§ 2. Азаматтык істі жүрпзудегі күқыктык

Азаматтык іс жүргізудегі күкык нормалары азаматтык іс 
жүрпзушілік күкыктык карым-катынастардынтуындауынын ең 
басты, манызды алғы шарттары болып табылады. К.үкык нор­
малары — бүл мемлекеттін мәжбүрлеу күшін бүзудан коргай- 
тын итшпвшгпн жалпыға бірдей міндетп формальды түрде анык- 
талған тәр тіп ер еж елері ек ен д ігі б ел гіл і. А зам атты к іс 
жүргізудеп күкык нормалары проиеске катысушылардын істі 
сот жүзінде талкылау барысында туындаган карым-катынаста- 
рын, олардын күкыктары мен міндеттерін реттейді. Бүл ретте іс 
жүрпзу нормалары проиеске катысушылардын (сот пен тарап- 
тар, талап етуші мен жауап беруші, прокурор мен сот, сот пен 
өзге катысушылар және т.б. арасындағы) аса ерекше карым- 
катынастарын реттеаш.
Күкыктын өзге салаларынын нормаларына тэн азаматтык іс 
жүргізу нормаларынын да жалпы белгілері бар. Бүл — норма- 
ларды тек мемлекетпн кабыддауы; олардын жалпы міндетзері, 
жалпы сипаттек азаматтык істерді карау кезінде колданылады; 
сот процесін дер кезінде өткізу мен сот шешімдерін дүрыс шы- 
ғаруды камтамасыз ету бойынша мемлекетпк мәжбүрлеуді кол- 
данудын ерекшеліп. Сонымен бірге іс жүрпзу нормалары сот 
ісіне катысушылардын тиістітәртіптерінің ережелерш реттейді.
Азаматтык іс жүргізудеп күкык нормаларын тшмді пайда- 
лану максатында олар сот ісі дамуынын жүйелілігін катан сак- 
тай отырып, іс жүргізу институттарына (бөлімлер. бөлімшелер, 
тарауларға) біріккен.
Зашхы дерек — бүл түрмыстын мән-жайлары непзі болып 
табылатын азаматтык және азаматтык іс жүргізу күкык норма- 
ларымен реттелген азаматтык күкыктык карым-катынастардын 
туындауы, оны өзгерту мен токтату. Егер де, туъіндаган занлы 
деректер өзге түлғалардын мүдделерін, кандай да бір материал- 
ды немесе матерналды емес күкыктык карым-катынастарды 
козғамайтын болса, онда мүндай жагдайларда азаматтык іс 
жүрпзудеп күкыктыкклрым-катымасгарболмайды. Занды мәш 
бар деректердін бар-ж оты н аныктау күкығы тек сот кана 
берыі ендіктен олар тікелей сот пен пропеске катысушылар ара- 
сында туындайды. Мысалы, азаматт ы белпстз жоіаліан деп тану 
үшін, осы деректі аныктау үшін және келешекте өзін белпсіз 
ж оіаліан адамнын мүлкіне күкык мүраіері деп тануы сотка 
жүпнуі кажет. Занды деректі аныктаудаіы соттын іс-эрекеп 
жазбаша түрде көрсепледі.
42

Сондыктаи да азамаггык ic журпзудеп кукыктык карым- 
катынастар — бул процеске катысушылар мен сот арасындагы 
азаматтык дауларды карау мен ол бойыша шеинм кабылдауга 
байланысты азаматтык іс журпзу кукык нормаларымен реттел- 
ген катынастар.
Азаматтык ic журпзудеп кукыктык карым-катынастарга 
катысушылардын кукыксубъектілігі. Занөдебиеттерінде кукык 
субъектіліп кукык кабілеттіліп мен іс-әрекетке кабілетплжтін 
біріккен жалпы түсінііі дегенді білдіреді. Азаматтык іс 
журпзудеп кукыктык карым-катынастардың туындауынын ен 
манызды кажетп шартына азаматгык іс жүрггзуішлжке кукык 
кабілетплігі жатады. Казакстан Республикасынын зандылығы- 
на сәйкес кукыктары мен бостандыктарын, занды мудделерін 
сот жүзшде коргауга кукыктары бар барлык азаматтар мен 
үиымдар азаматгык іс журпзу кукығына кабілетп деп тентүрде 
танылады (К.Р АІЖК-нщ 45-бабы).
Азаматтык іс жүргиуге қщық қабиеттшгі
- бұл азаматтык 
сот ісі субъектісінш іс жүрпзу кукьн ы мен міішеттеріне занды 
түрде не болу мүмкіндігі. (ҚР АІЖК-нің 45-бабы). Ол азамат- 
тарды дүниеге келген сәтінен бастап туындайдыда, өлген кезінде 
жонылады, ал занды түлгаларда оны курган және тіркелген 
сәтінен басталып, тараган кезінде токтатылады.
Азаматтык іс жүрпзуге кукык кабілеттшгіне азаматтар мен 
занды тулғалар не. Азаматтык сот ісінен катысушылардын 
кукык кабілеттілжтерін КР А1ЖК жэне олардын максаттары 
мен міндеттерін аныктайтын сәйкес заң актілері (прокуратура, 
адвокатура туралы зан жэне т.б.) аныктайды.
Азаматтык іс журпзуге кукык кабілетпліп тулганын мате- 
риалдык кукыктагы кукык кабілеттілігімен байланысты. Ол тек 
тулта кукыктарын іс журпзумен корғау мумкіндіктері тана бо- 
лып табылады. Жеке іс-әрекеттермен ic журпзу кукыктарын 
жузеге асыру мен ic журпзу міндеттерін орындау ушж тулта ic 
журпзу әрекетіне кабілетп болуы тшс.
Азаматтык ic журпзу әрекетіне кабілеттік — тулганын өз 
әрекеттері аркылы ic журпзу кукыктарын жузеге асыра алуы, 
ic журпзу міндеттерін орындауы жэне өз өкіліне соттағы істі 
жүргізулі тапсыруы (КР АІЖК-нін !6-бабының 1-бөліп). Зан­
ды тулғалардын азаматтык іс журпзу әрекетіне кабілетпктері 
толыктай кажетп кужаттарды әділет органдарында тіркеген 
сәттен бастап, кей жағдайларда белгілі бір кызметп жузеге асы- 
рута лицензия ал-ған сәттен бастап туындайды.
43

Азаматтардың азаматтык іс жүрпзу әрекетіне кабілеттіктері 
толыктай жалпы тәрпп бойынша жасы 18-гетолгандарға тиесілі. 
Занды түлғалардын азаматтык іс жүргізу әрекетіке кабілет- 
тіліктерінш туындауы азаматтык іс жүргізу күкығынын туын- 
дауына сәйкес келеді. Занда азаматтык іс ж үрпзу әрекетіне 
кабілетпкпн мынадай түрлері белпленген:
1. 
Толық гп)рдегі іс-арекетке кпбиеттшк.
Жалпы тәртіп бо­
йынша ол кәмелетке толган сәттен басталады.
Дегенмен де кей жағдайларда іс-әрекетке толык кабілетплік 
бүдан бүрынырак та басталуы мүмкін, 18 жаска дейін некеге 
отыру зан актілерімен рүксат етілген кей жағдайларда.
2. 
Іс-әрекеткежартшайқабілеттік.
Он төрт жастан он сегіз 
жаска дейінгі кәмелетке толмаган адамнын іс-әрекетке жарты- 
лай кабілеттіп. А К -пн 22-бабына сәйкес 14-тен 18 жаска дейінп 
кәмелеттік жаска толмагандар ата-аналарынын, асырап алушы- 
ларынын немесе камкорлыкка алушыларынын келісімлерімен 
келісімшарттар жасайды. Кәмелетке толмағандардын күкыкта- 
рын, босгандыктары мен занмен коргалатын мүдделерін бүл 
жаста ата-аналары немесе олардын сотгагы өзге өкілдері кор- 
ғайды. Кәмелетке толмағандардың м.үдделерін сотга ата-анала­
ры немесе олардын занды өкілдері коргайтындарына карамас- 
тан сот кәм елетке толмағандардын немесе іс-әрекеттерге 
кабілеттері шектеулі азаматтардын өздерін іске катысуға тар- 
туға мшдетп. (К.Р А1ЖК, 46-бап, 2-бөлік).
3. 
Іс әрекетке шектеу.и қабһеттік.
Сот шешімі бойынша 
азаматтын (кәмелетке толған) іс-әрекетке кабілетпп шектеулі 
болуы мүмкін. Түлғаның іс-әрекетке кабілеті шектеулі деп тану 
н е п зін е отбасы н ауыр м атериалды к жағдайга калдырған 
іш ім дік ке нем есе есір тк іге салы ну ж атады . 1с-әрекетке 
кабілетпп шектеулі түлгалар соттағы өз істерін. Казаксган Рес- 
публиканың А К-нщ 27-бапта карастырылган жагдайлардан (та- 
бысын, зейнетакысын және езге де кірістерін паидалану) бас- 
касын өздері жүрпзе алулары мүмкін.
Азаматтык, отбасылык, енбек, коолеративтік, әкіминлік 
және өзге күкыктык карым-катынастаодан туындаған істер бо­
йынша 14-жастан 18-жаска дейінгі кәмезетке толмагандар сот- 
та өз күкыктары мен занды мүдделерін өздері кортауга күкылы 
жагдайлар занмен карастырылган. Дегенмеч де мүңдай істерге 
кәмелетке толмаіандардын занлы зкілдерін катыстыруга тарту 
(К.Р АІЖ К, 46-бап, 4-бөлік) сотка байланысты болуы жиі емес.
44

4. 
lc-әрекетке қабілетсЬ тұігалар.
Психикалык аурулардын 
немесе акыл-естш әлсіздік салдарынан өз іс-әрекеттерінін мәнін 
түсіне алмайіын немесеоны баскара алмайтын және соиыіч сал­
дарынан оіап камкоршы бехптлген азаматтар іс-әрекетке кабі- 
легсіз деп саналады. Іс-әрекетке кабілетсіз деп танылган аза- 
маттардын күкыктарын, бостандыктары мен занды мүдделерін 
сотта олардын занды өкілдері корғайды (К.Р А1ЖК, 46-бап, 
3-бөлік).

жүктеу/скачать 12,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: