ҚОҒамдық ЖӘне гуманитарлық Ғылымдар общественные и гуманитарные науки social sciences and humanities

176
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
области, протянувшаяся на 283,3 тыс. кв. км, расположена в бассейне верхнего 
Иртыша, граничит на Юге с Китаем и Алматинской областью, на северо-востоке 
– с Россией, на западе – с Карагандинской и Павлодарской областями [1].
Восточно-Казахстанская  область  –  регион,  расположенный  в  выгодных 
экономико-географических условиях. ВКО является регионом с хорошо развитой 
сырьевой  и  энергетической  базой,  сетью  автомобильных  и  железнодорожных 
сообщений  с  южными  и  центральными  районами  РК,  Сибирским  регионом 
России и Китая, обладает мощным индустриальным потенциалом и трудовыми 
ресурсами,  ориентированными  на  машиностроение  и  наукоемкие  технологии. 
Основу  экономики  составляет  горно-металлургический  комплекс  с  высоким 
уровнем технологической завершённости производства.
Промышленное производство вносит существенный вклад в формирование 
валового регионального продукта (ВРП) как области, так и республики. Объём 
ВРП области за 2006 год составил 548,5 млрд тенге, что на 31,0% (в номинальном 
значении)  выше  аналогичного  показателя  предыдущего  года.  По  сравнению  с 
2005 годом доля Восточного Казахстана снизилась на 0,1 процентного пункта, с 
1998 годом – на 4,8 п.п., составив 6,0% [4].
Социально-экономическое  развитие  области  по  итогам  2014  года 
характеризуется устойчивым ростом. Валовой региональный продукт (ВРП) 
оценивается в 2,2 трлн тенге с макроэкономическим ростом на 2,5%. Рост ВРП 
обеспечен за счет развития базовых отраслей экономики. По этим данным мы 
можем увидеть, что экономика на базовых отраслях выросла за 9 лет почти в 4 
раза.
Таблица 1 – Сравнение промышленного сектора ВКО
Промышленный 
сектор /кластер/
1996-2007 гг.
2014-2015 гг.
Горнодобы -
вающая 
промышлен-
ность 
Среднегодовой темп прироста 
промышленной продукции в период с 
1997 по 2007 гг. составил 8,2%.
Объем горнодобывающей 
промышленности составил 84,2 млрд 
тенге, что составило 17,5% в областном 
объёме товарной продукции. Индекс 
физического объёма промышленной 
продукции составил 100,7% к уровню 
2006 года [4]
Объем горнодобываю-
щей промышленности 
составил 102,5 млрд 
тенге с ростом на 6,2%, 
индекс физического 
объема – 86,6% [2]
Как мы видим в таблице 1, сравнительно с 2007 годом в 2015 году объем 
горнодобывающей  промышленности  возрос  на  17,6%.  Это  очень  хороший 
ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

177
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
показатель того, что в регионе идет развитие этого сектора промышленности. 
Таблица 2 – Сравнение промышленного сектора ВКО 
Промышленный 
сектор /кластер/
1996-2007 гг.
2014-2015 гг.
Обрабатывающая 
промышленность
За период с 1997 по 2007 гг. имел 
место среднегодовой темп прироста 
промышленной продукции в размере 
5,9%. 2007 году предприятиями 
и подсобными производствами 
обрабатывающей промышленности 
было выпущено товарной продукции 
на 363,0 млрд тенге, что составило 
75,4% в структуре промышленного 
производства области [4]
Основную долю 
промышленной продукции 
(83,1%) занимает обрабаты-
вающая промышленность. 
За 2014 год объем 
производства подотрасли 
возрос на 10,2%, и 
составил 912,6 млрд тенге, 
индекс физического объема 
– 101,3% [2]
Проанализировав  таблицу  2,  можно  сделать  выводы,  что  производство 
выросло почти в три раза и доля обрабатывающей промышленности в области 
выросла на 7,7% . Преобладающий удельный вес в объёме производства обра-
батывающей промышленности в силу её экспортной ориентации и устойчивого 
спроса на внешнем рынке занимает металлургическая промышленность, далее 
машиностроение, переработка сельскохозяйственных продуктов, производство 
прочих неметаллических минеральных продуктов и др. 
Таблица 3 – Сравнение промышленного сектора ВКО 
Промышленный 
сектор /кластер/
2006-2007 гг.
2014-2015 гг.
Пищевая 
промышленность
По  сравнению  с  2006  годом  на  14,4% 
увеличился  выпуск  мяса  и  пищевых 
субпродуктов домашней птицы, на 10,5% – 
молока обработанного жидкого и сливок, на 
10,2% – муки из зерновых и растительной, 
на  6,8%  –  колбасных  изделий,  на  4,7%  – 
рыбы приготовленной и консервированной 
и  т.д.  В  2007  году  индекс  физического 
объёма  102,0%  к  уровню  предыдущего 
года [4] 
Произведено 
238,8 
тысяч тонн мяса (рост 
на  6,6%),  775,7  тысяч 
тонн  молока  (рост  на 
2,4%), 154,4 млн. штук 
яиц (рост на 7,4%) [2] 
В  данной  таблице  виден  прогресс  в  развитии  обрабатывающего  сектора 
промышленности. В частности это производство мяса, молочных продуктов и 
зерновых изделий. 
Р.С. РАМАЗАНОВА. 1 (69) 2016. С. 175-181 
 
 
 
 
                ISSN 1683-1667 

178
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
В  настоящее  время  в  Восточно-Казахстанской  области  реализуются 
проекты создания отраслевых кластеров по производству и переработке семян 
подсолнечника, рыбы, кожевенного сырья, молока и мяса, которые должны стать 
основой регионального пищевого кластера.
Ведущими производителями молока и молочных продуктов в ВКО являются 
ТОО «Восток-Молоко», АО «Исток», ТОО «Эмиль», которые составляют основу 
формирующегося в области молочного кластера. 
 Региональный кластер представляет собой систему из 8 районных (городских) 
подкластеров,  состоящих  из  сельскохозяйственных  товаропроизводителей  – 
поставщиков сырья и перерабатывающих предприятий и цехов:
– в Шемонаихинском районе – на базе АО «Исток» и к/х «Камышинский»; 
– в Уланском районе – ТОО «Украинское», ТОО «Васильевское»; 
– в Глубоковском районе – к/х «Восход»; 
– в Зыряновском районе – ТОО «Зыряновский гормолзавод»;
– в Катон-Карагайском районе – ТОО «Большенарымское»; 
– в Урджарском районе – Урджарский сырзавод; 
– в Кокпектинском районе – ТОО «Самарское», ТОО «Орнек»; 
–  в  г.  Усть-Каменогорске  –  ТОО  «Восток-Молоко»,  ТОО  «Эмиль»,  ТОО 
«Восток-Холод», Усть-Каменогорский гормолзавод [3]. 
Продукция  молочного  кластера  предназначена  в  первую  очередь  для 
реализации  на  рынке  Восточно-Казахстанской  области.  В  перспективе  (при 
наличии выпускаемой в достаточных объемах конкурентоспособной продукции) 
возможно освоение рынков соседних областей, а также России и Китая.
 
