Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| Өткізудеп жылудың денемен жанасқан температурасы томен зат-
тарға берілуін айтады (мыс&лы, қүс денесінен жьшудың үяға берілуі). Конвекция деп жылудың денемен жанасқан ауа ағынына берілуін ай тады. Ауа ағыны жылдамдаса, конвекция күшейеді. Сөуле шашудеп денеден жылудың инфрақызыл сөулелермен таралуын айтады. Бу лану деп сүйы қты ң (тердің) газ төрізді күйге айналуын айтады. Ж ылудың белгілі бір бөлігі зөр жөне нөжіс арқылы да бөлінеді. Ж алпы денеден бөлінетін жылудың 70 пайызы конвекциялық жөне радиациялық жолмен шығарылады. Қоршаған орта мен тері темпе- ратурасының айырмасы неғұрлым көп болса, соғүрлым жылу тез бөлініп шығады. Тері тамырларының кеңеюі жылу шығаруды арт- тырады. Денеден бөлінген тердің өр грамы 2,42 кДж жылу шығара- ды. Тері тамырларының тарылуы, тері шелінің қалындауы жылудың бөлінуін азайтады. Дене температурасын ретгейтін орталық аралық мидың гипотала мус аймағында орналасқан. Гипоталамустың алдыңғы бөлімінің тор- шалары қан температурасының жоғарылауына реакция береді де, жылу бөлу орталығьш, ал артқы бөлімінің торшалары қанның салқындауына реакция беріп, жылу түзу (өндіру) орталығын қүрайды. Жылу ретгеу ортальпы не рефлекстіқжолмен, не гуморальды түрде қозады. Жылуды рефлекстік жолмен реттеуде тері рецепторлары маңызды қызмет атқарады. Терінің жылылықты не суықтықты қабылдайтын рецепторы қозғанда тітіркеніс нерв орталығына беріліп, одан өрі вегетативтік нервтер немесе ішкі секреция бездері арқылы зат алмасу процесінің қарқынын өзгертеді. Сонымен қатар мүндай кезде етгердің өрекеті, тамырлар арнасы, тер бөлу процесі, тынысты ретгейтін орта- л ы қ қызметі өзгереді. 166 Жьиіуды гуморальды реттеу қан температурасының қан тамырла- рыңдағы немесе шпоталамустағы терморецепторларға өсері нәтижесінде атқарылады. Жылуды реттеу процесіне үлкен ми жарты шарларының (мандай бөлігінің) торшалары да қатысады. Ми қыртысын сылып тастаса, жьшуды реттеу процесі нашарлайды. Сыртқы орта температурасы- ның ауытқуларына шартты рефлекстер оңай қалыптасады. 174- сурақ. Изодинамия заңдылыгы деген не? Энергия алмасу кезінде белоктар, көмірсулар, майлар бірін-бірі алмастыра береді. Бүл өрбір органикалық заттардың энергиялық құндылығына байланысты изодинамия зандылығына сөйкес жүретін процесс. Изодинамия заңдылығы бойынш а 1 г майды 2,3 г көмірсу немесе белок алмастыра алады. Ал, 1 г көмірсуды 1 г белокпен алма- стыруға болады. Ескертер жай, бүл заң қоректік заттардың тек энер- гиялық құндылығына ғана негізделген де, олардың қүрьш ымдық және биологиялық маңызын ескермеген. М ысалы, белокты ешбір органикалық зат шьш мөнісінде алмастыра алмайды, себебі оған өзіңдік ерекшелік төн жөне оның қүрамында басқа органикалық заттарда кездеспейтін азот болады. 7-ТАРАУ БӨЛУ Ж Ү Й Е С ІМ Е Н ТЕРІ Ф И ЗИ О ЛО ГИ ЯСЫ 175- сурақ. Бөлу процесі деген не, оның маңызы қандай? Зат алмасу процесі барысында бір жағынан организмге қажетгі жаңа қосьшыстар түзілсе, екіншіден организм пайдалана алмайтын түрлі ыдырау өнімдері пайда болады. Мысал ретінде несепнөр, зөр қышқылы, креатинин, аммиак т.с.с. атауға болады. Бүл өнімдер орга- низмде көп жиналса, оның тіршілік өрекетіне үлкен зиян келеді, организм уланады, мұндай жағдай өлімге өкеп соқтырады. Сондық- тан қалыпты жағдайда арнаулы мүшелер қызметі нөтижесінде уытты ыдырау өнімдерінің мөлшері организмнің ішкі ортасында артьш кетпей бір деңгейде сақталады. Организмнің зат алмасу процесінің уытгы ыдырау өнімдерінен, түрлі бөгде заттардан, су, түз жене органика- лык. затгардың шамадан артық мөлшерінен арылуын қамтамасыз ететін процесті бөлу немесе экскреция деп атайды. Адам мен жоғары сатыдағы жануарларда болу қызметін бүйрек, өкпе, тері, ас қорыту жолы атқарады. Өкпе арқылы организмнен көмір қыш қыл газы, су, наркоздан кейін эфир мен хлороформ, ал коголь буы бөлінеді. Сілекей бездері мен қарын бездері кейбір ауыр 167 металдарды, дөрі-дөрмектерді, бөгде органикалық заттарды бөледі. Бауыр қанды тироксин, фолликулин гормондарынан, гемоглобиннің ьщырау өнімдерінен, азотты заттардың алмасу өнімдерінен тазарта- ды. Іш ек пен ұйқы безі арқылы ауыр металдар тұздары, өт пигмент- терінің өнімдері бөлінеді. Бүйректе түзілетін зөр құрамында зат ал масу процесінің ақырғы ыдырау өнімдері - несепнөр, зөр қышқылы, аммиак, іфеатинин, креатин бөлінеді. Тері (тер бездері) арқылы су, минералды түздар, азотты затгардың алмасу өнімдері (несепнөр, зөр қы ш қы лы, ауыр дене жүмысы кезінде - сүт қышқылы) бөлінеді. Аталған мүшелерден құралған бөлу жүйесі организмді зат алмасу процесінің уытты өнімдерінен, бөгде затгардан тазартып, денедегі сұйықтьщ мөлшерін, осмостық қысым деңгейін, қанньщ иондық құра- мын, қышқыл-сілтілік тепе-тендікгі, гомеостазды сақтауда маңызды рөл атқарады. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|