Нұржан Қуантайұлы алаш Орда баспасөзі және жүсіпбек аймауытұЛЫ

Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ
Алаш Орда баспасөзі және 
жүсіпбек АЙмАУЫТҰЛЫ
Өскемен
Аltay-Пресс
 
2013 жыл

УДК 821.512.122.О
ББК 83.3 (5Қаз.)
Қ-71
Қазақстан Республикасы 
Мәдениет және ақпарат министрлігі ақпарат және 
мұрағат комитетінің бағдарламасы бойынша 
шығарылып отыр
 
Нұржан Қуантайұлы.
Қ-71  «Алаш Орда баспасөзі және Жүсіпбек Аймауытұлы». 
– Өскемен: «Аltay-Пресс», 2013. – 292 б.
 
ISBN 978-601-7070-98-4
Ғылыми-зерттеу  еңбегінде  ғалым  Нұржан  Қуантайұлы  қазақтың 
қазіргі  жазба  әдебиетінің  негізін  қалау-шылардың  бірі,  қазақ 
әдебиетінің  классик  жазушысы  Жүсіпбек  Аймауытұлының  көсемсөз 
шығармашылығын арнайы қарастырады. 
Архивтерден қаламгердің бұрын белгісіз болып келген жүзден астам 
шығармасын, оның ішінде әңгімелері мен көркем  очерктерін,  фельетон-
дары мен мақалаларын тапқан ғалым осы кітапта Жүсіпбектің көсемсөз 
мұрасын  тұтас  шығармашылық  жүйеде,  бүгінгі  көзқарас  тұрғысында 
талдайды. Зерттеуде сондай-ақ жазушының бұрын белгісіз болып кел-
ген, баспасөздегі редакторлық қызметтері анықталып, архив құжаттары 
бойынша өмірбаянының ақтаңдақ тұстары қалыпқа келтірілген.  
Кітап  филология,  журналистика  факультеттерінің  студенттері  мен  
магистранттарына, сондай-ақ жалпы көпшілік қауымға арналған.
УДК 821.512.122.О
ББК 83.3 (5Қаз.)
Пікір жазғандар – 
Р. Тұрысбек, филология ғылымдарының докторы,
А. Шәріп, филология ғылымдарының докторы
ISBN 978-601-7070-98-4                                       © «Аltay-Пресс», 2013

3
Сөз басы
XX ғасыр адамзат тарихының шеруінде біздің қазаққа 
өте  ауыр  болғаны,  әсіресе  ғасыр  басындағы  алмағайып 
кезеңдер,  ашаршылық  геноциді,  екі  бірдей  жер-жаһан 
соғысы,  қызыл  репрессиялар  ұлтымыздың  демография-
сын  ойсыратып  кеткені  мәлім.  ХІХ  ғасырда-ақ  толық  от-
арланып болған қазақ халқы Ресей империясы құрамында 
бірте-бірте  шетқақпай  болып,  жері  тарылып,  енді 
отаршылықтың  қамытын  кигенін  жан-тәнімен  сезе  ба-
стайды.  Әйткенмен  бірінші  жер-жаһан  соғысына  дейін 
қазақ  қоғамының  әлеуметтік  сыпатында,  рухани  бол-
мысында  жаңа  серпілістер,  соны  өзгерістер  бой  көтере 
бастаған.  Империя  езгісіндегі  халық  үшін,  әсіресе  ұлт 
қамын,  ел  келешегін  ойлауды  мұрат  тұтқан  қазақ  зи-
ялылары  үшін  мемлекеттегі  саяси  толқулар,  отарлау 
озбырлықтары,  бірінші  жер-жаһан  соғысының  басталуы, 
өзге  де  қоғамдық-саяси  өзгерістер  бейтарап  құбылыс  бо-
лып  қалмайды.  Отаршылық  ажырғысы  мойнына  киілген 
ұлттар мен ұлыстардың көзі ашық азаматтары азаттық жо-
лын  таңдауға  ниет  етеді.  Ұлттық  сана-сезім  ояна  бастап,  
отаршы  империяның  өктемдігіне  қарсы  шығу  керегін, 
сол  жолда  қоғамдық-саяси  күрестің  жаңа  сүрлеуіне  түсу  
қажеттілігін,  ат  төбеліндей  болса  да,  қазақтың  бірталай 
оқыған азаматы түсіне бастаған.

