Очерктер, ой-толғамдар қилы кезеңдер

— Мен кетемін бірақ үлкен ыза, көк арқалап кетемін. Осыны ойла! —деп ақырында ол

орнынан тұрды.

— Көрермін дедім.

— Көресің, көргенде көп кешікпей-ақ көретін боласың,— деді де шығып кетті.

Не деген басыну, не деген надандық, зорлық деп қатты ыза болып мен қалдым.

Арада екі аптадай уақыт өтті. Мен мектепте едім, біреу есік қақты. Есікті аша бергенімде

бір жігіт бүктелген жапырақ қағаз ұсынды. Хаттың бетін ашып жібергенде-ақ Сəдудің қолын

тани  кеттім.  Жүрегім  лүпілдеп  аузыма  тығылып,  тұла  бойым  тітіркеніп  қоя  берді.  Хатты

ішімнен  оқып  шықтым.  Үш-төрт  ауыз-ақ  сөз  жазылыпты:  «Тез  жет,  Сағила  қатты  ауру,  хал

үстінде жатыр» депті.

— Қашаннан бері науқас? —деп сұрадым жігіттен.

— Екі-үш күн-ақ болды.

— Ат əкелдің бе?

— Əкелдім.

Балаларды  таратып  жібердім  де,  мектеп  бастығына  бəрін  жайды  айтып,  бес-алты  күнге

рұқсат  алдым.  Аттың  айыл-тартпасын  қаттырақ  тартып  алып,  жігіт  екеуміз  желе  жортып

жөнелдік.

— Алдыңғы күні, — деді жігіт, — көрші ауылда бір ойын болып, Сағила мен Сəду екеуі

сонда барған-ды. Сағила сол ойыннан ауырып қайтты.

— Ойында Нұржақып болып па?

— Болыпты.

— Сағила ол ауылда тамақ жеп пе?

—  Жоқ.  Сағила  бір  тостаған  қымыз  ішкені  болмаса,  басқа  нəр  татпапты.  Содан  түн

ортасы  шамасында:  «Аға,  ауылға  қайталық,  мен  ауырып  отырмын»,—  депті  Сəдуге.  Сəду

үйге алып қайтты. Сол түнде қатты науқастанып шықты,— деді жігіт.

Баймағамбет  ауылына  ат  сабылтып  қалай  жеткенімізді  білмеймін.  Жігіт  маған  Сағила

отауда, деді. Мең атымды байламастан түсе сала тура отау үйге кірдім. Қарт пен кемпір бізді

керіп  шығып  кетсе  керек.  Сағила  өңі  сұп-сұр  боп,  жеңгесінің  төсегінде  сұлық  түсіп  жатыр

екен. Қасында Сəду мен келіншегі ғана отыр еді. Сəлемдесуге шамам келген жоқ, Сағиланың

қасына жетіп бардым.

— Қалайсың, сəулем?—дедім.

Дауысымды танып, көзін ашты.

— Неге кешіктің? Мінген атың нашар ма еді? — деді

Сағила даусы əрең, шығып.

—  Маңайда  дəрігер  жоқ.  Елу  шақырымдай  жердегі  Боровойға  қос  атпен  кісі  жіберген

едің Фельдшер Қостанайға кеткен екен— деді Сəду.

—  Жеңіл  арба  табылса,  дереу  ұштың  ат  жеккізіп  Қостанайға  дəрігерге  жіберу  керек—

дедім.

Сəду  дереу  көрші  ауылдан  арба  алдырды.  Аттарды  жеккізіп,  Қостанайға  кісі  жібергелі

жатыр едік Сəдудің əйелі үйден жылап жүгіріп шығып:

— Жүріңіздер, Еркежан қысылып жатыр, — деді, Сəду екеуміз үйге жүгіріп кірсек қарт-

кемпір жылап отыр. Сағила тынысы тарылып қиналып жатыр екен. Тамырын байқайын деп

қолын ұстап едім, мұп-мұздай екен. Шошып кеттім.

— Не істеу керек? Не істеу керек? Қалай кешіктім. Қалқам-ай!...

Сағила қайтып тілге келмеді. Арманды жас, екі көзі жаутаңдап, бəрімізді бір шолып өтті

де,  жүре  берді...  Қарт  ата-ана  мен  аға-жеңгенің,  көрші-қолаң,  ағайындардың  алдында,

кіршіксіз, кінəсіз жас жаң сүйген жаным «өз алдымда белгісіз дерттен қайтыс болды.

Үйдің ішіндегі адамдар шу ете қалды. Менің де көзімнен жас шығып кетті. Шыдай алмай

сыртқа  шықтым.  Күн  батқан  екен.  Көкжиек  күңгірттеніп  түнеріп,  даланы  түн  басып  келе

жатыр еді.

