Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 199-сурақ. Қалқанша без қандай қызмет атқарады?
Қалқанш а без кеңірдектің алғашқы екі-үш сақинасының вент- ральдық бетінде, көмекейдің қалқанша шеміршегінің артында орна- ласқан жұп без. Оның массасы адамда 20-40 г, жылқы мен сиырда - 25-40 г, шошқада - 15-20 г, қой-ешкіде 5-10 г, тауықта 40-100 мг. Без сырт жағынан дөнекер үлпалы қабықшамен қапталады да, одан тараған перделермен жеке-жеке көпіршіктерден (фолликулалардан) тұратын бөліктерге бөлінеді. Көпіршіктер қабырғасы бір қабат эпи- телиальды торшалардан құралады да, оның ішінде тиреоглобулині бар біртекті коллоид жинақталады. Қалқанша без қүрамында йод элеменіі бар тироксин жене үшйодгы тиронин атты гормондар бөледі. Бүл гормондар организмдегі зат ал- масу процесінің қарқьшын, организмнің өсіп-жетілуін ретгейді, жо- ғары дөрежелі нервтік қызметке эсер етеді. Тироксин белоктардың, көмірсулардың, майлардың тотығуын күшейтіп, ұлпалардың глюко- заны сіңіру қабілетін жоғарылатады, бауыр мен бүлш ы қ етте гликогеннің ыдырауын жылдамдатады. Қалқанш а без гормондары денедегі су мен минералды заттардың алмасуын ретгейді, ас қорыту ағзалары қызметін күшейтіп, сүт түзу процесін жандандырады. Қалқанш а без қызметі нашарласа зат алмасу процесінің қарқыны төмендеп, организм әлсірейді, бұлшық ет болжырап, дене темпераіу- расы төмендейді, жыныстық қызмет бұзылып, нерв жүйесінің қоз- ғыштығы нашарлайды, жоғары дөрежелі нервтік қызмет бүзылады. Бездің гиперфункциясы базед дертіне шалдықтырады. Бүл жағ- дайда зат алмасу қарқыны жоғарылап, адам қатты арықтайды, жүрек 190 соғады, дене қызуы көтеріліп, адамның жұмыс қабілеті төмендейді, әлжуаздық, тершендік, ашушандық байқалады. Организмде йод жетіспеген жағдайда без шырышты секретті көп бөліп, көпіршіктер қабырғасы керіліп, бездің көлемі өседі» секреция- лы қ торшалар қысылып, олардың қызметі нашарлайды, гормондар- дың түзілуі бөсендейді, организм жемсау (зоб) ауруына іДапдығады. Без қызметі мүлдем тоқтаса шырышты ісік — микседема, байқалады. Мұндай сырқаттың өсуі тоқтап, сүйектің жетілуі тежеДеді, жүрек соғуы сиреп, зат алмасу процесі нашарлайды, дене темЛературасы төмендеп, ас қорыту ағзаларының жұмысы бүзылады. Балалар өспей, жарым ес болып қалады. Ересек адамда зат алмасу қар&ьіны 30-40 пайызға төмендеп, белоктың алмасуы бүзылады, үлпааралМқ сұйықта муцин мен альбуминнің мөлшері көбейіп, онкостық қысілм жоғары- лайды. Организм ісінеді, жоғары дөрежелі нервтік қызмеТ нашарлап, адамның ойлау қабілеті төмендейді. Қалқанш а без қызметі жыл маусымына, организмніҢ физиоло- гиялық күйіне қарай өзгеріп отырады. Қыста бездің белсе Ңцілігі жо- ғарылап, жазда төмендейді. Буаздық, сүттену кезендерінде бездің фи- зиологиялық гиперфункциясы байқалады. Қалқанша без фолликуласының сыртында орналасқан торшалар (парафолликулярлық торшалар) тиреокальцитонин гормоНьщ түзеді. Бұл гормон қан құрамындағы кальцийдің сүйек ұлпалар*>іна ж инақ- тальш, үнемдеп жұмсалуын, бүйрек арқылы фосфордың б0Лщуін қам- тамасыз етіп, қандағы кальций мен фосфордьщ ара қатьшасЬін реттейді. 200-сурақ. Қалқанша серік бездің маңызы қандай? Қ алқанш а серік бездер қалқан ш а бездің арт жағыЯ ала, оған жабыса орналасқан кішкентай құрылымдар. Бұл бездер балықтан басқа барлық омыртқалы жануарларда кездеседі. Ж ьРіқы , түйе, қой-еш кі, ит жөне қоянда бұл бездер қо с ж үптан, ал Ш ошқада — жалғыз ж үптан тұрады. Без негізгі жөне оксифильдік торшалардан құралады. Иегізгі тор шалар секрециялық қызмет атқарады, ал оксифильдік ториіалардың маңызы өлі толық анықталмаған. Қалқанша серік бездер паратгормон жөне кальцитоний деп атала- тын гормондар бөледі. Паратгормон сүйекте кальцийдігі жиналуын ретгейді, кальцийдің белокгармен, фосфаттармен қосылыс түзуін шап- шандатады, кальций мен фосфордьщ сүйектен шайылуын Жеңілдетеді, қ ан құрамы ндағы кальций мөлш ерін жоғарылатадьі» бүйректе кальцийдің кері сорылуын жеңілдетеді. Кальцитонин қан Қүрамында кальций деңгейін төмендетеді, сүйектен кальцийдің шаймалануын бөгейді. Оның өсері паратгармонға қарсы бағытгалған (3^-сурет). 191 |