4
Киіз туырлықты, алаш ұранды қазақтың ел мүддесін өз 
басынан биік қойған, «қайткенде алаш көркейер деген ой-
дан басқа ойды өмірінде малданбаған» (Сұлтанмахмұт) 
азаматтары  –  Әлихан  Бөкейханов,  Ахмет  Байтұрсынов, 
Міржақып  Дулатов  секілді  қайраткерлердің  қадірі 
ғасырдан  ғасыр  өткен  сайын  арта  бермек.  Бұлардың 
қатарында Х.Досмұхамедовы, М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов, 
А.Бірімжанов, Ә.Ермеков, Р.Мәрсеков, Б.Сәрсенов сияқты 
т.б.  ұлт  ерлерінің  есімдері  жартысы  бүтінделіп,  жоғы 
түгенделген қазіргі тарихымызда, құдайға шүкір, лайықты 
орнын алып жатыр. Ұлт тәуелсіздігін аңсаған бұл топтың 
зор қызметі өз заманының тасқа түскен тарихы – ХХ ғасыр 
басындағы  іргелі  басылым  –  «Қазақ»  газетінде  айқын 
көрінгені рас. «Оянған ойдың бетін түзеп, жолға салып, 
ілгерілеуіне қамшы болған «Қазақ» газетінің» /1/ үлгісін 
көрген  Жүсіпбек  Аймауытұлы  да  ел  болашағын  ойлап, 
алаштың  рухани  жүгін  көтеріп,  қазақ  мәдениетінде  мол 
қазына қалдырған қаламгердің қатарынан орын алады.
Ұлт  зиялыларының  қоғамдық  қайраткерлігін,  ел 
үшін  еткен  қызметін  айтпағанда,  соңында  қалдырған 
шығармалары,  оның  ішінде  көсемсөз  мұрасының  өзі 
алаш  мәдениеті  тарихында  өзгеше  тұрпаттағы,  айрықша 
сыпаттағы мирас екенін тәуелсіз ел болған кезімізде анық 
таныдық. Бұл ретте әдебиетімізге қайтып оралған Жүсіпбек 
Аймауытұлының  енді  баспасөздегі  қызметін  анықтау, 
оның ішінде Алаш Орда қозғалысының ықпалымен жарық 
көрген баспасөздегі еңбегін бағамдау, көсемсөз еңбектерін 
тауып, ғылыми айналымға енгізу күн тәртібінде тұрған еді. 
Көсемсөз  шығармашылығы  XX  ғасырдың  басын-
да  қазақ  ұлтының  тыныс-тіршілігінен,  қоғамдық-саяси, 
әлеуметтік-экономикалық,  мәдени-рухани  өмірінің  әр 
қырынан  хабар  беретін,  ұлттық  сананың  өркендеуіне 
үлес  қосқан  біршама  қаламгердің  шығармашылығы  мен 

5
қазақ  баспасөзіндегі  қызметі  арнайы  зерттеле  қойған 
жоқ.  Сол  кезеңдегі  қазақ  жазушыларының  ішіндегі 
бірегейі,  руханият  саласындағы  ірі  тұлғалардың  бірі 
Жүсіпбек Аймауытұлы қазақ демократиялық баспасөзінің 
қалыптасуына  көп  үлес  қосты.  Заманында  көркемсөз 
бен  көсемсөз  қайраткерлерінің  бірі  болған  оның  мол 
шығармашылық  мұрасы  коммунистік-тоталитарлық, 
қызыл  режимнің  үкімімен  совет  кезінде  (1930  –  1988 
жылдар аралығы) зиянды деп табылды. Қоғамдық-саяси 
көзқарасы, әдебиеттегі принциптері тұрғысынан айыпта-
лып, соңында қалған барлық шығармашылық дүниесі тас 
қабырғаның ішінде жатқаны осы күні көпке мәлім. Соңғы 
он  жылдың  мөлшерінде  ғана  Ж.Аймауытұлының  есімі 
мен  шығармагерлік  мол  мұрасы,  бай  рухани  қазынасы 
ортамызға қайта оралып, қазақ ұлтының рухани игілігіне 
айналғаны белгілі. Сол себептен де «көркемсөздің көкорай 
көкмайсасы»  (Д.Әбілов)  болған  дарынды  қаламгердің 
ұлттық  баспасөзіміздің  тарихындағы  алатын  орнын, 
қазақ көсемсөзінің дамуына қосқан үлесін бүгінгі іргелі ел 
болған шағымызда ғана ғылыми-методологиялық негізде 
зерттеуге мүмкіндік тиді.
Қазақ  әдебиеті  мен  баспасөзінің  тарихын  толықтыру 
үшін  Жүсіпбек  Аймауытұлының  мол  шығармашылық 
мұрасын  түбегейлі  зерттеу  керек  екені  қаламгер  саяси 
тұрғыда  ақталғаннан  кейін  ғана,  ХХ  ғасырдың  соңғы  он 
жылында  анық  байқалды.  Міне,  бұл  еңбек  –  сол  талапқа 
орай жазылған зерттеу еді. 

6
І бөлім
АлАш ОрдА 
бАспАсөзІ және жүсІпбек 
Жүсіпбек қай жылы туған?
Бүгінде аты мәшһүр көрнекті қаламгер, қазақ әдебиетінің 
классигі Жүсіпбек Аймауытұлының өмірбаянының жалпы 
сұлбасы біршама белгілі. Әуелі оның туған жылы жөнінде 
бірсыпыра деректер болды/12/. 
Қазақстан 
компартиясы 
Орталық 
комитетінің 
қорытындысы мен Аймауытұлының туған қызы Музадан 
алынған, жазушының қайтыс болғаны жөніндегі куәліктің 
негізінде  қаламгер  1889  жылы  дүниеге  келді/13/  деген 
тұжырым қалыптасқан болатын.   
Десе де, Қазақстан республикасы Орталық мемлекеттік 
архивінде  (503  қор,  22-3,  176-парақ)  сақталған  Семей 
мұғалімдер семинариясы куәлігінің бір нұсқасында жазу-
шы  «1892  жылдың  30-ноябрінде  туған»  деп  көрсетілген. 
Ал  1921  –  1922  жылдары  Қазақ  республикасы  Орталық 
атқару комитетінде (КирЦИК) қызмет істеген қаламгердің 
Қазақстан  республикасы  Орталық  мемлекеттік  архивінде 
сақталған жеке іс-парағында туған жылы жазылмайды. 
Бірақ  Оңтүстік  Қазақстан  облыстық  мемлекеттік 
архивінде  қаламгердің  өз  қолымен  толтырылған  жеке  іс-
парақтары сақталған. Сол кездегі Сырдария губерниялық 
қазпедтехникумының 1926 және 1927 жылдары жазылған 

