Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан

Несіпбаев  Іөлеутай 
биология  гылымдарының докторы,  профессор,  Кдзақстан 
жогары  мектебінің  еңбек  сіңірген  кызметкері,  Кдзақстан  Республикасы  білім  беру 
ісінің  озаты.  1961  жылы  Алматы  зоотехникалық-малдорігерлік  институтын  бітірген. 
Еңбек  жолын  осы  институттың  физиология  кафедрасында  үстаздық  жүмыстан 
бастап,  ассистент,  доцент,  профессор,  кафедра  меңгерушісі  міндеттерін  аткдрган. 
Жануарлар  физиологиясы  саласында  беделді  де  білгір  маман.  Докторлық диссерта- 
циясын  1990  жылы  Москеудің  А.  К.  Тимирязев  атындагы  ауыл  шаруашылық  ака- 
демиясының  жанындагы  арнаулы  кеңесте  қоргаган.  Қазақ  тілінің  мемлекеттік 
мортебесін  көтеруге  ат  салысып  жүрген  галым-үстаз.  Казак тілінде  түңгыш  жазылган 
2  томдық  “Жануарлар  физиологиясы”  (1995,  1996),  “Адам  жоне  жануарлар  физио­
логиясы  (2000)  атты  окулыктардың,  физиология  термиңдері  түсіндірме  сөздігінің 
(1999,  2004),  физиология  практикумының  (1994,  2004),  ондаган  оку  қүралдарының 
авторы.  Кдзақстан  үлттық  энциклопедиясы”  биология  бөлімінің  консультанты.
Оньщ  қаламынан  жарық  көрген  160-тан  астам  ғылыми  еңбектер  негізінен  ас 
қорыту  физиологиясының  проблемаларына  арналган,  олардың  арасында  аталған 
окулықтар,  практикум  мен  сөздіктерден  баска  бір  ғылыми  монография,  екі  салалық 
создік,  копшілікке арналған  екі  танымдық кітап,  физиология  понінің  бірнеше  типтік 
бағдарламалары  бар.  Жоғары  оқу  орындарының  стандарттарына  сай  жаңа  буын 
оқулықтарды  жазганы  үшін  Қазақстанның жоғары  оку орындары  кауымдастығы оны 
“Саңлақ  автор"  номинациясы  бойынша  арнаулы  дипломмен  марапатгаган.  Қазіргі 
таңда  профессор  Т.  Несіпбаев  Қазақ  үлттық  аграрлық  университетінің  академик 
Н.  О.  Базанова  атындагы  жануарлар  физиологиясы  мен  морфологиясы  кафедрасы- 
ның  меңгерушісі  кызметін  атклруда.
Т.  НЕСШБАЕВ
АДАМ  ЖӘНЕ  ЖАНУАРЛАР 
ФИЗИОЛОГИЯСЫ
Окулық-диалог,  сүрақ-жауап 
Өіщеліи, толықтырылған екінші басылым
Қазақстан  Республикасының  Білім жоне гылым министрлігі 
жогары оқу орындарының ветеринариялық, 
биологиялық, медициналық факультеттері 
студенттеріне арнсілван оқулық рвтіндв бекіткөн
АЛМАТЫ
“Ғылым”
2005

