ДƏРІС. Теориялық жəне эмпирикалық зерттеулер. Зерттеу əдістері

Əдіс – бұл мақсатқа жету тəсілі. Əдіс дегеніміз қандай да бір құбылыс пен процестің теориялық зерттеу əдісі мен практикалық жүзеге асуы. Əдіс – бұл ғылымның басты мақсатын шешетін құралы - яғни объективті əрекетзаңдылығын ашушы. əдіс индукция мен дедукция қолдану орнын, талдау мен синтезді əрі теориялық жəне эксперименттік зерттеу əдістерін салыстырушы қажеттілікті анықтайды.

Əдісті мынадай бөлуге болады: жалпы, ғылымның барлық аумағында жəне зерттеудің барлық сатысында болатын; жалпығылымдық, (яғни барлық ғылым үшін); жекелеген (яғни белгілі бір ғылымдар үшін); арнаулы немесе арнайы (берілген ғылым үшін). Жалпығылымдық əдіске мыналар жатады: қадағалау, салыстыру, есеп, өлшеу, тəжірибе, жалпылау, абстрактілеу, формалау, анализ, синтез, сонымен қатар аксиоматикалық, гипотетикалық, тарихи жəне жүйелік əдістер.

Қадағалау - объективті ортаның тану әдісі. Болып жатқан жағдайға сезім мүшелері арқылы кедергі жасамай қадағалау. Салыстыру материалды ортаның объектісін немесе айырмашылығы мен ұқсастығын табу. Сезім мүшелері және қажетті приборлар арқылы іске асады.

Е с е п белгілі санды табу, біртекті объектілердің сандық өлшеулерін анықтау немесе олардың параметрлерін дәлелдейтін қасиетін табу.

Ө л ш е у эталонмен салыстырып, сандық өлшемін табатын физикалық процесс. Тәжірибе - объективті ортаның заңдылықтары мен гипотезаның шынайылығы тексеріледі. Бұл процеске тану үшін араласады, бірақ осы кезде бір жағдайлар шеткеріледі, ұлғаяды немесе әлсірейді. Жалпылау танудың жалпы анақтамасы. Негізгі бастапқы және объектіні сипаттайтын көзқарастар жиынтығы. Жаңа ғылым түсініктердің, заңдардың және теориялардың шығарылуының әдісі. Абстрактеу зерттеушіні қызықтыратын қасиеттері, байланыстары саналы өзгерістері. Формалау - жасанды тілде (математика, химия және т.б.) белгілер түрінде көрінісі.

А к с и о м а л ы қ ә д і с - ғылыми теорияның құрастыру әдісі кезінде кейбір жағдайлар дәлелденбейтін түрде қабылдана береді және арнайы логикалық ережелер үшін басқа білім алуда қолданылады. Жалпы белгілі, мысалы аксиома паралельді сызықтар (қиылыспайтын), геометрияда дәлелдеусіз қабылданды. Анализ бөлшектеу және біріктіру арқылы тану әдісі. Осыған байланысты аналитикалық әдістің негізін құрайды. Синтез әртүрлі жағдайдың бір ортақ шешімге келуі. Анализ және синтез бір-бірімен байланысты және қарама-қайшылықтар бірлігін көрсетеді. Индукция - кейбір жағдайлар болжамының нақты шешімге келуі. Аналогтеу әдіс пен көріністі зерттей отырып, басқа заттармен ұқсастығын, айырмашылығын анықтау. Анология модельдеу немесе модельді тәжірибемен тығыз байланысты.

С и с т е м а л ы қ ә д і с т е р - күрделі көпбайланысты системаларды зерттеуде қолданылады. Үздіксіз және детерминирлеуді, дискретті және байқаусызды сипаттайды. Әртүрлі әдістері ғылыми таным белгілі деңгейлерге бөлінеді: эмпирикалық, тәжірибелі – теориялық, теориялық және метатеориялық деңгейлер.

Эмпирикалық деңгейдің әдісі: қадағалау, салыстыру, есеп, өлшеу, анкеталық сұрау, әңгімелесу, тесттер, сынау және қателер әдісі.

Тәжірибелі – т е о р и я л ы қ д е ң г е й ә д і с і : тәжірибе, анализ және синтез, индукция және дедукция, модельдеу, гипететикалық , тарихи және логикалық әдістер. Т е о р и я л ы қ д е ң г е й ә д і с і : абстрактеу, идеалдау, формалау, анализ және синтез, индукция және дедукция, аксиоматика, жалпылау және т.б.

Методикалық ғылыми – техникалық шығармашылық және теория элементтері. Шығармашылық ойлаудың жоғары формасы, белгіліден шығады. Шығармашылықтың негізгі проблемасы- мотивациялық құрылым болып табылады. Мотивация сезіну қажеттілігімен байланысты. Қажеттілік үшке бөлінеді: биологиялық, әлеуметтік және идеалды (таным).

Биологиялық қажеттілік - күнделікті тіршілік аясы. Күшті үнемдеу әдісіжалқаулыққа ұласады. Әлеуметтік қажеттілік - материалдық сыйға, қоғамдағы құрметке ұмтылу. Идеалды қажеттілік жан-жақты ақпарат алудағы қажеттілік. Шығармашылықтың негізі болып ойлау әдісі - көзге елестету жатады.

Көзге елестету үш түрге бөлінеді: - логикалық; - критикалық; - шығармашылық.
Негізгі әдебиеттер: 1 [6-9, 44-78], 3 [35-38]

Қосымша әдебиеттер: 8 [25-28]

Бақылау сұрақтары: 1. Ғылыми зерттеудің негізгі сатылары ?

2. Зерттеудің жалпығылыми әдістері?

3. Эмпирикалық деңгей әдістері.

4. Ғылыми танымның әдістерінің деңгейі.

5. Кез келген шығармашылықтың соңғы нәтижесі не болады ?

6. Шығармашылық мотивтері.