7
бұл  құжаттарында  Жүсіпбек  өзінің  туған  жылын  1988 
деп көрсетеді (147-қор, 33-іс, 17-парақ; 1-іс, 230-парақ), ал 
кейбіреуінде «1888 жылдың 15-январы»  (147-қор, 1-іс, 147 
және 190-парақтар) деп күнін де атап береді. 
Ұлттық  қауіпсіздік  комитетінің  архивіндегі  мәлімет 
сәл басқаша. 1929 жылдың 21-майында ГПУ тергеушісіне 
берген  жауабында  жазушы  40  жастамын  деп  айтыпты 
(011494-іс,  2-том,  115-парақ).  Байқап  отырғанымыздай, 
Аймауытұлының туған жылы әр жерде әр түрлі жазылған. 
Тіпті өзі де әрқалай көрсетіпті. Дұрысы қайсы?
Менімше, Жүсіпбектің 1928 жылдың январында Смағұл 
Садуақасұлына арнап өз қолымен жазған өмірбаянындағы 
мәлімет – нақты, дұрыс мәлімет. Осы хатында Жүсіпбек «мен 
сиыр  жылының  аяғында  (1890  жылдары)  Қызылтаудың 
баурындағы  Қараның  адыры  деген  жерде,  Дәндебай  ауы-
лында тусам керек» деп жазады. 
Санай келсек, сиыр жылы 1889 болып шығады. Бірақ 
қазақтың жыл санауы бойынша 1890 жылдың 22-марты-
на  дейінгі,  яғни  Ұлыстың  ұлы  күні  кіргенше  алғашқы 
үш ай да сиыр жылына жатады емес пе. Сиыр жылының 
аяғы – 1990 жылдың январь, февраль, март айлары бо-
лып  шығады.  Ендеше  Аймауытұлының  1928  жылы 
Смағұлға жазған хатындағы көрсеткен мәліметін дұрыс 
деп қабылдау керек. 
Сонымен, Жүсіпбек Аймауытұлы 1890 жылдың 15-ян-
варында, сол кездегі әкімшілік-территориялық бөлініспен 
айтатұғын болсақ, Семей губерниясының Кереку уезіндегі 
Қызылтау  болысының  1-інші  ауылында,  Қараның  ады-
ры  деген  жерде  (қазіргі  Павлодар  облысының  Баянауыл 
ауданындағы Жосалы ауылы) дүниеге келген. 
Туған  аулы  Жүсіпбекті  «Оймауыттың  Түсіпбегі»  деп 
атаған екен, оны мен Жосалыға барғанда сондағы кісілердің 
аузынан  естідім.  Әкесінің  шын  аты  –  Оймауыт,  Жүсекең 

8
құжаттары орысша толтырылғанда Аймауытов болып кет-
кен. 
Жазушының  аталары  туралы  шежіре  деректері 
бар.  Оймауыттың  әкесі  –  Дәндебай,  оның  әкесі  –  Қуан. 
Жазушының  жеті  атадан  қосылатын  (күлік  руынан)  туы-
сы, әйгілі Мәшһүр-Жүсіп былай деп жазады: «...Танашбай-
дан Қуан бай жалғыз. Танашбай ел тауға қонып жатқанда 
өлген  екен.  Сол  күнде  Қуанда  үш  жүз  қой  бар  екен.  Бір 
жүзін сойып әкесіне ас беріпті. Қалған екі жүз қойдың бір 
жүзі егіз тауып, Қуанның өз көзі тіршілігінде он екі мың 
қой  тұяғы  болғанын  көріпті  делінген  сөз  бар.  Қуан  ба-
лалары  -  Дәндебай,  Ордабай,  Молдабай,  Ноғай.  Молда-
бай қотанынан бес мың тұяқ өрген күнін осы қалам ұстап 
отырған - өз көзімен көзімен көрген кісі» (Мәшһүр-Жүсіп 
Көпейұлы, «Қазақ шежіресі», Алматы, «Ғылым» баспасы, 
1993).
Жүсіпбектің атасы Дәндебай Қуанұлы – Қызылтаудағы 
Ақыл-Бейбіт  ауылдарының  старшыны  болып  қызмет  ет-
кен,  Қызылтау,  Баян-Аула  төңірегіне  белгілі,  дәулетті 
болған кісі екен. 
Хош, сонымен, жоғарыда көрсеткеніміздей, 1928 жылы 
Смағұл  Садуақасұлы  берген  жауабында  жазушы  өзінің 
өмірі туралы былай деп жазады /13/: «5 жасынан 15-ке шейін 
ескі  молдадан  оқып  «Мұқтасарды»  дендеп,  «Нақу»  оқып 
барып қалдым. ...15 жасқа келгенімде мен мамандық құрып, 
бала оқыта бастадым» деп жазады. Ескіше оқып қоймай, 
өзінің  бір  туысынан  орысша  хат  та  таныпты.  «Перевод 
қарастыруға жарадым» деп жазады өзі. Он жеті жасында, 
1907 жылы ауылынан алпыс шақырым жердегі Баянауылға 
барып,  орыс  мектебінде  оқиды.  «Оспанның  Серебрянни-
ков  деген  тілмашы  мені  тәуір  көруші  еді.  Баянда  соның 
үйінде жаттым» деп жазылған анкеталық жауапта. «Баян-
да бір қыс оқып, екі бөлімін бітіріп, келер жылы Керекудегі 