Үйдегі жылаған дауыстар құлағыма осынау меңіреу даладағы халықтың шері арылмаған

көп зары сияқты естілді. «Мəдениет берер мектебі жоқ, ауру-сырқауын емдер дəрігері жоқ,

мылқау  табиғаттың  қатал  шеңгеліндегі  қайран  елі»  деген  ой  келгенде,  көкірегіме  өксік

сыймай  еңіреп  жылап  жібердім.  Бірақ  лаж  қайсы?  Мен  бойымды  əрең  билеп,  өксігімді

бастым да, үйге қайта кіріп, Сəдуді қолтықтап сыртқа алып шықтым.

Өкініші  көп,  сыры  жұмбақ  уақытсыз  болған  қайғылы  қаза,  надандыққа  қарсы,  ескі

ауылдағы  тоғышар  билеп-төстеушілерге  қарсы  зор  өшпенділік  із  қалдырған  елім  болды.

Сағиланың  қастық  ойлаған  бір  адамның  жауыздығынан  қаза  тапқаны  айқын  еді.  Оның

қайғылы өліміне Нұржақып кінəлі деп күдіктендім.

ТҰҢҒЫШ ЕҢБЕК

Сағила  қайтыс  болғаннан  кейін  қайнымда  бір  жеті  болдым.  Жолда  ауылға  соғып,  он

күнінде  Федоровкаға  қайта  оралдым.  Мен  жоқта  мектеп  өмірінде  екі  түрлі  жаңалық

болыпты, Баяғы Петропавловскідегі Тенанякин мектепке меңгеруші болып тағайындалыпты.

Қазаннан менің атыма бір посылка келіпті.

Тенанякинмен бір қақтығысып алғаннан кейін почта бөлімшесіне бардым. Қалың қағазға

төрт бұрыштан оралған посылка екен Үйге əкеліп, ашып қарасам, баяғы «Үлгілі тəржіма!».

Елу данасын жіберіпті. Бұл менің өмірімде болған бір зор уақиға еді. Кітаптың ішкі бетінде

аударған: С. Көбеев деп жазылған.

—  Қандай  жақсы  кітап,  қандай  жақсы!  —  деп  қайта-қайта  қараймын.  Тіпті  кезім  тояр

емес.  Не  деген  бақыт!  Бұл  кітапты  балалар  оқиды,  бүкіл  сауатты  адамдар  оқиды.  Орыс

классиктері ішінен Крылов сияқты мысқылшы, қаламы өткір жазушының мысалдарын біздің

аймақта түңғыш аударып, кітап етіп бастыртып шығарудың өзі қандай аброй!

Ой  жүйрік:  бұл  кітап  халық  арасына  тарайды,  мұны  қазақ  елінің  қай  аймағы  болса  да

алады,  бұл  кітапты  ауылға  жіберемін  ағаларым  оқиды,  хат  танитын  ауыл  адамдары  оқиды.

Мұны  əлі  баяғыда  менің  əкеме:  «мынаны  оқытып  қайтесің,  одан  да  бұзау  бақтырсайшы...»

дейтін байлар да, олардың балалары да оқиды. Ең бастысы, бұл кітап халыққа қызмет ететін

болады,  бұл  кітап  мектепте  оқу  құралы  ретінде  пайдалануға  да  жарайды,  деп  ойлап  мəз-

мəйрам болып қалдым. Кітаптың беттерін аударып көріп отырғанда  Сағила  есіме  түсті.  Ол

сауатты еді.

— Əттең, Сағила!.. Менің тұңғыш əдеби еңбегімді кере алмай, оқи алмай кеттің. Қандай

қуанар  едің!  Сенің  сының,  пікірің  маған  қазір  қандай  қажет!—деп  қатты  налып,  жабығып

тұрғанымда, есік ашылды. Жалт қарасам Сəду екен. Жүгіріп барып құшақтай алдым.

—  Бауырым!  —  деп  Сəду  де  мені  құшақтай  алды.  Екеуміздің  басқа  бір  сөз  айтуға

шамамыз келмеді. Сəттен кейін құшағымызды жазып, аман-сау сұрасып, отыра бергенімізде,

Тышан  кіріп  келді.  Ол  əрі  жыршы,  əрі  ақын  жігіт  еді.  Сəдудің  аулына  барып,  содан  Сəдуге

еріп маған келген екен. Онымен сəлемдескеннен кейін:

— Мен сендерге бір қымбат нəрсе берейін — деп екеуіне жаңағы «Үлгілі тəржіманың»

екі данасын ұстаттым. Сəду кітаптың мұқабасын көріп, ішкі беттерін аударыстырып қарап,

оқып шықты да:

— Өте жақсы — деді.

— Бұл не, əй бұл не? — деді Тышан біресе маған біресе Сəдуге алақ-алақ қарап. Ол хат

танымайтын еді.

— Мына кітапты Спандияр бастырып шығарыпты! Орыстың Иван Крылов дейтін ақыны

болған  көптеген  мысал  өлеңдер  жазған  кісі.  Спандияр  сол  кісінің  мысал  өлеңдерін

қазақшаға аударып, кітап етіп бастыру үшін Қазанға жіберген едім деп еді. Сол міне, кересің

бе, кітап болып басылып шығыпты! — деді Сəду.