Б Б К  28.707.3+28.673я7
Н  50
Несіпбаев Т.
Н  50 
Адам ж әне жануарлар физиологиясы.  О қулық-диалог.
С үрақ-ж ауап.  —Алматы:  “ Ғ ы лы м ”  ғылыми  басна  орталығы, 
2005.  —304-бет.
ISBN  9965-07-374-0
Кітап сұрақ-жауап түріндс физиология пәніиің жоғары оқу орын- 
дарына  арналған  типтік бағдарламаға  сәйкес  қүрастырылған.  Оның 
12  тарауға  топтастырылған  сүрақтарына  берілген  жауаптарда  гы- 
лымның  қазіргі  кезде  қол  жеткізілген  жетістіктері  ескерілген.
Оқулықта  организмде  байқалатын  қүбылыстарға,  процестерге, 
физиологияда  қалыптасқаи  үғымдарға  нақтылы  анықтама  беріліп, 
жеке  тараулар  мен  сүрақтар  бір-біріне  реті  мен  мазмүны  жағынан 
тәуелсіз баяіщалған.  Соидықтан жалпы материалды кез кслгеи тиімді 
тіркесте  оқып,  меңгеруге  болады.  Кітап  оқырмандарының  аясы 
жоғары  оқу  орындары  студенттерімен,  аспираиттармен,  оқытушы- 
лармсн,  биолог-мамандармен  шектелмейді.  Басылым  барша 
жүртшьиіыққа  арналған.
Рецензия  ж азғандар: 
биология  ғылымдарының  докторы, 
профессор  К.  С.  Рымжанов
биология  ғылымдарының докторы, 
профессор  Б.  Т.  Толысбаев
Б Б К  28.707.3+28.673я7
1910000000  05
40 7 (0 5 )-0 5  
©  Несіпбаев Т.,  2005
©  “Былым”  гылыми  баспа 
ISBN  9965-07-374-0 
орталыгы,  2005
Кіріспе
Ф и зи ологи я  -  б и о ло ги ян ы ң   м аңы зды   сал ал ар ы н ы ң   бірі.  Ол 
организмнің тіршілік әрекетін, жеке мүшелер мен жүйелердің қызметін 
зерттеп,  олардың ерекш еліктерін,  биологиялы қ м аңы зы н аны қтай - 
ды,  организмнің сыртқы  ортамен  қары м -қаты настары ндағы  занды - 
лықтарды ашады.  Ф изиология медицина мен ветеринарияны ң, ж ал­
пы биологиялық сипаттағы қодцанбалы гылым салаларының ірге тасы, 
негізі болып саналады. Адам мен  мал организмдеріне тән  ф унциялар 
(қызметтер) мен процестердің тіршіліктік м әні мен маңызын айқы н - 
дай отырып,  ф изиология арнаулы  мамандарды денсаулы қты  қорғау, 
организмді қатерлі  (экстремальді) жағдайлардан сақтау т.б.  ш арала- 
рын ғылыми негізде үйымдастыруға қажетті мағлұматтармен қамта- 
масыз етеді.  С онды қтан да бүл  саланы ң деректерін тек арнаулы ма- 
мандар немесе жоғары оку орындары студенттері, аспирантгар, оқыту- 
шы-педагогтар ғана емес,  іргелес м ам анды қ иелері, ж алпы  копш ілік 
біліп-үғынғаны ләзім.  Бірақ ф изиологияда коптеген арнаулы үғы м- 
дар, терминдер мен соз тіркестері қолданылады.  С онды қтан бүл са- 
ланы ң мазмүнын терең ұгынып түсіну, жалпы  пәнді меңгеру қиы нга 
соғып жатады.  Бүл  пәнді сүрақ қо й ы п ,  он ы ң  жауабын таба оты ры п 
оқы ған жон.  Сонда ғана оқы рм ан түбегейлі білім ж инақтайды ,  орга­
низмде жүретін күрделі  процестердің биологиялы қ м әнін  үгынады.
Бүл басылымның мақсаты оқы рм анны ң білім деңгейін тереңдетіп, 
оны ф изиологиялы қ маглүматтарды болаш ақ м аманды қты  игеруде, 
жалпы  өмірде  кездесетін түрм ы сты қ жагдайларда сауатты  пайдала- 
нуға бейімдеу.  Кітапта организмде  байқалаты н  құбы лы старға,  п р о ­
цестерге,  ғы лы м да  қ а л ы п т а сқ а н   үғы м дарга  н ақ ты л ы   а н ы қ та м а  
беріліп,  о қ ы р м ан га  ой түрткі  салу,  о н ы ң   түж ы ры м дау  қ абілетін  
артты ру,  ж и н ақ таған   білім ін ің  түбегейлі де тер ең  болуы на  ы қ п ал  
ету ж ақтары  ойластырылды.
Кітапты  жазу  барысында  автор  ф изиология  п ән ін   оқытудағы 
көпж ы лды қ тожірибелеріне сүйене отырып,  оқы ту процесіндегі са- 
бақтастық,  іргелестік принциптерін ескеруге тырысқан.  О сымен бай- 
ланысты басылымда физиологияга қатысты жалпы биологиялық үгым- 
дар, анатомия мен гистология мағлүматгары,  биохимиялы қ деректер, 
экологиялы қ түсініктер қамтылған.  О қулы ққа аталған бағытгагы ма-
3

териалдардың енуі қазіргі физиология ғылымыньщ  дамуындагы жал- 
пы  тен ден ц и яд ан  туы ндап,  осы   ғы лы м н ы ң  түрлі  проблем алары на 
б о л аш ақ   м ам андар  мен  ж алпы   оқ ы р м ан д ар д ы ң   көң ілін   аудару 
қаж еггілігіне негізделген.
Кітапта  автор  жоғары  оқу  оры ндары   бағдарламасы ны ң  барлы қ 
сұрақтары н қам ты п,  басты -басты  мөселелерге көңіл бөлген,  оларға 
нақты лы ,  ж ан-ж ақты  жауап берген.  С оны м ен қатар оқулы қта жеке 
тараулар мен сұрақтар бір-біріне реті мен мазмұны жағынан тәуелсіз 
баяндалған. С онды қтан жалпы материадды кез келген тиімді тіркесте 
оқы п, меңгеруге болады. Дегенмен, жеке тараулар арасыңца оқырманға 
орган изм н ің  күрделі қы зм етін  ұғынуға м үм кіндік беретін ішкі бай- 
ланы с та сақталған.  Кітап  қазіргі  кезде елімізде дамып  келе ж атқан 
ізденіп  о қ ы п ,  үздіксіз  білім  ж инақтау  п ринципін  жүзеге  асыруға 
негізделген.
Автор  кітапқа пікір ж азып,  ақы л-кең ес қ о сқан  биология ғылым- 
дары ны ң докторлары, профессорлар Б.Толысбаев пен Қ .Рымж ановқа 
зор алғысы н білдіріп, рахметін айтады.  С оны м ен қатар ол оқулы ққа 
п ік ір   б іл д ір іп ,  қ ү н д ы   е ск е р тп ел е р   м ен   ү сы н ы стар   ж асай ты н  
әріптестеріне, студент жастарға, үстаздар мен мамандарға, жалпы оқыр- 
мандарға ш ы н көңілден ы қы ласы н білдірген болар еді.