9
(Павлодар)  қазыналық  ауылшаруашылық  (с-хоз)  шкөліне 
барып, емтихан ұстадым». Бірақ мұнда көп оқи алмайды, 
екі  айдан  соң  мектеп  ережелерінің  әділетсіздігіне  қарсы 
шыққан  қазақ  балаларымен  бірге  оқудан  шығып  қалады. 
1909 жылы Баянауылдағы орыс мектебінің 3-бөлімін оқып 
бітіріп, қазыналық оқу табыла қоймаған соң бала оқытуға 
кіріседі.  «1911  жылы  ол  ауылда  оқытқан  бір-екі  баланы 
алып, Керекуге тағы бардым. Со жылы Керекуде 2 класты 
русско-киргизский школ ашылған екен, үшеуміз де соған 
кірдік,  –  деп  жазады  Жүсекең.  –  Келесі  жылы  ол  шкөлде 
интернат ашылды. Интернатқа түстім. Осы шкөлде 4 жыл 
оқып бітірдім» /14/. 
Керекуде  оқуда  жүргенде  Ж.Аймауытұлы  «Қазақ» 
газетін  алып,  оқып  тұрған.  Жазуға  деген  құмарлығы  сол 
кезден  басталса  керек.  Оны  өзі  де  растайды:  «Ең  алғаш 
басылған  сөзім  1913  жылы  болса  керек,  бір  ақымақ 
алыпсатардың  болыс  болам  деп,  елге  бір  месте  шай  апа-
рып, елдің қулары болыс қоямыз деп, шайларын алып, бос 
қайтқанын  жазып  едім,  Бұл  хабар  «Қазақ»  газетінде  ба-
сылды. Сол хабардың басылуы қалам ұстауыма үлкен се-
беп болды»/14/.
Қаламгердің  өзі  айғақ  берген  бұл  ақпарды  «Қазақ» 
газетінің  тігінділерінен  табу  оңай  болмады.  Үйткені, 
оның  атынан  берілген  көсемсөз  дүниелерін  газет  бетінен 
ұшырастыра  алмадық.  Дегенмен  географиялық  ауқымды 
және,  ең  бастысы,  қаламгердің  қалам  ұстауына  себеп  ет-
кен,  шағын  ақпараттағы  оқиға  желісіне  негіз  болған,  өзі 
айтқан  кішкене  ғана  жайтты  еске  сақтай  отырып,  1913 
жылы жарияланған материалдарды мұқият қарастырдық.
Соның нәтижесінде 16-октябрьдегі санында «Ішкі хабар-
лар» айдарымен берілген «Болысқұмарлық» деген ақпарат 
Жүсіпбектікі деген тұжырымға келдік. Рас, мұның соңына 
автор  «И.А.»  деп  қол  қойған  екен.  Біз  бұл  есімді  «Иусф-