— Уа, құтты болсың бауырым! — деп Тышаң да қуанды.

Біраз əңгімелесіп отырдық. Əңгімеміздің тақырыбы осы кітап еді. Сəду қатты риза болып

отырды. Біздің сөзімізден кітаптың мəнін аңғарған Тышаң:

— Қайырлы болсың үлкен аброй болған екен— деді.

—  Ал,  Тышаң,  ақынсың  ғой,  табанда  осы  кітап  туралы  бір  ауыз  елең  шығаршы,—  деді

Сəду күліп.

— Шығарса қайтеді, шабытым жетпес деймісің? — деді Тышаң.

— Жоқ, оған күмəнім жоқ. Тек табанда бір ауыз елең суырып салшы деймін.

— Кітаптың аты не? —деді Тышаң ойшыл көзінде отты нұр жайнап.

— «Үлгілі тəржіма».

— Мұның орысшасын жазған Иван дейсіз бе? Ол кісі бар ма?

— Ол кісі қазір жоқ.

— Ол қандай ақын болған кісі ? — деп сұрады Тышаң тағы да.

Мен асықпай отырып, Тышаңға Крыловтың өмірбаянымен таныстырдым. Ақын сол арада

былай деп шырқап қоя берді:

«...Орыста Иван деген ақын өткен

Дана ойдан селдетіп кеп сықақ төккен

Көтерген көкіректерін ұлықтарды

Мысқылдап өткір тілмен масқара еткен.

Көп оқып сол ақынның мысалдарың

Аударып қазақшаға жақсыларын

Қазақта кітап етіп бастырған кім?

Дегенде, аты аталар Спанымның!..»

Оның  елеңін  табанда  жазып  алып  едің  бірақ  1919  жылы  басқа  да  қол  жазбаларыммен

бірге  жоғалып  кетті.  Тышаңның  сондағы  біз  жазып  алған  өлеңінен  осы  екі-ақ  шумағы  ғана

есімде  қалыпты.  Бұл  елеңді  келтіруім  лайықсыз  болар  десем  де,  қол  жазбаны  оқыған

жолдастарымның өтініші бойынша осы жерде келтіріп өттім.

Əрине, кітап тойсыз өтпеді. Кітапты алған күні той жасап, құттықтай келген достарыма

бірқатар мысалдарын оқып бердім. Тышаң, Сəдулер жаттап алып, кейін ауылда болған тойда

тыңдаушыларына  əнге  қосып  айтып  берді.  Сол  тойда  оқи  білетін  ел  адамдарына  отыз

кітапшаны үлестіріп бердім.

Осы  жинақ  шыққаннан  кейін  мен  жазушылыққа  бет  бұрдым.  Маған  жазу  жұмысы

қолымнан келетін іс сияқты болып керінді. Бірақ ол кезде ең алдымен мектеп балалары үшін

қазақ тілінде оқу құралдары керек еді. Сондықтан мен ең алдымен оқу құралын жазып, кітап

етіп бастырып шығаруға талаптандым.

«ҮЛГІЛІ БАЛА»

«Үлгілі  тəржімə»  қолға  тигеннен  кейін  мен  енді  бастауыш  мектеп  үшін  хрестоматия

құрастыруға  кірістім.  Мұнда  мен  ең  алдымен  Ыбырай  Алтынсариннің  хрестоматияларын

үлгі еттім. Өйткені Ыбырай əрі шебер педагог, əрі жақсы методист еді. Сондықтан бастауыш

мектепте  оқитын  қазақ  балаларына  арналып  жазылғалы  отырған  хрестоматия,  сөз  жоқ,

Ыбырайдың  үлгісі  бойынша  жазылуы  керек  еді.  Ыбырайдың  оқу  құралдарындағы  негізгі

сарын  мінез-құлықты  түзеудің,  жауыздыққа,  озбырлыққа  қарсы  күрестің,  адалдық,

əділеттілік адамгершілік тəрбиесін берудің сарыны еді.

«Үлгілі  бала»  хрестоматиясына  Крыловтың  өзім  аударған  мысалдардан  кіргіздім,  орыс

классиктерінің,  балаларға  арнап  жазған  қысқа  əңгімелерін  өзімшілеп  қазақ  тұрмысына

лайықтап жаздым, сол сияқты қазақтың бай ауыз əдебиетін сұрыптап пайдаландым.

Осымен  қатар,  бұл  кітапқа  табиғат  туралы,  оның  əр  алуан  құбылыстары  туралы,

география,  өсімдік  жануарлар  туралы  мағлұматтар  беретің  балалардың  ұғымына  сыйымды

жəне қызықты қысқа-қысқа əңгімелер, мысалдар кіргіздім. Əрбір əңгіменің соңына сұрақтар

қойдым.