Таблица 4 – Сравнение промышленного сектора ВКО 
Промышленный 
сектор /кластер/
 
2006-2007 гг.
 
2014-2015 гг
.
Инвеститионная 
деятельность
 
В 2007 году на создание 
и воспроизводство 
основных фондов в 
промышленности направлено 
61,9 млн тенге капитальных 
вложений, или 55,3% от 
освоенных инвестиций в 
основной капитал в целом по 
области [4]
Объем инвестиций в основ-
ной капитал составил 345,5 
млрд тенге с ростом к уровню 
2013 года на 14,7%. Реальный 
рост объема инвестиций с 
учетом цен составил 12,5%. 
На одного жителя области 
приходится по 248 тысяч тенге 
капиталовложений [2]
 
Наибольшая  инвестиционная  активность  проявилась  в  обрабатывающей 
промышленности,  в  промышленном  производстве,  в  горнодобывающей 
промышленности  и  производстве  и  распределении  электроэнергии,  газа 
ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

179
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
и  воды  и  в  сельском  хозяйстве.  В  горнодобывающей  промышленности 
финансировалось строительство мощностей по переработке золотосодержащей 
руды.  В  обрабатывающей  промышленности  основными  объектами  финан-
сирования  явились  мощности  по  переработке  мяса  и  рыбы,  производству 
растительного масла, минеральной и газированной воды, хлеба, строительных 
деревянных  конструкций,  мебели,  товарного  бетона,  пластиковых  дверей 
и  окон,  плитки  и  плиты  керамической,  прокату  цветных  металлов  и  др. 
В производстве и распределении электроэнергии, газа и воды инвестировались 
строительство,  реконструкция  и  капитальный  ремонт  насосных  станций 
для  перекачки  воды,  тепловых  магистральных  сетей,  линий  электропередач, 
местного теплоснабжения. В области функционирует свыше тысячи средних и 
крупных промышленных предприятий.
Базовой  отраслью  экономики  региона  является  цветная  металлургия, 
наибольшую  долю  в  региональном  промышленном  производстве  имеет  АО 
«Казцинк»  производит  более  70%  товарной  продукции  отрасли.  Крупными 
производителями металлов в области являются и «Усть-Каменогорский титано-
магниевый комбинат», «Ульбинский металлургический завод», филиал «Восток 
Казмедь»,  «Корпорация  Казахмыс».  Отрасли  производства,  в  основном, 
предприятиями,  которые  выпускают  цемент,  в  том  числе  и  для  сооружения 
газо- и нефтепроводов. Уже не первый год АО «Азия-Авто» выпускает легковые 
автомобили. Работа этого конвейера помогает Казахстану наращивать мощности 
в автомобилестроении [1].
Таким образом в  заключении  хотелось бы сказать,  что  промышленность 
Восточного  Казахстана  продолжает  динамично  и  устойчиво  развиваться. 
Свидетельство  тому  –  стабильный  рост  объёмов  промышленной  продукции 
в  большинстве  отраслей  на  протяжении  ряда  лет.  Реализация  принятых 
республиканских и региональных программ позволит обеспечить долговременный 
устойчивый рост экономики региона на основе диверсификации, модернизации 
отраслей промышленности и создать условия для производства конкурентных 
видов  продукции.  За  счет  развития  промышленного  сектора  развивается  и 
социальное  развитие  области.  Свидетельство  тому  –  предприятия  «Казцинк» 
ежегодно  производят  продукцию  мирового  уровня  на  сумму  450  миллиардов 
тенге.  На  них  трудится  20  тысяч  человек,  технологическая  база  постоянно 
обновляется,  созданы  все  условия  для  эффективной  работы.  Только  медный 
завод  выпускает  70  тысяч  тонн  качественной  катодной  меди  в  год  [5].Также 
несёт большую социальную ответственность за развитие региона, выделяя на 
эти цели до 3 миллиардов тенге. За счёт средств компании строятся медицинский 
центр,  детский  сад,  теннисный  центр,  крытый  бассейн,  дворец  единоборств, 
реализуются десятки других социальных проектов. 
Р.С. РАМАЗАНОВА. 1 (69) 2016. С. 175-181 
 
 
 
 
                ISSN 1683-1667 

180
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
Президент  Казахстана  Н.А.  Назарбаев  подчеркнул  высокие  показатели 
социально-экономического развития региона.
«В области только за прошлый год было создано более 20 тысяч рабочих 
мест,  построено  3  300  квартир,  возведены  14  больниц,  21  школа.  Проведена 
реконструкция 360 километров дорог. Планируется открытие еще 5 школ. Эта 
работа будет продолжена. Большая деятельность осуществляется по программе 
«Нурлыжол»,  в  рамках  которой  мы  строим  дороги,  индустриальные  объекты, 
доступное  жильё.  Всё  это  делается  для  Вас,  для  благополучия  каждого 
казахстанца», – сказал Глава государства [5].
Нурсултан  Назарбаев  обратил  внимание,  что  развитие  промышленности 
региона является одной из приоритетных задач государства.
«Восточный Казахстан – яркая жемчужина страны, и не только в природном 
плане.  Объем  валовой  продукции  составил  1,5  триллиона  тенге,  из  которых 
60  процентов  –  это  доля  обрабатывающей  промышленности.  Не  случайно  20 
процентов  всей  инновационной  продукции  Казахстана  выпускается  именно  в 
вашей  области.  Объем  инвестиций  в  регион  достигает  345  миллиардов  тенге. 
На поддержку малого и среднего бизнеса выделяется до 2 миллиардов тенге, на 
создание производственной инфраструктуры – еще 3 миллиарда. На реализацию 
программы  «Занятость-2020»  государство  выделило  11  миллиардов  тенге»,  – 
сказал Президент Казахстана.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1. Клецова Е.В. Издательство образования и науки / Е.В. Клецова. – Прага, 29_
NNM_2008/Economics/35940.doc.htm
2. http://www.akimvko.gov.kz/ru/news.html?id=3472официальный интернет-ресурс 
акима Восточно-Казахстанской области.
3.  Мищенко  Ю.П.  Кластерный  подход  к  организации  производственного 
взаимодействия  //  Вестник  Казахстанско-Американского  свободного  университета. 
Выпуск 4 / Ю.П. Мищенко. – Усть-Каменогорск, 2006. – С. 83-92.
4. Восточный Казахстан в цифрах 2007. Ежегодный статистический сборник на 
казахском и русском языках. Управление статистики Восточно-Казахстанской области, 
Усть-Каменогорск, 2007.
5.  http://www.inform.kz/rus/article/2763541  /интернет  ресурс/-  международное 
агентство Казинформ.
REFERENCES
1.  Klecova  E.V.,  izdatel’stvo  obrazovanija  i  nauki,  Praga,  29_NNM_2008/Econom-
ics/35940.doc.htm (in Russ). 
2.  http://www.akimvko.gov.kz/ru/news.html?id=3472oficial’nyj  internet-resursakima 
Vostochno Kazahstanskoj oblasti (in Russ). 
3.  Mishhenko Ju.P., Klasternyj podhod k organizacii proizvodstvennogo vzaimodejstvij. 
Vestnik Kazahstansko Amerikanskogo svobodnogo universiteta. Vypusk 4. Ust’-Kamenogorsk, 
2006, 83, 92 (in Russ). 
ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