10
бек  Аймауытұлы»  деген  аты-жөннің  бастапқы  әріптері 
деп топшылаймыз, үйткені кейін, 1918 жылы «Абай» жур-
налында  жарияланған  дүниелеріне  қаламгер  «Иусфбек» 
деп  қол  қойып  отырған.  Бұл  –  бір.  Екінші,  жоғарыда  ай-
тып кеткеніміздей, географиялық ауқым мен оқиға бары-
сы  басты  дәлел  бола  алады.  Шағын  ғана  ақпарды  толық 
келтірейік:
«Өткен  жаз  сайлауда  Павлодар  үйезі,  Далба  болы-
сында болыс боларлық орысша білетін бір кісі болмаған. 
Мұны  естіп,  болыс  боламын  деп  Павлодар  жатағында 
мелішпен кәсіп қылып жүретін Х.И. деген жігіт далақтап 
еліне шауып барған. Болыстың ел аларлық пұлы 25 ша-
малы тақта шай, білімі қалада жүріп үйренген саудалық, 
былдырақ,  бес-алты  ауыз  орысша  тіл  еді.  Шар  салар-
да  елубасылар  болыс  қоямыз  деп  байғұстың  ноғайдан 
вексельмен  алған  шайын  алдап  алып,  қойындарына  са-
лыпты.  Шарға  түсіп  болыс  болмақ  түгіл,  жұртқа  күлкі 
болып,  шайынан  айырылып,  шертиген  шенқұмар  сор-
лы  салы  суға  кетіп  үйіне  қайтты»  /15/.  Осы  шағын 
хабардың өзінен Жүсіпбектің қолтаңбасы, оның стиліне 
тән  юмор  аңғарылады.  Сонымен,  қаламгердің  жарыққа 
шыққан, баспасөзде жарияланған ең әуелгі, тырнақалды 
шығармасы табылды деп батыл айтуға болады.
1914 жылы, жиырма төрт жасқа аяқ басқан кезінде, ол 
Семейдегі мұғалімдер семинариясына түседі. Бұған дейін 
Биахмет  Сәрсенов,  Әбікей  Сәтбаев  тәмамдаған  бұл  оқу 
орнында  ол  М.Әуезов,  Қ.Сәтбаев,  Қ.Нұрмұхаметұлымен 
қатар  оқиды.  1902  жылы  іргесі  қаланып,  1903  жылы 
ашылған  мұғалімдер  семинариясы  «өзіндік  дәстүрі,  үлгі-
өнегесі қалыптасқан, салиқалы білім ошағы болатын»/16/. 
Ағайынды  Белослюдовтар,  Н.Коншин,  ерлі-зайыпты 
Нәзипа  және  Нұрғали  Құлжановтар,  Н.Ильинский, 
В.Морозов,  Ә.Сәтбаев,  Н.Сулима-Грузинский,  В.Попов 

11
сияқты білімділер, ғалымдар сабақ берген оқу орнында оқи 
жүріп Жүсіпбек қоғамдық істерге, мәдени шараларға белсе-
не атсалысқан.
Сол  жылы  ұлы  Абайдың  қайтыс  болғанының 
он  жылдығына  арналған  Семейде  өткен  еске  түсіру 
кешіне  қатысады.  Алғашқы  оқып  жүрген  оқу  жылын-
да  –  1915  жылдың  13-ші  февралі  күні  ерлі-зайыпты 
Құлжановтардың  басшылығымен  приказчиктер  (сауда-
герлер) клубында қазақ жастарының әдебиет кеші өтеді. 
Бұл  туралы  сол  жылы  «Айқап»  журналында  «М.М.» 
деп  қол  қойған  тілшінің  (Мұстақым  Малдыбаев  болуы 
мүмкін) «Қазақша бастапқы ойын» /17/, «Қазақ» газетінде 
«М» деп көрсетілген тілшінің «Қазақ әдебиеті кеші» /18/ 
мақалалары мен хабарлары жарық көреді. Екі хабардың 
ішіндегі  дәлірегі  де,  көркемдірегі  де  «тарихи  күрделі, 
көтерген мәселесі қомақты да салмақты әрі жан-жақты, 
талай  ғылым  саласына,  сондай-ақ,  барша  жұртымызға 
рухани мол азық боларлық энциклопедиялық басылым» 
/19/  –  «Қазақ»  газетіндегі  «Қазақ  әдебиеті  кеші»  хаба-
ры  болғандықтан,  содан  үзінділер  келтірейік,  үйткені, 
кештің әсерлі өтуіне жас Жүсіпбектің де көп ықпалы ти-
ген.
«Кеш  басталарда  сағат  8  жарымда  Райымжан  мырза 
Мәрсеков шығып, қазақ әдебиеті туралы біраз сөз сөйледі, 
– деп жазылған «Қазақта». – Біраздан соң перде ашыл-
ды... Перде ашылысымен-ақ алаңның оң жағынан басын-
да  шоқпардай  үкі  таққан  құндыз  бөрік,  үстінде  жібек 
шапан,  белінде  күдері  белбеу,  қолында  үкілі  домбыра, 
қасында 4-5 бозбаласымен әсемденіп, ән салып, Біржан 
сал  шыға  келді...  Біржан  болған  семинарияда  оқитын 
шәкірт  Жүсіпбек  мырза  Аймауытов  Біржанның  өлеңін 
өзіндей болып-ақ айтты». Қойылымнан кейінгі концерт 
бағдарламасына,  әншілерге  тоқтала  келіп  автордың: 