Хрестоматияны  құрастырғанымда,  негізгі  ойлаған  мақсатым,  көздеген  нысанам  —  жас

ұрпақты  өнер-білімге,  əділеттілікке,  адамгершілікке  тəрбиелеу  еді.  Мұндағы  əрбір  өлеңші,

əңгімелердің  мазмұны  оқушыларды  өнер-білімге  шақыру,  шыншыл  болуға  үндеу,  жетім-

жесірлерді,  нашарларды  бояу,  қайрымсыз  байларды  əшкерелеу,  сол  сияқты  əлеуметтік

теңдікті насихаттау еді. «Үлгілі бала» хрестоматиясының идеялық негізгі ой түйіні осы еді.

«Үлгілі  бала»  сол  кезде,  тіпті  одан  берігіректе  де,  көптеген  мектептерде  оқу  құралы

болып  пайдаланылып  жүрді.  Хрестоматияны  өз  кезінде  бастауыш  мектептегі  балаларды

дұрыс  тəрбиелеу  жұмысында  өз  халінше  белгілі  дəрежеде  едəуір  қызмет  атқарған  еңбектің

бірі  деп  білемін.  Кітаптың  жазылу  тарихы,  оны  жазуға  себеп  болған  жағдай  осы  жоғарыда

айтылғандар еді.

ПЕДАНТИЗМГЕ ҚАРСЫ

Иван Тенанякин туралы бір-екі ауыз сөз. Оқушыларыма Тенанякиннің қара басы туралы

емес,  оның,  педанттығын  айтқым  келеді.  Ол  үлкен  педант  адам  еді.  Тенанякин  келгеннен

кейін  көп  кешікпей-ақ  онымен  оқытушылардың  арасында  талас  туды.  Ол  —  оқыту,

мектептегі тəртіп, оқытушының беделі жайындағы тартысы еді. Əңгіме мынадан бастады.

Бір  күні  сабақ  беріп  тұрғанымда  менің  класыма  Тенанякин  кіріп,  біраз  отырып  шықты.

Келесі күні ол оқытушылардың басын қосып мəжіліс құрды. Кластағы тəртіп туралы мəселе

көтеріп, мені мысалға алды.

—  Кеше,—  деді  ол,—  мен  Көбеевтің  дəрісінде  болдым.  Құдай  сақтасын  дəріс  кезінде

балалар не істеген жоқ? Балалардың кей біреуі сабақ кезінде қозғалып, кей біреуі партаның

үстіне  керексіз  кітабын  қойып,  бір-екі  бала  өзара  тілдесіп,  бір  бала  партасының  қақпағын

ашып қарап, қайта жауып қойды. Ал осының бірде-бірін Көбеев байқаған жоқ. Егер байқаса,

бұл  сияқты  тəртіпсіздікке  ешқандай  мəн  берген  жоқ.  Мұның  өзі  класта  тəртіптің  нашар

болуы, ол не оқытушының оқушылар алдында беделінің жоқтығынан  не  тіпті  класта  тəртіп

орнатуға  оқытушылардың  көңіл  қоймағандығынан  болады,—  дей  келіп,  ол  кластағы  тəртіп

туралы, оқытушының беделді болуы туралы сөз ережесін ұсынды.

Оның  ережесі  бойынша,  дəріс  кезінде  бірде-бір  бала  ешбір  қозғалмастан  ешқайда

мойнын бұрмастан оқытушыға қарап қатып қалу керек. Егерде зəре кəдіріндей болса да осы

тəртіпті бұзса, оқытушы оны мінеп, зекіп тастауы қажет.

Мұнысы,  əрине,  педанттық  əдіс  еді.  Өйткені  сегіз-тоғыз  жастағы  баланың  қырық  бес

минут  ішінде  ешбір  қозғалмастан  ешқайда  мойнын  бұрмастан  қасындағы  балаларға  тіл

қатпастан  отыруы  өте  қиын.  Мұны  ескермеске  болмайды,  егерде  оқытушы  сабақ  үстінде

балалардың  əрбір  кездейсоқ  қозғалысына  дейін  қасындағы  отырған  балаға  бұрылып

қарауына дейін аңдып, оның бəріне мін тағып зекіп, ұрысып отыратын болса, ол оқытушыда

қандай  бедел  болмақ?  Мұндай  оқытушының  балаларға  берген  əрбір  ескертуі  үйреншікті

мылжыңға  айналып,  балалар  бара-бара  оның  сөзіне  құлақ  асудан  да  қалып  қояды.  Мəселен

қатар  отырған  екі  бала  қырық  бес  минуттың  ішінде  бір-біріне  бір-екі  ауыз  тіл  қатса,  сол

үшін  оларды  мінеп,  зекіп  ұрсу  керек  пе?  Одан  да  сол  сөйлесе  бастаған  балалардың  қасына

оқытушы өзі бара қойса, балалардың ездері де қоя қоймай ма?

Сөз  жоқ,  балалар  сабақ  үстінде,  мүмкін  қадерінше,  алаңсыз  отыруы  керек  сабақты

тыңдамай,  алаңдай  берген  балаларды  оқытушы  салмақты  дауыспен  тəртіпке  шақыру  керек.

Демек əрбір бала оқытушының қадағалауында болуы шарт. Бұл даусыз, бірақ осы қағиданың

өңін  айналдырмау  керек.  Айталық,  оқытушы  бір  баланы  тақтаға  шақырды.  Дəл  осы  сəтте

қатар  отырған  екі  баланың  біреуі  екіншісінен  өшіргіш  алды,  не  бəкі  алып,  қарындашын

ұштады.  Ал  осы  үшін  оқытушы  оларға  мін  тағуы,  ұрысуы  керек  пе?  Əрине,  жоқ.  Əңгіме

педагогикалық  шеберлікте  болуы  керек.  Оқытушылар  Тенанякинге  өздерінің  осы  сияқты

пікірлерін  сан  рет  айтып  келсе  де,  Тенанякин  олардың  ұсыныстарына  құлақ  қойған  жоқ.

Өзінің  пікірін  қуаттап,  сол  өзінің  ұсынған  ережесін  бұлжытпай  орындауды  талап  етіп

отырды.

Осы  сияқты  мəселелер  жөнінде  Тенанякиннің  педанттық,  жəдігөйлік  теріс  пікірлеріне

қарсы  мен  де  жəне  басқа  оқытушылар  да  жиылыс  сайын  пікірімізді  ашықтан-ашық  айтып

отырдық.  Ол  мұны  мүлдем  теріс  ұғынды.  Жергілікті  оқытушылар  менен  құтылғысы  келіп,

бəрі  маған  қарсы  болып  жүр  деген  ойда  болды.  Өзінің  осы  ойына  байланысты,  ол,  əрбір

оқытушының  сабағына  қатысып,  оның  қате-кемшіліктерін  жіпке  тізіп  жинайтын  болды.

Кейде ол тіпті сабақ үстінде балаларға тəртіп бұзасың деп, тура езі зекіп, ақырып ұрсатын да

болды.

Бір  күні  тағы  да  менің  класыма  келді.  Бұл  екінші  класс  еді.  Сабақ  үстінде  бір  балаға

орынсыз  күле  бересің  деп  ұрсып  бұрышқа  тұруға  қосты.  Бала  сабақты  өте  жақсы  оқитын

бала  еді.  Мұнымен  Тенанякиннің  ісі  болған  жоқ.  Ол  тіпті  əлгі  баланың  не  үшін  күліп

отырғанын да білгісі келмеді. Ол тек қана класта күлуге жарамайды деген тұрғыдан қарады.

Бала  неге  күлді?  Оның  күлуінің  себебі  бар  еді.  Баланың  қасында  отырған  екінші  бала

қалғып  кетіп  отыр  екен.  Мен  оны  байқап  қалдым  да,  баланың  қасына  бардым.  Бала  менің

бетіме жалт қарады да, қып-қызыл болып ұялып қалды. Генанякиннің жазаға тартқан баласы

соған күліп отыр еді. Мен бұл жерде революцияға дейінгі мектептегі педанттықтың жайың

педагогикалық  ережелерді  Тенанякин  сияқты  кертартпа  əкімдердің  қалай  бұзғандығын

орыстың  классикалық  педагогикалық  ережелерінің  өңін  айналдырғандығын  мыңнан  бір

мысал  ретінде  көрсетпекші  болдым.  Халық  мұғалімдері  сол  кездің  өзінде-ақ  педантизмге

қарсы болды. Олар Константин Димитриевич Ушинскийдің қағидаларына сүйенетін.

Амал қанша, қазіргі кейбір жеке оқытушылардың əдісінде кейде педанттық белгілерінің

қалдығын  байқағаным  бар.  Совет  оқытушылары,  əрине,  бұған  қарсы  батыл  күрес  ашуда.

Өйткені,  Ушинский  айтқандай,  тəртіп  дегеніміз  —  педантизм  емес,  саналылыққа

негізделген классикалық педагогика ережелеріне негізделген ұстамдылық болып табылады.

Сонымен  Тенанякин  оқытушылардың  үстінен  шағым  беріп  те  керді,  ол  мені  мектептен

шығармақшы  болып  та  əрекеттенді.  Оқытушылар  мен  Тенанякиннің  арасындағы  тартыс

шиеленісе  түсті.  Оқытушылар  Тенанякинмен  ұғыныса  алмайтынына  көздері  жеткеннен

кейін ол педагог емес, педант, бастық болып қалатын болса, бізді басқа мектепке көшіріңіз

деп  бірлесіп  арыз  берді,  ақырында,  бес-алты  ай  өткеннен  кейін  инспектор  келіп  тексеріп,

Тенанякин мектептен кетіп тынды.

«ҚАЛЫҢ МАЛ» РОМАНЫНЫҢ

ЖАЗЫЛУЫ

Надандыққа,  феодалдық  ескішіл,  өрескел  сорақы  салтқа  қарсы  күрес  жүргізудің  бірден-

біреуі  —  халықты  ағарту,  балаларды  оқыту,  халықты  сауаттандыру  деп,  оны  мəдениет

сатысына  аяқ  бастыру  деп  ұғынушылардың  бірі  мен  едім.  Бірақ  сегіз-тоғыз  жыл  оқытушы

болғаннан  кейін  феодалдық  салтпен  күресу  үшін  тек  бір  ғана  балаларды  оқыту  жеткіліксіз

екеніне  көзім  əбден  жетті.  Бұл  күресте  халық  санасына  күштірек  əсер  ететін  басқа  да

құралдар  керек  сияқты  көрінді.  Іздене  келе,  мен  осы  мақсатқа  жету  жолында  ағартушыға

ыңғайлы күрес құралының бірі көркем əдебиет екен деген ой түйдім. И. Крыловтың мысал-

өлеңдерінің  аудармасының  мектеп  оқушысы  былай  тұрсын  халық  бұқарасына  еткен  əсері

осы  ойымның  дерегі  еді.  Мен  осы  ойымды  жүзеге  асыру  мақсатымен  1911  жылдан  бастап

«Қалың мал» романын жазуға кірістім.

Осы  жерде  еске  алып  өтетін  бір  нəрсе  бар.  Менің  достарым,  жолдастарым,  көптеген

оқушыларым менен «Қалың мал» романын жазуға себеп болған не? деген бір сұрау, «Қалың

мал»  романындағы  қаһармандардың  тап  өздері  (прототиптері)  болды  ма,  болса  олар  қай

елдікі еді, кімдер еді? деген екінші сұрау қояды.

Бірінші сұраудың жауабын мен жоғарыда қысқаша түрде айтып та өттім. Романды жазуға

себеп  болған  негізгі  ойдың  бірі  роман  сияқты  қазақ  тілінде  елдің  тұрмыс  жағдайынан

алынып көркем шығармалар жазылса, олар халық арасына неғұрлым көп тараса, ескіліктің,

феодалдық  əдет-ғұрыптың  тамырына  балта  шабылар  еді,  еңбекші  елдің  санасы  оянып,

мəдениетке талпынар еді, деген қорытындыдан туды. Романды жазуға тағы да бір ең басты

себеп  болған  нəрсе  —  қазақ  əйелінің  қас  жауы,  қазақ  əйелдерін  теңсіздікте,  қорлық-

зорлықта  тұтып,  малға  теңеген  феодалдық  салтқа  қарсы  күрес  жүргізу  мақсаты  еді.  Демек

роман  арқылы  феодалдық  шірік  салтты  əшкерелеу,  қалың  халық  бұқарасын  одан  бездіру,

əйелдерді азаттық күреске шақыру еді.

Ал  романдағы  қаһармандардың  тап  өздері  (прототиптері)  бар  ма  деген  сұрауға  келетін

болсақ, оларды болған деп те айтуға болады, болмаған деп те айтуға болады. Болды деуге бір

себеп  —  осы  романның  желілі  уақиғасын(  сюжетін)  маған  айтып  берген  жоғарыда  аты

аталған  Тышаң  деген  ақын  еді.  Бірақ  бұған  қарап,  романдағы  əрбір  қаһарманның  тап  өзі

(прототипі)  болған  екен  немесе  романның  сюжеті  белгілі  бір  болған  уақиғаға  негізделген

сюжет екен деп түсінбеу керек. Өйткені Тышаңның айтқан уақиғасы, тақырып арқау болып

жатқанымен  романның  қаһармандары  тыңнан  жасалынған  кейіптер  жиындысы.  Ал,  екінші

жағынан  алып  қарағанда,  өзім  көрген  «Қара  бақсының  хикаясы»  деген  тараудағы  он  сегіз

жастағы  қызды  жетпіс  сегіз  жастағы  байдың  аулы  немесе  Жадыраның  қызын  жастайынан

айттырып, баласына алып бермекші болған Торсан болыстың əрекеті, қыздың сүйген жігіті

Сүлейменнің  жігіттер  жинап,  болысты  торып,  оның  қонып  жатқан  үйіне  шабуыл  жасауы,

сол  үйге  өрт  қою,  болмаса  Сағиланы  тартып  алмақшы  болған  Нұржақыптың  озбырлық

əрекеттері  романның  желілі  уақиғасына  арқау  болып  жатқандығы  рас.  Романның  кейбір

қаһармандарының  сырт  пішіндері  болған  адамдардан  алынды.  Мəселең  романдағы

Тұрлығұлдың  тап  езі  (прототипі)  —  Кішіқұмдағы  Ыбырай  бай,  Қожаштың  тап  өзі  —

Сүлеймен Ғайшаның тап өзі — Жадыраның қызы деуге болар еді. Тіпті Тұрлығұлдың түрі-

түсі,  жалпы  сыртқы  пішіні,  мінез-құлқы  Кішіқұмдағы  Ыбырай  байдың  айнымаған  бейнесі

деуге болады: Тұрлығұлды көр де — Ыбырайды көр!

Алайда романдағы қаһармандар жеке бір адамның ғана бейнесі емес, сол уақыттағы өмір

шындығына тəн кейіптер жиындысы деп білуіміз керек.

Бұл романды жазу маған оңай тиген жоқ. Мұның əртүрлі себептері де бар еді. Біріншіден

роман  жазылған  кезде  баспа  жүзін  көрген  қазақтың  жазба  түрдегі  көркем  əдебиет

шығармалары тіпті аз еді жəне олардың идеялық бағыттарын былай қойып, түрлерін алсақ,

ауыз  əдебиеті  əсерінің  рамкасынан  асып  шыға  алмаған  дəрежеде  еді.  Біздің  солтүстік

аймақта  маған  тіл  үйренер,  үлгі-өнеге  алар  жалғыз-ақ  қазақтың  ауыз  əдебиеті  жəне

Ыбырайдың өлеңдері мен балаларға арнап, оқу құралына лайықтап жазған новеллалары ғана

еді.  (Абайдың  жинағы  менің  қолыма  кейінірек  түсті).  Сондықтан  да  романның  тіліне,

стиліне ауыз əдебиетінің əсері тигендік барлығы қазіргі оқушыға айқын байқалып отыратын

болу керек.

Екіншіден романның сюжеті, оның құрылысы (композициясы) кейіп-кескіндері жайында

кеңесетін пікір алысатын да адам жоқ еді, мұны түсінер деген бірен-саран адам болса, оның

да «қызық екен» дегеннен басқа айтары жоқ болатын. Маған тек орыс тіліндегі романдарды

оқып, соларды үлгі ете отырып жазуға тура келді.

Үшіншіден  қолжазбаны  оқитын  бастырып  шығаратын  кім,  о  да  белгісіз  еді.  Болашақ

үміттерге иек артып, тəуекел деп жаза бердім. «Əуелі жазып болайыншы, бастырып шығару

жағын кейін көре жатармын» деген ой түйдім.

«Қалың  малды»  жазып  бола  келген  кезде,  1912  жылы,  Қази  деген  мейлінше  момын  ақ

көңіл, сабырлы, байсалды қызбен бас қосып, өз алдыма үй болдым.

«Қазидан  төрт  бала  қалды:  үлкен  қызым  Рабиға,  қазір  оқытушы  болып  істейді,  оған

төтесі

—  Шамел  деген  ұлым  Қазақтың  мемлекеттік  университетінің  филология  факультетін

бітіріп, қазір өзіммен бірге Ақсуат мектебінде мұғалім болып істеп жүр, оған төтесі — Нəзір

педагогикалық  училищені  бітіріп  шыққан  жылы  Совет  Армиясының  қатарына  алынып,

сонда  қызмет  етіп  жүр.  Ең  кенжем  —  Сəбит  КазГУдің  геология-география  факультетінде

оқып жүр.

1912  жылдың  аяқ  шені  еді.  Романды  жазып  болдым  да,  тағы  да  тəуекелге  бел  байлап,

баяғы Қазан қаласына, Каримовтарға жібердім. Алты айдан кейін ғана: «Қолжазбаңыз қабыл

алынды, жуық арада баспадан шығады»,— деген қуанышты хабар алдым.

Бес-алты  ай  уақыт  етті.  Жазғы  демалыс  қарсаңында  тағы  да  посылка  келді.  Ол  «Қалың

мал»  романының  елу  данасы  болып  шықты.  Қуаныш  қойынға  сыймайды.  Қуанышым  заңды

да еді. Жазушылық жолында жаңа бір белге шыққан жаңадан қанат біткен адам сияқты едім.

Айта  кетуім  керек:  мен  бұл  роман  үшін  қаламақы  да  алғам  жоқ,—  мен  сұрамаппын  да,

Каримовтар  жібермепті.  Менің  қуанышым  —  романымның  басылып  шығуының  қуанышы

еді.  Мұның  да  бір  данасын  ең  алдымен  Тышаң  ақын  алды.  Одан  кейін  бір  данасын  Сəду

алды,  осы  маңдағы  жолдастарыма  да  бір-бір  данасын  бердім.  Ауылға  да  əркімге  арнап

жиырма-отыз данасын жібердім.

Ал енді оқушылар не айтар? Олардың көкейіне қонар ма?

Олардың  саңлауының  ашылуына  бұл  роман  азда  болса  əсер  етер  ме?  Немесе  шала-пұла

оқып «қызық емес екен» деп мəн бермей қоя ма? Ендігі қауіпім осы еді.

Жаппай сауатсыз дерлік қараңғы ауылда, жазба түрдегі көркем əдебиеті жоқ елде роман

жазудың,  ол  туралы  жазба  түрде  де  əділ  сын  бағалы  пікір  күтудің  өзі  «көз  жасымен  көл

ағызу» сияқты екенін мен роман шыққаннан кейін ғана білдім.

Алайда халық өзінің бірен-саран сауатты адамдары арқылы романмен танысып, романда

не жазылғанын да білді, романның айтпақшы болған ой түйінін де түсінді. Өзінің пікірін де

айтты.

Біздің елде əдебиетті жақсы көретін сауатты Жүргенбек Оралов деген жыршы болды. Өзі

хат  танитын  еді:  Сол  жыршы  «Қалың  мал»  романын  ауылдан-ауылға  апарып,  қона  жатып

оқып жүрді. Одан үлгі алып, Ғалым Аусанов, Қасен Төбеев, Кенжебек Əбүйірев, тағы басқа

осылар  сияқты  сауатты  жігіттер  романды  бəсекелесіп  көпшілікке  оқумен  қатар,  романның

бас  қаһармандары  Қожаш  пен  Ғайша  туралы  аңыз-легендалар  туғызды.  Ғайшаның  əкесіне

айтқан  елеңі  ел  аузында  жатталып  кеткен  өлеңдердің  біреуі  болды.  Іс  жүзінде  мұның  өзі

қазақ əйелінің бостандық алу бағытында жүргізілген үлкен күрестің, феодалдық ескі салтқа

тиген қатты соққылардың бірі болды.

Бірақ  елдің,  билеп-төстеушілері,  олардың  арасынан  шыққан  оқығандар  «Қалың  мал»

романын  елегісі  келмеді.  Мұның  бір  айқын  дəлелі  —  шыға  бастағанына  екі  жыл  болып

қалған  «Айқап»  журналы  да,  1913  жылы  шыққан  «Қазақ»  газеті  де  қазақ  тілінде  шыққан

тұңғыш  роман  туралы  жұмған  аузын  ашпады.  Сол  кездегі  «қазағым»,  «елім»  деп  аузымен

орақ орып жүрген кейбір «елшіл», «жұртшыл» «оқымыстылар» да ешқандай пікір айтпады.

Біздің  өз  ауылымыздағы  азды-көпті  оқыған  «кезі  ашық  азамат»  деген  бай  балалары

Шаяхмет,  Сауытбаев,  Нұрқан  Рахметов,  Құлмақ  Құрманғалиев,  тағы  басқа  осылар  сияқты

кейбір  адамдар  романды  жамандап,  романның  авторын  мысқыл  еткен  өлеңдер  шығарып,

өздерінше  романға  қарсы  науқан  ашты.  Мұның  езі  ауылдағы  үстем  таптың,  оның  жаршы

идеологтарының ескілікті дəстүрден феодалдық салттан айрылғысы келмейтіндігін жаңалық

атаулыға, прогресшіл ағымға мүлдем қарсы екендігін көрсетті.

Осы  жерде  айта  кетуім  керек  мен  кедейдің  баласы  болғандықтан  ба,  байлардан  көбірек

қаңқу  көрген  ата-ананың  баласы  болғандықтан  ба,  өскен  ортам  басқа  болғандықтан  ба,

əйтеуір,  оқып  жүрген  шағымда  да,  кейін  оқытушы  болып  жүрген  кезімде  де  қазақ

оқығандарының  басым  кеңшілігінен  бойымды  аулақ  салып  жүрдім.  Менің  достарым  халық

мұғалімдері, қарапайым ауыл адамдары, өзімнің кішкене достарым — оқушыларым еді. Ал

«Қалың 

мал» 

романы 

туралы 

— 

«оқымыстылардың» 

өрескел 

қиянаттары,

менменсінгендіктері олармен жігімізді аша түсті. Мен олардан бұрынғыдан да іргемді аулақ

салатын  болдым.  Бірақ  мен  енді  жалғыз  емес  едім.  «Жалғыз  қаздың  үні  шықпас...»  деп

Кішіқұмдағы  жай  шаруа  Оспан  ағай  бір  кезде  қынжылып  айтқан  заман  артта  қалған  еді.

Менің  соңымда  мені  сүйеуші,  менің  айтқанымды  түсінуші  сана-сезімі  едəуір  оянып  қалған

қалың халық бұқарасы бар еді.

Мен  бұл  арада  «Үлгілі  бала»  хрестоматиясына  кірген  кейбір  өлеңдерім  немесе

əңгімелерім  туралы  тоқталғым  келмеді.  Олар,  негізінен  алғанда,  бастауыш  мектептің

оқушыларына  арналып  жазылған  шығармалар  еді.  Жалғыз-ақ  мұнда  атап  көрсететін  бір

нəрсе — бұл кітаптың да жалпы сарынында теңдікті, əділеттілікті аңсағандық барды. Кедей

бұқараны егей жетім бала бейнесінде алып жазған бір өлең:

«...Шөлдесең, сусын болар көлдер қайда?

Қарын ашса, тамақ болар жерлер қайда?

Қаңғырып жүдеп-жадап жүргеніңде

Сипайтын маңдайыңнан ерлер қайда? » — делініп аяқталған еді. Мұнда ішкі-сыртқы екі

бірдей  қанаушылар  тепкісінде  езіліп,  жерінен  суынан  айырылып,  қанаушылар  дүниесінің

түнегінде зар илеп, теңдікті, бостандықты аңсаған сол бостандыққа бастап апаратын ерлерді

күткен  кедейдің  жырын  шертпекші  болып  едім.  Демек  «Үлгілі  бала»  хрестоматиясындағы

өлең-жырлар да қалың халық бұқарасының мүддесі тұрғысынан қаралып жазылған еді.

жүктеу/скачать 348,06 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: