның  бюджеті  нақты  мақсаттар 
мен бағыттарға сәйкес келетін жиырма тӛрт ерекшеліктен тҧрады. Олардың 
он  бірі  "дене  тәрбиесі"  және  оның  қҧрамдас  бӛлігі  -  жоғары  жетістіктер 
спорты саласына ғана қатысты. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: