Қоқан автономиясы
Шоқай баспасөз бет нде патша өк мет н ң ислам д н жөн ндег
жүктеу/скачать 2,46 Mb. Pdf көрінісі
|
Қоқан автономиясы (2)
| Шоқай баспасөз бет нде патша өк мет н ң ислам д н жөн ндег
саясатына қарсы үндеу жариялайды. Бұл үндеуге қазақ, башқұрт, татар және өзбек студенттер қол қойған. Петерборда Мұстафа Шоқай ұлттық мұсылман қозғалысының өк лдер мен танысады. Мұстафаның үлкен саясатқа араласуына ықпал еткен б рден б р адам Әлихан Бөкейханов ед . Бөкейхановты Шоқайдың саяси ұстазы деуге де болады. Мұстафаны Ресей мемлекетт к думасы мұсылман фракциясының хатшылығына ұсынған Әлихан болатын. 1917 жылғы революция нәтижес нде патша өк мет н ң құлауы, Мұстафа Шоқай үш н үлкен қуаныш ед . Ол түрк халықтары сол төңкер с кез нде Ресей бодандығынан құтылып, автономия алады деп үм ттенд . Алайда 1917 жылы Қазан төңкер с нен кей н Ташкенттег жұмысшы және солдат депутаттары кеңес жерг л кт халықтың өз н-өз басқару құқығын мойындаудан бас тартты. Сөйт п, өлкедег барлық бил к еуропалық нәс лд лерден құралған Түрк стан халық комиссарлары кеңес не көшед деген қаулы қабылдады. Мұстафа Шоқай мұны барып тұрған әд летс зд к деп бағалады. Осыдан кей н Мұстафа Шоқай бастаған мұсылмандар қозғалысының өк лдер шұғыл жиналып, төтенше съезд өтк зд . Съезд шеш м мен құрылған Түрк стан-Қоқан автономиясының 54 адамнан тұратын уақытша халық кеңес н ң құрамына сайланды. Уақытша үк метт ң сыртқы стер министр болды. Уақытша үк метт ң төрағасы Мұхамеджан Тынышпаев қызмет нен кеткеннен кей н, оның орнына Шоқай сайланды. Мұстафа Шоқай автономияны сақтап қалу үш н аянбай еңбек етт . Б рақ, өк н шке қарай автономияның ғұмыры ұзаққа созылмады. 1918 жылдың ақпанында Кеңес үк мет н ң әскери жасағы Түрк стан автономиясын күшпен таратты. Үш күнн ң ш нде көне қаланың күл көкке ұшты. Большевиктерд ң осы қатыгезд г не қарсы "басмашылар" аталып кеткен ұлт-азаттық партизан қозғалысы құрылды. Кеңес өк мет басмашыларды тек отызыншы жылдары ғана б ржолата құртады. Ал Мұстафа Шоқай осы кезде Ташкентке қашып, аман қалды. Публицист к қырынан танылды. Өз күш мен шетелде "Яш Түрк стан" журналын шығарды. Түрл басылымдарда саяси мақалалары басылды. Германия, Англия, Франция сек лд р елдерд ң саяси м нбер нен сөз сөйлеп, түрк халқының кеңест к кертартпа саясаттан кесапат көр п отырғанын ашына айтты. Мұстафаның қайраткерл к абырой-атағы мұхит асып, т пт АҚШ-қа жетт . Америкалықтар да оны б рнеше рет шақырып, саяси алаң ұсынған. Алайда оның ақшасы болмай, Америкаға жолы түспед . Мұстафа Шоқай 21 жыл бойы Еуропада эмиграцияда жүред . Жан-тән мен жақсы көрет н туған ел н тастап кету қайраткерге оңай соқпағаны анық. Ел нен жырақта жүрсе де, қазақтың бостандығы үш н күрес п өткен. Еуропада жүр п, бүк л әлем назарын Түрк стан проблемасына аударды. Туған ел мен Түрк стандағы жақтастарымен байланысын үзбей, үнем хат алысып тұрды. Мұстафа Шоқай 1925 жылы Парижде өткен "ЭКСПО" көрмес кез нде Мұстафа Шоқай Әм ре Қашаубаевпен кездесед . Осы сапардан кей н НКВД қызметкерлер талантты әнш н ң қыр соңына түс п, сұрақтың астына алады. Осылайша басталған тергеу ақыры тоғыз жылға созылған. Бүг нде Мұстафа Шоқайдың еңбектер н ң б разы Франциядағы к тапханада сақтаулы. Шоқайдың еңбектер н зерттеуге қазақстандық ғалымдар ғана емес, шетелд ктер де көп келет н көр нед . Мұстафа Шоқай 1941 жылы Берлиндег Виктория ауруханасына ауыр хәлде жетк з лд . Сол жылдың 27 желтоқсанында ешк мге түс н кс з, жұмбақ жағдайда көз жұмды. Дәр герлер жасаған медициналық сараптама бойынша Шоқай қандағы бөртпе сүзег н ң асқынуынан қайтыс болған. Бұл сырқатты Мұстафа концлагерьлерд аралап жүр п жұқтыруы мүмк н деп болжаған. Б рақ қайраткерд ң жары Мария күйеу н ң бұл дертпен Түрк станда жүр п ауырып жазылғанын, оған қарсы тұратын күш-қуаты бар ед дегенд айтады. Мұстафа Шоқай Берлиндег түр ктерд ң зиратында жерленген. |