181
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
4.  Vostochnyj Kazahstan v cifrah. Ezhegodnyj statisticheskij sbornik na kazahskom i 
russkom jazykah, Upravlenie statistiki Vostochno-Kazahstanskoj oblasti, Ust’-Kamenogorsk, 
2007 (in Russ). 
5.  http://www.inform.kz/rus/article/2763541  internet  resurs  mezhdunarodnoe  agent-
stvo Kazinform (in Russ). 
ӘОЖ 821.512.122.09 
Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА 
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, 
Өскемен қ., Қазақстан
АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ЖАНРЛАРЫНЫҢ ТАРИХИ СИПАТЫ
(тарихи жырлар негізінде)
Мақалада  ауыз  әдебиеті  жанрларының  тарихи  сипаты  «Базар  батыр»,  «Барақ 
батыр,  Абылай»  жырлары  негізінде  қарастырылады.
 
Жырлардың  ел  өмірінде  болған 
нақты  тарихи  оқиғаларға,  ондағы  тарихи  тұлғалардың  іс-әрекетіне  негізделетіні 
ғылыми  тұрғыда  дәлелденеді.  Сонымен  қатар  топонимикалық  атаулардың  да  тарихи 
факт екендігі нақты мысалдармен негізделеді.
Түйін сөздер: жанр, сюжет, тарихи шындық, топонимика.
ИСТОРИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА ЖАНРОВ УСТНОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 
(на основе исторических эпосов)
В статье рассматриваются исторические свойства жанров устной литературы на 
основе эпосов «Базар батыр», «Барак батыр, Абылай».
 
Научно доказывается, что эпосы 
основаны на подвигах исторических личностей и на реальных исторических событиях, 
имевших  место  в  жизни  народа.
 
Также,  обосновываются  реальными  примерами  и 
топонимические названия, которые являются историческим фактом.
Ключевые слова: жанр, сюжет, исторический факт, топонимика.
HISTORIC PROPERTIES GENRE OF ORAL LITERTURE
 (based on historical epics)
The article in tne historical properties of oral literature in the basis of the epic «Bazar 
Batyr», «Barak Batyr, Abylay».
 
From the scientific point of view it is proved that eposes, 
locate action of historic figures from real historical events of life of the people. Also, proves 
real examples, as toponymic names are a historic fact.
Keywords: Genre, a historical fact, place names.
 
Тарихи  жырларда  нақтылы  тарихи  оқиғалар,  мәселен,  қазақ  халқының 
тарихында өшпестей із қалдырып кеткен жоңғар шапқыншылығы, қалмақтардың 
бір тармағы – ұранқайлармен ұрыс және XX ғасырдағы ірілі-ұсақты оқиғалар 
сөз етіледі. Ал XVIII ғасырдағы алуан түрлі тарихи оқиғаларды былай қойғанда, 
Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 181-194   
 
 
                ISSN 1683-1667 

182
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
тарихта «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» деген атпен қалған жоңғарлар 
қырғыны  қазақ  халқына  үлкен  соққы  болғаны  белгілі.  Бейбіт  жатқан  қазақ 
даласын күшпен алмаққа бекінген қалмақтар ойраны халықты қатты қиналтты. 
Осындай қатты қыспаққа түскен қазақ халқының тығырықтан шығар жалғыз-ақ 
жолы – үш жүздің басын біріктіріп, біртұтас қол жинап, жауға қарсы соққы беру 
еді.  Сондай  үш  жүздің  батырлары  бірігіп,  туған  ел  мен  жерді  жаудан  қорғап, 
азат етуде еңбегі ерекше болған батырлардың бірі, Қабанбай мен Бөгенбайдың 
үзеңгілес досы, «көкжал» атанған Көкжарлы Барақ еді.
«Тарихи жырлардың бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылған-
дары  да  анық  тарихи  оқиғаларға  негізделген.  Ал  басты-басты  кейіпкерлері 
тарихта болған адамдар», – деген еді М. Әуезов [1].
Яғни  тарихи  жырлардың  жанрлық  ерекшелігі  –  бас  кейіпкерлері  өмірде 
болған  тарихи  тұлғалар.  Мәселен,  «Барақ  батыр,  Абылай»  жырындағы  Барақ 
–  XVIII  ғасырдағы  ірі,  айбынды  батыр.  Қалмақ  батыры  Шоянмен  жекпе-жек 
айқасқа  Абылай  бастаған  Боранбай  мен  Шыңқожа  дайындалып,  білектерін 
түріп, сауытын киіп жатқанда, Бұхар жыраудың: «Шоянға пар келер батыр тек 
Барақ болар», – деген бір-ақ ауыз сөзі Барақтың батырлық табиғатынан хабар 
бергендей.  Ол  Қабанбай,  Бөгенбай,  Жәнібектермен  бірге  «хан  батырлары» 
қатарына кірген, әрі хан кеңесіне үнемі қатысып отырған. Ал хан кеңесіне қатысу 
дәрежесіне  тек  асқан  батырлығымен,  ақылымен,  адамгершілік  қасиеттерімен 
дараланған  адам  ғана  ие  болса  керек.  Ендеше  көкжал  Барақ  Қабанбайлармен 
үзеңгі  қағыстырған  батыр  ғана  емес,  сонымен  бірге  адамгершілік  қасиеттерді 
бойына жинақтай білген қайырымды, парасатты адам болған. Бұған Хорон деген 
ақсақалдың  сұлу  қызына  байланысты  айтылатын  аңызбен  қатар,  ел  арасында 
кең тараған басқа да аңыз-әңгімелер толық дәлел бола алады. Алайда, Барақ – 
Алпамыс, Қобыланды, Қамбар сияқты жауға жалғыз аттанар көзсіз батыр емес, 
ол қай жорыққа болсын белгілі бір мөлшерде жиналған жасақпен барады. Осы 
ретте А. Ғабдуллинаның пікіріне құлақ түрсек: «Қабанбай – дұшпанның «қырық 
мың әскерін» бір өзі талқандаған гиперболалық кейіпкер емес. Оның батырлық 
әрекеттері  бір  адамның  бойына  шақ  мөлшерде  көрінеді.  Оның  жаудың  ішіне 
түсуі, дұшпанды аңдуы, жасырынып келіп кек алуы, бұл ісі қауіпті болған соң, 
түн  қараңғылығын  пайдаланып  қашуы  –  бәрі  де  жер  басып  жүрген  адамның 
әрекеті. Оған атса – оқ өтеді, шапса– қылыш кеседі. Ол көп дұшпанға жалғыз 
өзінің  әлі  жетпейтінін  де,  олардың  қолына  түссе,  өлім  құшатынын  да  біледі. 
Дұшпанның қолына түспеу үшін қашады. Басын қорғайды. Бұл – табиғи әрекет. 
Тарихи жырлардың бір ерекшелігі – кейіпкер әрекеттерінің өмірдегі шындыққа 
осылай өте жақын үйлесіп тұратындығы», – дейді [2].
Бұл ерекшелікті жоғарыдағы батырлар туралы жырланған туындылардан 
да  көреміз.  Ондағы  кейіпкерлердің  іс-әрекеттері  өмірдегі  қарапайым  адамның 
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

183
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
мүмкіншілігі  жететін  дәрежеде  беріледі.  Бұның  өзі  жырдың  шындыққа 
жанасымдылығын  көрсетеді.  Барақ  батыр  туралы  «Қазақстан»  ұлттық 
энциклопедиясының  2-томында  былай  делінген:  «Барақ  Шүрекұлы,  Көкжал 
Барақ  шамамен  XVII  ғасырдың  соңы,  XVIII  ғасырдың  ортасында  Шығыс 
Қазақстан облысы Күршім ауданында өмір сүрген батыр. «Көкжал Барақ» деген 
атпен үш жүзге мәшһүр болған тарихи тұлға. Көкжал атануына орай жорамалдар 
көп. Дегенмен бұл атау батырдың қайсарлығы, ерлігі үшін берілгені рас. Барақ 
әйгілі  Аңырақай,  Бұланты,  Шыңғыстау,  Шаған,  Шорға,  Сібе  шайқастарын 
басынан  кешірген.  Қабанбай  қолының  бір  қанатын  көкжарлы,  сарыжомарт 
руларынан құралған сарбаздарды бастап, шығыстағы Ертістің оң жағалауынан 
Алтай тауларына қарай кететін кең алқапты қалмақтардан тазартуға қатысқан. 
Боранбай,  Кешу,  Ботағара,  Шынқожа  т.б.  батырлармен  бірге  Аякөз  жазығы, 
Алакөл  жағалауы,  Шыңғыстау,  Тарбағатай  баурайында  жоңғарларға  қарсы 
ұрыстарда  ерлігімен  көзге  түскен.  Шар  станциясының  батыс  жағындағы  «Бас 
Қарауыл», «Жарма шыққан» тауы, Өскеменге таяу тұстағы «Аяқ Қарауыл» биігі 
көкжал  Барақ  өткен  жорық  жолының  куәсі  ретінде  тарихта  қалған.  Батырдың 
қазақ әйелі Қойбикеден Бостан, Дос, Кәдір деген ұлдары мен мұнан басқа бес 
қалмақ  әйелінен  туған  ұрпақтарынан  екі  мыңға  тарта  шаңырақ  өрбіген.  Олар 
Шығыс Қазақстан облысының Күршім ауданында тұрады. Барақ батыр Жайыл 
қырғынында алпыс тоғыз жасында қаза тапқан» [3]. 
«Барақ  Шығыс  Қазақстан  облысы  Күршім  ауданында  өмір  сүрген,  үрім 
бұтағының барлығы сонда» [4].
«Барақ  1701  жылы  Шар  мен  Жарма  өзендерінің  бойында  туып,  сол 
ғасырдың жетпісінші жылдары жорық үстінде қаза болады» [5]. 
«Көкжал Барақ Шар мен Жарма өзендерінің бойында өмірге келген. Барақ 
өзінің  69  жас  жасаған  өмірінің  көпшілігін  ат  үстінде  жорықта  өткізген.  1727 
жылғы Бұланты, 1730 жылғы Аягөз, одан кейінгі Ақшәулі, Аңырақай, Шыңғыстау 
(Шаған), Сібе, Толағай, Шорға соғыстарының бәріне қатысқан. Сөйтіп қаншама 
жерді жаудан азат етіп, өзі Күршімдегі Қызыл тас деген жерге қоныс тепкен [6].
Көріп  отырғанымыздай,  Барақ  батырдың  туған  жері  туралы  пікірлердің 
басым көпшілігі бір жерге тоғысады, демек, бұл пікірлердің өзі тарихи шындықтың 
айналасында өрбіген. Яғни осы дерек көздеріне сүйене отырып, көкжал Барақты 
Шар мен Жарма өзендерінің бойында дүниеге келген деп топшылаймыз, қалай 
болғанда  да  батырдың  Шығыс  Қазақстан  өңірінде  өмір  кешкендігіне,  оны 
жаудан  азат  етуде  көп  күш  жұмсап,  ерлік  көрсеткен  ерекше  айбынды  батыр 
болғандығына  күмән  келтірілмес.  Әрі  келтірілген  деректердің  барлығында  да 
Барақтың  69  жас  жасағандығы  айтылады.  Бүгінде  Көкжал  Барақтан  тараған 
ұрпақтың басым көп бөлігі Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданына қарасты 
Теректібұлақ  ауылына  шоғырланған  екен.  Батырдың  кеудеден  жоғары  қарай 
Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 181-194   
 