12
«Әсіресе  Жүсіпбектің  «Ғалия»  деген  әнге  салғанына 
жұрт  қатты  сүйсінді»  деп  жазғаны  да  бар.  «Айтыстың 
сахналық  жүйесін  (инсценировка)  түсіріп  әрі  оны 
сахнаға  қойған  режиссер  Ж.Аймауытовтың  1915  жылы 
осылай  европалық  үлгіде  спектакль  қоюды  қолға  алып 
әрі  соның  режиссері  болуы  қазақ  топырағында  бұрын-
соңды болмаған сахналық өнердің тууына ерекше ықпал 
жасады» деп баға береді театртанушы Б.Құндақбаев /20/.
«Қазақтың»  келесі  санында  Н.Құлжанова  осы  кештен 
түскен  ақшаның  жартысы  Петербордағы  мұсылмандар 
ашқан  соғыс  ауруханасына  аударылғанын,  жартысы  әр 
жерде оқитын 12 қазақ студентіне берілгенін, оның ішінде 
10 сом Ж.Аймауытұлына тигенін жазады /21/.
Архив құжаттары семинарист Аймауытұлының земс-
тво  стипендиясын  алып  оқығандығын  растайды  /22/. 
«Қыс оқысам, жаз елге шығып, бала оқытып, қаражат жи-
надым» /14/ деп қаламгердің өзі еске алғанындай, жаздың 
күндері ел ішінде бала оқытып, мұғалім де болған. «Қазақ» 
газетіндегі шағын хабарландыру мұны растайды: «Семей 
семинариясында  жүрген  Жүсіпбек  Аймауыт  баласы  15-
ші  ауғысқа  шейін  қазақ  ауылында  қымыз  ішіп,  орысша 
балаларын  оқытпақшы.  Керек  қылған  кісілер  тез  мынау 
адреспен  хабарлассын:  Семей  қаласы,  мұғалімдер  семи-
нариясы, Аймауытовқа» /23/. Кейінгі жылдары да семина-
рия  шәкірті  тұрмыс  салмағын  өзі  көтерген.  «Біз  сияқты 
қазақтың  екі  аяқты  ағаш  арбасын,  киіз  үйдің  сүйегін 
(уық, шаңырақ) жасайтын, ер шабатын, домбыра жасай-
тын, етік тігетін. Өзі домбыра тартып ән салатын. Ойы-
нан   өлең   шығаратын,    ол   өлеңді   өзі   шығарған   әнге 
қосатын» /24/ деп еске алады Зейтін Ақышев.

13
Қаламгердің бүркеншік есімдері
Мұғалімдер  семинариясында  оқып  жүрген  алғашқы 
жылдарында-ақ  Жүсіпбек  Орынборда  шығатын  «Қазақ» 
газетімен  байланыс  жасап  тұрған.  Жалпы  «қазақ 
зиялыларының  ұстанған  жол,  мақсат-мұраттары  мен 
атқарған  қызметтерін  анықтауға  «Қазақ»  материалдары 
мүмкіншілік  береді.  Сонымен  бірге  олардың  там-тұмдап 
жинаған  өмірлік,  бай  тәжірибелері  мен  тәлім-тәрбиесінен 
өнеге  алу  үшін  де  басылым  мұраларымен  танысу  ауа-
дай  қажет»/19/.  Бұл  тарапта  «Қазақ»  газеті»  жинағы  /25/ 
және  республикамыздың  Ұлттық  Ғылым  академиясының 
Орталық  кітапханасы  мен  Ұлттық  кітапхананың  сирек 
қолжазбалар қорларында сақталған, сол «Қазақ» газетінің 
тігінділерін пайдаландық.
Алайда шындыққа мойынсұну керек-ақ: «Қазақ» газеті» 
жинағындағы  Жүсіпбек  Аймауытұлынікі  деп  болжам 
жасалған  дүниелер  терең  зерттеуді,  түбегейлі  дәлелдеуді 
қажет етеді. Ғасыр басындағы қазақ мәтбұғатын жүйелеп, 
ретке келтіруде үлкен еңбек сіңірген белгілі библиограф-
ғалым  Үшкөлтай  апа  Сұбханбердина  «Қазақ»  газетіндегі 
«Желкек», «Желкең» бүркеншік есімдері Ж.Аймауытұлына 
тиесілі  деп  болжам  жасаған  еді  /26/.  Дегенмен  «Қазақ» 
газетінің  материалдарын  аңдап  қарап  отырып,  «Желкек» 
деген бүркеншік есім Жүсіпбектікі емес деген қорытындыға 
келдік.
Жалпы,     «Желкек»     атымен «Қазақ»     газетінде     
бес көсемсөз туындысы жарық көрген. Олар Ахмет Байтұр-
сынұлының  атақты  «Тіл  –  құрал»  оқулығына  жылы 
пікір  білдірген  «Жазу  мәселесі»  /27/  деп  аталатын  рецен-
зия,  Шәкерімнің  өзінің  «Түрік,  қырғыз-қазақ  һәм  хан-
лар шежіресі» атты тарихи-шежірелік кітабын толықтыру 
мақсатында  «Алыстан  есіткендіктен  бері  аталарда  қатесі 

