Номадизм (көшпенді) концепциялары

Номадизм (көшпенді) концепциялары .

2. Көшпелілік (номадизм) мәдениет типі ретінде

Көшпелілік (номадизм) – халықтың көп бөлігі экстенсивті көшпелі мал бағумен айналысатын кездегі экономикалық қызметтің ерекше түрі және онымен байланысты қоғам типі

Қазақстанның аумағында бір емес, адамзатқа тиесілі жартылай отырықшы, отырықшы, көшпелі сынды үш бірдей шаруашылықтың түрі болғандығы барлығына белгілі. Үлкен саяси әлеуметтік құрылым болды, өзінің мәдени ерекшелігі, өркениеттің ерекше түрі болды.

Көшпелілер туралы әр түрлі түсініктер

Көшпелілер туралы нашар түсініктер сол ерте заманда-ақ қалыптасты. Көне Қытайда "көшпелілер жабайы, мәдениеттің қас жауы" деген түсінік қалыптасты. Еуропада да көшпелі ғұндарды "тағы-жабайылардың тұқымы, өркениеттің жауы" деп есептеді.

Көшпенділер өмірі

Көшпелілер құрғақ далада және жартылай шөлейт аудандарда немесе мал өсіруге оңтайлы жерлерде өмір сүрді. Олардың негізгі тағамы сүт өнімдерінің әр түрлі түрлері болды, азықтары - жануарлардың еті, аң аулау арқылы , ауылшаруашылық өнімдері және жинау болды. Құрғақшылық, қарлы боран (жұт), мал эпидемиясы көшпеліні бір түнде барлық тіршілік ету құралдарынан айыруы мүмкін болған. Табиғи апаттарға қарсы тұру үшін мал өсірушілер тиімді өзара көмек түрін - әр тайпа құрбанға бірнеше ірі қара берді.

Көшпенділер өмірі

Жануарлар үнемі жаңа жайылымдарға мұқтаж болғандықтан, малшылар жылына бірнеше рет бір жерден екінші жерге көшуге мәжбүр болды. Көшпелілер арасында ең көп таралған тұрғын үй типі - әдетте жүнмен немесе былғарымен (киіз үй, шатыр немесе шатыр) жабылған, жиналмалы, оңай тасымалданатын құрылымдардың әр түрлі типтері. Көшпелілер арасында тұрмыстық ыдыс-аяқ болған, ал ыдыс-аяқ көбіне сынбайтын материалдардан (ағаш, былғары) жасалынған. Киім мен аяқ киім, әдетте, былғарыдан, жүннен жасалған

Көшпенділер және отырықшы әлем

«Атқа міну» түрі (яғни, жылқылардың немесе түйелердің көп болуы) көшпелілерге әскери істерде айтарлықтай артықшылықтар берді. Көшпенділер ешқашан ауылшаруашылық әлемінен оқшау өмір сүрген емес. Оларға ауыл шаруашылығы мен қолөнер бұйымдары қажет болды.

Көшпенділер менталитеті

Ежелгі және ортағасырлық көшпенділер арасында кеңістік пен уақытты, қонақ күту әдет-ғұрпын, қарапайым және төзімділікті, соғыс культтарының, жауынгер-атқыштың, батыр батыр бабалардың болуын болжайтын ерекше менталитет тән. Бұл өз кезегінде ауызша шығармашылығында да (батырлық эпоста) да, бейнелеу өнерінде де (жануарлар стилінде), көшпенділер тіршілігінің басты қайнар көзі - малға деген культ қатынасында көрініс тапты. Таза көшпенділер деп аталатындар (үнемі көшіп жүретін көшпелілер) аз екенін ескеру керек (Арабия мен Сахара, Моңғолия және Еуразия даласындағы кейбір басқа халықтардың көшпелілері).

Көшпелілердің түрлері

• Бедуиндер немесе көшпелі түйе өсірушілер Солтүстік Африка мен Оңтүстік-Шығыс Азияда кездеседі;
• - Африка көшпенділері - олар мал өсіреді, таралу аумағы - Оңтүстік Сахараның шөлдері; -
• еуроазиялық көшпелілер - олар ешкі мен қой өсіруге мамандандырылған, ал жылқы мен ірі қара малды атқа міну үшін пайдаланған; -
• бұғы бағушылар - негізінен бұғы бағумен айналысады және Солтүстік-Азия тундрасында тұрады; -
• теңіз көшпенділері - балық аулауға байланысты өмір салтын ұстанған.

3. Еуразия кеңістігі көшпенділері мәдениетінің негізгі ерекшеліктері

Алғашқы екі мыңжылдықта көшпелі мәдениеттің өрлеу кезеңі болды. Техникалық прогресс бәрінен де байқалды. Тек өгіздердің арқанымен қозғалатын ағаш діңдерінің түптеріндегі түпнұсқа арба (4-ғасырда) жоғары дөңгелектердегі арбамен ауыстырылды, кесіп өтуге мүмкіндік берді.

киіз үй

• Көшпенділердің киіз үйі — тарихымыздағы ең бірінші сәулеттік құрылыс. Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. Сондықтан, оны шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол оңайлықпен бұзылмайды. 
• Киіз үй-көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан қонысқа көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй.
• Киіз үй кейінгі қола дәуір б. з. б. XII—IX пайда болып, тарихшылардың кейбір ой-пікірлерінше андрондық тұрақ үйлеріне ұқсастығы жақынырақ болған. Алайда андрондық үйлері бөренелі тектес лашық үй болған. Сондықтан бұл нұсқаны шындыққа жатқызуға болмайды. Киіз үй жуық шамамен алғанында кейінгі дәуір б. з. б. 8-5 ғасырларда пайда болуы мүмкін. Киіз үй ғұн дәуірінен белгілі. Кейбір ежелгі көшпенділердің мобильді тұрақ үйінің көрсетілімдерін жартасқа салынған суретте сақталып қалған.