 
                ISSN 1683-1667 

184
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
жасалған тас мүсіні осы ауылға қойылған. Ал батырдың қалмақтан қалған әйелі 
Барыннан тараған ұрпақтар Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай өңірінде бар 
көрінеді.  Көкжал  Барақ  туралы  жырланған  «Барақ  батыр,  Абылай»  жырында 
Барақтың  өзінен  басқа,  XVIII  ғасырдағы  Қабанбай,  қарт  Бөгенбай,  Жәнібек, 
Танаш сияқты ірі батырлары ел мен жерді жаудан азат ету ісінде онымен тізе 
қосып бірге жүреді. Бұндай сюжет тарихи жырлардың ішінде «Қабанбай батыр» 
жырында көрініс табатын. Ғалым Б.Ш. Абылқасымов: «Басқа тарихи жырларда 
(XVIII ғасырдағы) батырлардың бұлайша топтасуы сирек», – дейді [7].
Осы пікірді еске алсақ, екі жырда да батырлардың дәл осылай шоғырланып 
бірге  жүруі  аталмыш  жыр  оқиғаларының  бір  ғана  шайқастан  алынуына 
байланысты  болуы  мүмкін.  Дәлірек  айтсақ,  жоңғар-қазақ  арасындағы  ірі 
шайқастардың бірі «Шорға соғысы» екені белгілі. Жоңғарлар Тарбағатай өңірін 
басып алып, жергілікті халықты Қалбаға қарай босытып жіберген. Осындай қиын 
кезеңде қазақтың жиырма жеті батыры төніп келген дұшпанға бірге тойтарыс 
береді. Шегінген жау қазіргі «Қабанбай» ауылының маңындағы «Шорға» деген 
жердегі қалың талдың арасын паналап, сексен күн бойы беріспей жатып алған 
екен. Міне, осы шайқаста Барақ асқан ерлік көрсеткен. Яғни осындағы Барақтың 
ерлігі «Барақ батыр, Абылай» жырына, Қабанбайдың батырлық істері «Қабанбай 
батыр»  жырына  арқау  болуы  әбден  мүмкін.  Екі  жырдағы  батырлардың  бірге 
жүруіне  сексен  күнге  созылған  осы  «Шорға»  соғысы  себепші  болған  сияқты. 
Бұның өзі ат ауыздықпен су ішіп, ер толарсақтан саз кешкен қиын заман туғанда 
қазақ батырларының мақсат-мүдделері бір болғандығын дәлелдей түссе керек. 
Жауды тойтарған жиырма жеті батырдың ерлігі туралы ел аузында айтылған 
осы  деректерді  тарихи  мәліметтер  де  растай  түседі.  Мәселен,  тарихшылар 
К.  Аманжолов  пен  А.  Тасболатовтың  «Қазақстанның  әскери  тарихы»  атты 
еңбектерінде  төмендегідей  нақты  деректер  беріледі:  «Қолда  бар  архив 
материалдарына сүйенсек, мыңдықтан әскер құраған жиырма тоғыз сардардың, 
батырлардың рулары мен есімдері түгел толық келтірілген. Олар:
1)  Қаракерей  Қабанбай;  2)  Қанжығалы  Бөгенбай;  3)  Көкжарлы  көкжал 
Барақ;  4)  Керей  Жәнібек;  5)  Шанышқылы  Бердіқожа;  6)  Керей  Жанатай  ер; 
7)  Тоғас  Қосай;  8)  Тума  Шағалақ;  9)  Мұрын  Боранбай;  10)  Үйсін  Саршуаш; 
11)  Қыпшақ  Есім  хан;  12)  Қыржы  Бостан;  13)  Тарақты  Баймұрат;  14)  Тоқпақ 
Қосабай;  15)  Матай  батыр;  16)  Сибан  Шынқожа;  17)  Шойбек  Сеңкібай;  
18)Қаңлы Құлан; 19) Сіргелі Елшібек; 20) Қаратай; 21) Ысты Төлек; 22) Сиқымнан 
– Шінет, Рысбек; 23) Ботбай Сәмен; 24) Шымыр Қойкелді; 25) Қоңырат Төлебай, 
Болат.  Кіші  Ордадан;  26)  Рамадан  Алшынбай;  27)  Қарақалпақ  Құлашбек;  
28)  Жаныс  Өтеген;  29)  Шапырашты  Наурызбай  батырларды  білеміз.  Олар 
кезінде ел ардақтап атайтын әруақты жандар еді. Бір еске салатынымыз, қазақ 
мыңдықтарын басқарған басшылардың есімдері рулық, жүздік деңдейден асып, 
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

185
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
жалпы ұлттық межеге көтерілген. Олар қанды сайыстарда талай рет суырылып 
шыққан  ерлер  еді.  Олардың  даңқы  бір  ғана  Аңырақай  шайқасында  емес, 
басқыншы  жаудан  қазақ  жерін  толық  тазартқанша  есімдері  ұлы  далаға  аңыз 
болып, ұран болып, ұлттық сананы қалыптастыруға өз үлестерін қосты» [8].
Демек  «Барақ  батыр,  Абылай»  жырында  айтылатын  Барақтың  өзі  және 
Қабанбай батыр, қарт Бөгенбай, Ер Жәнібек есімдері тарихи деректе де жиырма 
жеті  батырдың  құрамына  кіріп  тұр,  тіпті  бұнда  батырлардың  саны  жиырма 
тоғыз деп толыға түскен, бұл – тарихи шындық. Яғни аталмыш батырлар тек 
Аңырақай, Шорға шайқастарында ғана емес, жоңғар шапқыншылығы кезіндегі 
барлық  шайқастардың  басы-қасында  болып,  ерлігімен  елге  әйгіленген  аса 
танымал  тұлғалар.  Олардың  ерлік  істері  аталмыш  жырда  шебер  суреттеліп, 
жеріне жеткізіле мадақталады. Осындағы Абылай ханның, Қабанбай батырдың 
халық  тарихындағы  орны  дәлелдеуді  қажет  етпейтін  фактілер.  Ал  Керей 
Жәнібек,  Саты  Дәулетбай,  Саржомарт  Танаш  сынды  от  жүректі  өрендер  – 
Қалба, Тарбағатай, Алтай маңында, жоғарғы Ертіс бойында қалмақпен болған 
ұрыстарда қайсарлығымен танылған халық батырлары. Дәулетбай батыр есімін 
Үмбетей  жырау  өз  толғауларына  қосса,  кейіннен  Саты  Жанұзақұлы  Әрімжан 
ақын батыр атасының ерлігін:
Қабанбай, Қосай, Дәулетбай
Қатаған ханның жиені.
Байжігіттен шықты үшеуі
Батыр болып киелі.
Ел қорғаны батырды
Халқы жақсы сүйеді...
Қабанбай мен Дәулетбай
Жауға қарсы шапқанда
Халқын оңға бастапты..., –
деп жырға қосқан [9].
«Деректерге  қарағанда,  1770  жылғы  қырғыздармен  болған  соғысқа 
Танаштың қатысқаны анық. Ал Ұлан ауданын мекендеген қариялардың мәліметі 
бойынша Танаш Барақтан он бес жас кіші. Ендеше Танаш батыр 1716 жылы туған. 
Ел аузындағы әңгімелерге сүйенсек, Танаш зор денелі, өте шапшаң, ашуланғанда 
бойына ерекше қуат пайда болады екен. Садақ тартқанда өте мерген, көздеген 
нысанасын қалт жібермейді. Танаш батырды әбден білетін үзеңгілес достары: 
«Танаш бет бергенде ұстараның жүзіндей, сырт бергенде ұстараның сыртындай, 
жауына жолбарыстай айлалы еді», – деген сөздер қалдырған» [10].
Сол сияқты қарт Бөгембай батырға арнайы тоқталғанымыз жөн болар. Бұл 
ретте  ғалым  Р.  Бердібаев  сөзіне  құлақ  түрсек:  «Бөгенбай  есімі  тарихта  әйгілі 
XVIII ғасырда қазақ қосындарын жоңғар шапқыншылықтарына қарсы күреске 
Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 181-194   
 
 
                ISSN 1683-1667 

186
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
бастаған,  батырлық,  парасаттылығымен  аты  шыққан,  заманында  аса  беделді 
болған адам. Қанжығалы Бөгенбай қазақ халқының бірлігі, тәуелсіздігі жолында 
жан аямай алысқан ерлердің ең ірілері санатында жүреді. Бұндай бағалар оның 
тарихи  істеріне,  жалпы  алғанда,  қайшы  келе  қоймайды.  Халық  қамын  терең 
ойлаған, оған үлкен саналы жауапкершілікпен қараған. Бөгембай өштескен жауды 
қазақ жерінен қуып, ел есесін әперуге қанша көп қайрат жұмсаса, халқымыздың 
келешегін де соншалық ойлайды», – дейді [11].
Яғни  ерлігімен  есте  қалған  бұл  батырлардың  есімі  аталмыш  жырдың 
тарихи сипатын тереңдете түсері сөзсіз.
Сол  сияқты  «Базар  батыр»  жырындағы  Базар  да  –  тарихи  адам.  XVIII 
ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген. Шығыс Қазақстан облысы Күршім 
ауданының  Маралиха  ауылында  дүниеге  келген.  Ол  тарихтағы  Қабанбай, 
Бөгенбай,  Барақ,  Жәнібек  сияқты  айбынды  халық  қаһарманы.  Қазақ  елінің 
шығыс жақ түкпіріне төніп келген жауларға қарсы соғысқан батыр адам.
Орталық  ғылыми  кітапханадағы  358-буманың  бесінші  дәптерінде  Базар 
батырдың  тарихи  адам  екенін  дәлелдейтін  латын  әрпінде  жазылған  анықтама 
қағаз  (справка)  бен  «Базар  батыр»  дастаны  жөніндегі  Е.  Ысмайловтың 
рецензиясы  сақталған.  Анықтама  қағаз  Базардың  өмірде  болған  тарихи  тұлға 
екендігін  дәлелдеу  мақсатында  Шығыс  Қазақстан  облысы  Маралиха  ауыл 
советінен берілген. Жырда баяндалатын оқиғаның Алтай, Күршім қыстауы, Кең 
су (Маралиха), Жылытау атты жерлерде өткендігі расталады. Соңында Маралиха 
еңбекшілер  депутаты  председателі  мен  хатшысының  қолы  қойылып,  советтің 
арнайы  мөрі  басылған.  «Базар  батыр»  жыры  басқа  жырлар  сияқты  Базарды 
таныстырудан басталады. 
Бұрынғы өткен заманда
Қарсы шыққан қамалға
Базар атты батыр ед
Жол көрсеткен наданға,
Бұрылмаған арамға… [12].
Базарды осылайша таныстыру – жырдың сюжеттік желісінен бөлек тұрған 
эпизод. Онда жыршы Базардың адамдық қасиеттерін саралайды.
Талай бай мен манапты-
Дүниеге көзі тоймаған,  
 
Ашуы түссе Базар ер,
Алдына салып айдаған.
Мінезі жарқын ақ Еділ,
Тәкаппарлық болмаған,
Біреу келсе мұң шағып,
Алыстан болжап толғаған...
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

187
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
Батыр көрдім осындай- 
Думанға елін бермеске
Балапандай қорғаған…[12].
немесе:
Асып, саспас Базар ер,
Тұрса да біреу көр қазып.., [12] –
деген жолдардан Базардың бай мен манаптың жетегінде жүрмеген, әділеттілік 
пен ізгілікті жақтаған адал жан болғандығын аңғарамыз. Көптің мұңын бөліскен, 
менмендік  пен  тәкаппарлықты  тәрк  еткен  жарқын  мінезді,  салмақты  адам 
болғандығы айқын сезіледі. Ал:
Базар кетсе дүниеден,
Ел жарығы сөнеді.
Батыр туған есіл ер
Жау қолында өлмесе,
Қорлыққа қайтіп көнеді,
Базарды ұстап әкетсе,
Қалған елдің мал-жаны
Қалмаққа даяр жем еді... [13]
немесе:
Базарсыз жаудың қолында,
Күніміз не дер еді.
Қалың халық ішінен
Өкінгендер көп еді.
Базарды жауға берген соң,
Тірідей жерге көмген соң, –
Не боламыз? – деп еді.., [14] –
деген мысал Базардың халық қорғаны, халықтың арқа сүйер панасы болғандығын 
көрсетсе керек.
Ендігі кезекте жырдағы тарихи оқиғаларға қарай ойыссақ, бірінде XVIII-
XIX ғасырлардағы, енді біреулерінде XX ғасырдың басындағы тарихи, қоғамдық-
әлеуметтік  оқиғалар  бейнеленеді.  Ғалым  Р.  Бердібаев  «Тарихи  жыр  негізіне 
өмірде анық болған әлеуметтік, саяси оқиғалар алынады», – дейді [15].
Осы пікірді алға тартсақ, «Базар батыр» жырында, жоғарыда айтылғандай, 
Алтай  өңіріндегі  қазақ-қалмақ  соғысы  суреттеледі.  Демек  аталмыш  жыр 
оқиғасының  тарихи  деректерден  алшақтығы  жоқ.  Әрі  Базар  батыр  мен  қара 
халыққа  өз  өмірлерінде  сыртқы  жаулармен  қатар,  Данияр  сияқты  қазақтың 
өзінен шыққан ішкі жаулармен, шенқұмар сатқындармен күресуге тура келген. 
Мысалы:
Қалмақтай жауың жақында
Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 181-194   
 
 
                ISSN 1683-1667 

188
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
Мың қолымен келеді.
Шамасы келсе Данияр
Тірідей жерге көмеді
Осы сөзді айтуға
Жіберген мені ел, – деді…
немесе:
Ауылдың сыртын қамалап,
Базардың үйін шамалап,
Дұшпандар жақын келеді.
Белдеуде тұрған Балагер
Тартып ірге тебеді.
Күлғайша сонда оянып,
Тұршы-, деді,батырым,
Ауылдың сыртын қамалап,
Базардың үйін шамалап,
Көрдің бе өмір қапылын,
Жау болды ғой бұл күнде
Алыс тұр ғой жақының.., –
деген жолдар Базардың тыныштықта өмір кешпегендігін, өз үйі, өз туған жерінде 
сақтанып  жүруге  мәжбүр  болғандығын  көрсетсе  керек.  Заманның  қай  кезеңін 
алсаң да көптің қамын ойлаған адамдардың, халықтың, әділдіктің жақтаушысы 
болған жандардың қашан да қуғын-сүргіннен көз ашпағандығы, арам пиғылды, 
қара  ниетті  адамдардың  құрбандығына  ұшырайтындығы,  әлдекімдердің 
кесірінен туған халқына жаулық ойлаған қаскөй болып көрсетілгендігі дәлелдеп 
жатуды  қажет  етпейтін  дүние.  Жырдағы  Базар  батырдың  тағдыры  –  осының 
айқын айғағы, яғни, мұның өзі өмірде жиі орын алатын ащы шындық.
Сол  сияқты  «Барақ  батыр,  Абылай»  жырында  да  қазақ-қалмақ  арасында 
болған  нақты  тарихи  оқиға  суреттеледі.  Қазақ  батырларының  Алтай  өңірін 
басқыншылардан қорғаудағы жанкешті ерліктері зор шеберлікпен баяндалады. 
Жырдың  мазмұны,  оқиға  желісі,  қаһармандар  сипаты  тарихи  шындықтан 
алшақ  кетпейді.  «Жырда  жаугершілік  замандағы  Қаракерей,  Сарыкерей,  Уақ, 
Сарыжомарт,  Көкжарлы  Найман  руларының  басынан  кешкен  оқиға  берілген. 
Оқиға  Алтайдың  оңтүстік-батысындағы  Большенарым,  Күршім,  Марқакөл, 
Тарбағатай  аудандарында  болған.  Бейғам  жатқан  қазақ  елін  жаулап  алу  үшін 
Доланқара, Арқауыл, Қарасеңгір батырлары бастаған қалмақ елі қалың қолмен 
Алтай  жеріне  аттанады.  Оларға  Барлыбай  бастаған  қол  қарсы  соғысады.  Бұл 
кезде Қабанбай, Барақ батырлар Қырғызға кеткен екен. Барақтың інісі Барлыбай 
батыр  осы  шайқаста  қалмақтар  қолынан  қаза  табады.  Қырғыз  елінен  қайта 
оралған  Барақ  пен  Қабанбай  қалмақтармен  соғысып,  інісі  Барлыбайдың  кегін 
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

189
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
алады. Қалмақтар қайта жиылып келіп тағы соғысады. Абылай бастаған қазақ 
батырлары  –  Барақ,  Қабанбай,  Ер  Жәнібек,  Танаш,  Бөгенбай  қалмақтардың 
қолбасшыларымен  соғысып,  ата  мекені  Алтай  жерін  өздеріне  түпкілікті 
қайтарады».
Жырдағы  сюжеттердің  тарихи  фактілермен  қаншалықты  сәйкес 
келетіндігіне көз жіберсек, онда мынадай шумақтарға кезігеміз:
Хабарын естіп соғыстың
Қарт Бөгенбай келеді.
Жатпайын, тез барайын,
Айқасып жаумен қалайын,
Алла жолды оңғарса,
Жауға ойран салайын ...
...Батырдың қарты Бөгенбай 
Тарбағатай тауына 
Алты айда барып жетеді...
...Қалмақтарды ықтатып
Қазаққа құдай болысты... [16]
Жырда  Қазақстанның  шығыс  өңірін  жаудан  азат  ету  ісіне  Бөгенбай 
батырдың  қатысқаны  тарихи  шындықтан  алыстап  кетпеген.  Дегенмен,  жырда 
Бөгенбай  батырдың  шерігі  Тарбағатай  жеріндегі  шайқасқа  алты  ай  жүріп 
келсе де, дер кезінде жетіп үлгергендей болып суреттелуіне, келуін келгенмен 
батырдың  шаршаған  әскері  жеңіліске  ұшырап,  кері  шегінуге  мәжбүр  болуы, 
дәл  сол  кезде  оларға  Қабанбай,  Барақ  батырлардың  көмекке  келіп,  құтқарып 
қалуы  сияқты  оқиғаларға  субъективизм  мәселесі  тұрғысынан  қарауға  болады. 
Яғни  М.  Әуезов  пайымдағандай:  «Тарихи  жырларда  эпостық  баяндауға  тән 
объективтік  сарынның  орнын  оқиғаларды  тікелей  қабылдаған  автордың  әсері 
араласқан субъективтік баға басады» [17].
Сол сияқты жыр оқиғасы:
Қабанбай қарсы келеді, 
Жынды болған бурадай 
Батырын қалмақ көреді.
Қабанбайға кезекті 
Қоң батыр сонда береді.
Қабекең Қоңға жұмсады
Қара шашақ найзасын.
Қайратын қашан көрем деп 
Тірлігімде пайдасын.
Қолымен барып Қоңтажы
Сүзе жерді тіреді.
Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 181-194   
 