14
болса, шын анығын тауып, не хат арқылы өзіме, не «Қазақ» 
газетасы  арқылы  білдірсеңіздер  екен.  ...Әрине,  әркім  өз 
атасын  өзі  анық  біледі.  Әр  таптың  талапкерлері  бір-бір 
шежіре жазып бастырғаны-ақ жақсы» деген ашық хатына 
жауап ретінде жазылған «Шәкерім ақсақалға» рецензиясы 
/28/, бұлармен қатар «Ауру қалса да, әдет қалмайды» /29/, 
«Азық-түлік жабдығы» /30/, «Жұрт алдында жауапкер» /31/ 
деп аталатын хабарлар.
«Желкек»  –  Ресей  патшасы  заманындағы  әкімшілік-
территориялық  бөлініспен  айтар  болсақ,  Ырғыз  уезінің 
адамы болса керек. Үйткені соңғы үш хабарда да Ырғыз 
уезіндегі  жаңалықтар:  уездегі  елдің  тұрмысы,  хал-
ахуалы,  партия  таласы,  сайлау,  т.с.с.  жағдаяттар  сөз  бо-
лады. Мысал келтіретұғын болсақ, «Ауру қалса да, әдет 
қалмайды» деген ақпар былай басталады: «Біздің Ырғыз 
үйезінің партия басы адамдары һәм бұлардың отағасы – 
би-болыстар  хәкімшілік  дәмін  жақсы  біледі».  Әрі  қарай 
Уақытша  үкімет  тұсындағы  қазақ  комитеттеріне  төраға 
сайлау мәселесі қалай өтетіні, бұрынғы би-болыстардың 
қайта төраға болып сайланғысы келетіні, Шеңгел, Толағай, 
Қарасай болыстарындағы сайлаудың қалай өткені әңгіме 
болады. Ал «Жұрт алдында жауапкер» хабары «25-ші но-
ябрьден 2-ші декабрьге шейін Ырғыз үйезінде құрылтай 
сайлауы  болып  өтті»  деп  белгісіз  автордың  сол  уезден 
екенін нақтылай түседі. Бұл уақытта Жүсіпбектің Семей 
қаласындағы мұғалімдер семинариясында оқып жүргенін 
жоғарыда айттық.
Сонымен,  «Желкек»  бүркеншік  есімі  географиялық 
ауқыммен  алғанда  басқа  тараптағы  тілшінікі  екені  еш 
күмән туғызбайды. «Желкектің» өзге біреу екенін Жүсіпбек 
«Бұ  да  ұлт  театры  жайында»  деген  мақаласында  өзі  де 
аңғартады.  Бұнда  «Бір  жағынан  елдегі  күйлерді  жинап, 
екінші жақтан, Желкек айтқандайын, ән-күйге қолайы бар, 

15
қалқаң құлақ балаларды кансербаторияға жібере беру ке-
рек» /32/ деген сөйлем бар. Көріп отырғанымыздай, «Жел-
кек» (немесе «Желкең») дейтін ат Ж.Аймауытұлыныкі емес 
екені айдан анық. 
Сондай-ақ  «А.Ж.»  деп  қол  қойып,  «Қазақ»  газетіне 
жазып  тұрған  тілшіні  де  Ж.Аймауытұлы  деп  айта  ал-
маймыз.  Бұл  жерде  тағы  да  географиялық  ауқым  алға 
шығады, автордың өзінің тұрып жатқан ауыл-аймағы жай-
ында,  яғни  Көкшетау  уезінің  хал-ахуалы,  жай-жапсары, 
елдің  әл-ауқаты  турасында  сөз  еткені  күдік  туғызбақ. 
«А.Ж.» деген бүркеншік атпен берілген «Сайлау құртының 
өршуі» және «Өтінішке жауап» мақалалары /33/ Көкшетау 
уезіндегі  молда  сайлауында  елдің  жікшілдікке  бөлініп, 
жөнсіз  шығынға  ұшырайтыны,  сайлау  кезіндегі  талас-
тартыстар суреттеледі және дін жайында әңгіме қозғалады. 
Жүсіпбектің Көкшетау уезіне барып, молда сайлауына ара-
ласып, онысын баспасөзге жазған екен деп жорамал жасау 
қисынға келмейді.
Бұл ретте қаламгердің баспасөздегі бүркеншік есімдерін 
толықтай  қарастырған  жөн.  Ғалым  Бейсенбай  Байғалиев 
1989 жылы «Жүсіпбек Аймауытовтың бүркеншік есімдері» 
деген  арнаулы  мақала  жазып  /34/,  оның  «Қызылтаулық», 
«ЖК»,  «Қызылбас»,  «Жанақ»,  «Келешек»,  «Таңашбай», 
«Екеу»  деген  бүркеншіктерін  атаса,  сол  жылы  жазылған 
мақаласында  /35/  ғалым  Темірбек  Қожакеев  бұларға  қоса 
публицистің «Ермағамбет», «Қып-қызыл», «Шоғарақы» де-
ген тағы үш бүркеншік атын көрсетеді. Кейінгі зерттеушілер 
де  осы  есімдерді  атап  жүр.  «Қызылтаулық»  деген  ат  жас 
Жүсіпбектікі екені, осы атпен «Ескі тәртіппен бала оқыту», 
«Рәбиға»  пьесаларын  жариялағаны  кезінде  «Сарыарқада» 
да  жазылған  /36/.  Ал  «Таңашбай»  деген  лақап  ат  өзінікі 
болғанын, ол бесінші атасының есімі екенін жазушы 1927 
жылы өзі ашық айтқан болатын /37/.

16
Оның  1917–1919  жылдар  аралығындағы  Алаш 
Орда  баспасөзінде,  кейін  совет  өкіметі  орнаған  20-шы 
жылдардағы қазақ баспасөзінде жарық көрген дүниелерін 
жиыстыра жүріп, біз осы аталған бүркеншік есімдерді  ра-
сында  да  қаламгердің  өзі  пайдаланғанына  көз  жеткіздік. 
Алайда  олардың  ішінде  бір  рет  қана  қолданылған  ат-
тар  бар  екенін  де  айта  кету  керек.  Олардың  ішінде, 
мәселен,  «Келешек»  («Елес»  әңгімесінде),  «Шоқарақы» 
(«Көшпелі  Көжебай»  фельетонында),  «Қып-қызыл» 
(«Әсемпаздық» фельетонында) сияқты бүркеншік есімдері 
бар. «Қызылбас» – өзінің екі ғана әңгімесінде («Томарбай 
мен қатыны» және «Жаңабайдың жанындагы трагедия») 
қолданған аты. «Жанақ» – тек «Ақбілек» романында ғана 
пайдаланылған  псевдоним  («Әйел  теңдігі»  журналының 
1927-1928  жылғы  сандарында).  Жанақтың  Жүсіпбектің 
екінші  ұлы  екені  белгілі.  Мұнымен  бірге  қаламгер  «Ж», 
«Ж.А.» деп аты-жөнінің басқы әріптерін ғана көрсетіп қол 
қойып  отырған.  Көбінесе  «Жүсіпбек»  немесе  «Иусфбек» 
деп өз есімін толық көрсеткен екен.
Жиі қолданған тағы бір бүркеншік аты – «Жік». Бұл жа-
зушы есімінің бастапқы және соңғы әріптерінің бірігуінен 
жасалған  сөз.  «Жазушының  жиі  пайдаланған  бүркеншік 
есімі – «ЖК» («Жік» емес)» /34/ деп жазады Б.Байғалиев. 
Дегенмен публицист алғашқыда «ЖК» деп қол қойды де-
сек те, кейінгі шығармаларында «Жік» деп анық көрсеткен 
деп айта аламыз. Оған 1925 жылы «Ақ жол» газетіндегі /38/, 
«Пионер» журналындағы /39/ кейбір шығармаларына «Жік» 
деп  қол  қоюы  дәлел  бола  алады.  Үйткен  себебі,  олардың 
бұл  кезде  А.Байтұрсынұлы  енгізген,  араб  әліпбиіндегі 
«төте жазу» үлгісінде тасқа басылғаны мәлім. Сондықтан 
«і» әрпін еркін тану мүмкін екендігі түсінікті болса керек.
Сонымен  «Ж»,  «Ж.А.»  және  «Жүсіпбек»,  «Иусфбек» 
деп  қол  қойғанын  есептемегенде,  Ж.Аймауытұлының  он 

17
бүркеншік  есімі  бар  екендігін  аңдадық.  Шығармаларын 
түбегейлі  жинастыруға  ден  қойған  тұста  біз  классик 
қаламгердің тағы екі бүркеншік атын таптық. «Алып ұйқы» 
әңгімесін 1926 жылы «Қазақ тілі» газетіне «Қара адыр» де-
ген атпен бастырған екен /40/. Алты ай өткен соң бұл әңгіме 
«Еңбекші  қазақ»  газетінде  қайта  жарияланған,  сондағы 
нұсқа  бойынша  жазушының  бес  томдық  шығармалар 
жинағына енген /41.Б.132–137/.
«Қазақ  тіліндегі»  нұсқаның  жекелеген  сөздерінде 
біраз өзгерістер бар. Мәселен, жинақтағы үлгісінде әңгіме 
«Тіршілікті айтсаңызшы, киімді әкел! деппін» деп аяқталса, 
алғашқы нұсқада «Жасасын өмір! Киімді әкел! деппін» деп 
бітеді. Бірінше үлгіде әңгіме «Қыстауға қонған кез» деп бас-
талса, жинақта «Қыстауға жаңа қонған кез» деген сөйлем 
тақырып  болып  жүр.  Осындай  кейбір  айырмашылықтар 
ұшырасады. Ең басты өзгешелік: «Қазақ тіліндегі» нұсқада 
әңгіме аяқталған соң қосымша «Әңгіменің ғылым негізі» 
деп аталатын, түсіндірме сыпатындағы, ғылыми-танымдық 
шығарма  іспеттес  мақала  берілген.  Мұнда  летаргия 
ұйқысының  пайда  болу  себептеріне  тоқталып,  мысалдар 
келтіріп, тұщымды түсініктер айтқан. Осыдан кейін «Қара 
адыр»  деп  қол  қойған.  Бұл  –  жазушының  туған  жерінің 
атауы. «...Қызылтаудың бауырындағы Қараның адыры де-
ген  жерде,  Дәндебай  ауылында  тусам  керек»  деп  жазған 
қаламгердің өзі /14/.
Сонымен  бірге  қаламгердің  «Бажаның  басы  қышиды» 
деген әңгіменің өзінікі екені туралы мәлімет қалдырғанын 
еске  түсіру  керек  /14/.  Бұл  әңгіме  /42/  осыған  дейін  көзге 
ілікпеген  «Ақыл»  бүркеншігімен  шығыпты.  Бұл  атпен 
«Үй қандай болу керек», «Неге неке бекем емес» және т.б. 
мақалалары да жарық көрген. «Ақыл» – өмірінің соңына та-
ман қолданған бүркеншігі. Сонымен, Ж.Аймауытұлының 
«Қара адыр» және «Ақыл» деген он бірінші және он екінші 
бүркеншік есімі бар деп сеніммен айта аламыз.

18