 
                ISSN 1683-1667 

190
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
Шамасы кетіп барады,
Жаралы болған жүрегі.
Масаттанып Қабекең
Жымиып сонда күледі. 
Көзін жұмды Қоңтажы
Маңырақ пен Шорға деп, 
Айрылдым сенен зорға деп ,
Көлденең барып құлады....
Тасып жатқан өзенге 
Қалмақтарды қамады.
Қырылған қалмақ өлігі
Ағынды суға ағады.
Тасып жатқан өзенді
Қанды көбік жабады.
Қашпақ болып қалмақтар
Өзенге ат салады.
Құмырсқадай су беті
Қалмақтар қырғын табады.
Қалмақты қазақ жеңген жер,
Жазасын жаудың берген жер,
Қан төгіліп сол өзен
Қанды су боп қалады.., –
деп  жеңіспен  аяқталады.  Дәл  осы  оқиғаны  тарихи  тұрғыдан  растай  түссек, 
«Қаракерей  Қабанбай  әскері  Тарбағатай  тауы  мен  Қанды  су  өзені  бойында 
жоңғар  әскерін  талқандап,  Шілік  асуымен  Зайсан  көліне  дейін  жоңғарлардың 
ізіне түсіп, Шитөбе, Талдыаралды азат етіп, соңғы қанды шайқастарын қазіргі 
Үлкен Қаратал, Көкқошқар, Кендірлік, Аққол деген жерлерде жеңіспен аяқтады. 
Сөйтіп,  Зайсан  жерінде  қазақ  халқы  ғасыр  бойы  созылған  күресін  жеңіспен 
аяқтады», – деген дерекке жолығамыз [8].
Демек  жырлар  фабуласы  нақтылы  тарихи  оқиғаға  негізделген,  тіпті 
оқиғаның  дәл  сол  қалпында  алынғандығына  көз  жеткіземіз.  Жыршы  тарихи 
шындықты  беруде  бір  елі  бұра  тартпаған,  тек  болған  оқиғаны  жыр  тілімен 
кестелеп жеткізген. Тарихилықты танытар ерекшеліктердің тағы бірі – жырдың 
стилі.  Аталмыш  туындылардың  тарихи  жырлар  қатарына  жататындығын 
олардың  баяндау  стилінен  де  аңғаруға  болады,  әсіресе  табиғат  суреттері  мен 
адам әрекеттері, қаһармандар портреті еш боямасыз табиғи қалпында беріледі. 
Мысалы: «Барақ батыр, Абылай» жырында:
Қаршығасын қайырып,
Бүкірейіп мергендер
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

191
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
Аң мен құсты атып жүр.
Жамбасымен жаңтаңдап
Екпеттей басып жатып жүр. 
Кәсібін о да айырып 
Аң терісін сатып жүр.., –
деген жолдардағы адамдардың тұрмыс-тіршілігі, күнкөріс қамындағы әрекеттері 
өмірдегі қарапайым қалпында суреттеледі.
Жан шығуға айналды,
Бермей тұр жау аялды.
Азғантай қалған шерікті
Тағы да қайта құрады.
Қайраттарың бар ма деп,
Қалдарын Барақ сұрады.
Қозғала алмай жарадан
Кейбірі тұр талықсып, 
Кейбірі әзер шыдады.., – 
дегенде қалмақтармен соғыста әлі бітіп, әбден шаршаған қазақ қолының жай-
күйі еш жасырып, жабусыз нанымды беріледі. Өйткені соғыста үнемі жеңіске 
жете беру мүмкін емес. Бірде – ұтса, бірде – ұтылады. Ұтса – тасымай, ұтылса 
– жасымай, елін қорғауда адал терін төккен қазақ батырларының ұрыс үстіндегі 
мүшкіл  халінің  ашық  берілуі  –  жырдың  шындыққа  жанасымдылық  сипатын 
арттырмаса, кемітпейді. Немесе «Базар батырда»:
Мөлшері кісі бесінде,
Кілтші солдат қасында,
Губернатор, жандарал,
Кіріп жетіп келеді.
Ойларында қауіп жоқ
Келе торға төнеді.
Аузын жиып алғанша,  
Наганды қолға алғанша,
Үшеуіне үш батыр,
Қолма-қол келіп шап етті…
Шешіндіріп киімін,
Үстеріне киеді,
Қару да қолға тиеді.
Қылышты белге түйреді.
Шықпақ болып үш батыр
Есікке таман жүреді…
Тұс-тұсынан аңыздап,
Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 181-194   
 
 
                ISSN 1683-1667 

192
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
Батырлар шыққан кезеңге
Солдаттар да барады.   
Бір батыр болған жаралы,
Жарасын мықтап таңады.
Көтеріп атқа салғандай,
Нашарлап батыр қалады.., –
деген үзінділердегі Базар мен достары Жиған, Қожа үшеуінің түрмеден қашқанда 
қолданған  айла-тәсілдері,  арттарынан  шыққан  қуғыншы  солдаттардың  екі 
батырды оққа ұшыратуы – өмірдегі қарапайым адамдардың жасайтын әрекеттері 
ретінде  нанымды  суреттеледі.  Сонымен  жоғарыда  келтірілген  фактілердің 
барлығы аталмыш жырлардың тарихи сипатын айқын танытса керек. 
Жырлардағы  негізгі  оқиғалар  өрбитін  мекен  –  Шығыс  Қазақстан  өлкесі, 
осы аймақта орналасқан бүгінгі таңдағы барлық аудандар және олармен шектес, 
шекаралас келетін Шыңжаң өлкесінің кейбір аймақтары. Ал жоғарыда аталған 
оқиғалар XVIII-XX ғасырлар арасын қамтиды, яғни «Базар батыр» және «Барақ 
батыр,  Абылай»  жырында  XVIII  ғасырдағы  тарихи  оқиғалар  бейнеленеді.  Ал 
олардың басты кейіпкерлері – шынымен өмірде болған, тарихтың әр кезеңінде 
ерлік  істерімен  танылған  ірі  тұлғалар,  ал  олардың  аталмыш  жырларға  арқау 
етілген іс-әрекеттері тарихи шындық ауқымында алынады, ол ақиқат құбылыстар 
жыршылар  тарапынан  бүкіл  жыр  барысында  белгілі  шумақтар,  қара  сөздер 
арқылы жиі-жиі еске салынып, нақтыланып отырады. Демек аталмыш жырлар – 
халықтың сол тарихи оқиғаларға берген өзіндік бағасы. Яғни тарихи жырлардың 
негізіне өмірде анық болған тарихи, әлеуметтік-саяси оқиғалардың алынатынын, 
кейіпкерлердің  батырлар  жырына  қарағанда  нақтылана  түсетіндігін  және 
мекеннің,  ел  атауларының  дәл  аталатынын  есте  тұтсақ,  аталмыш  жырлардың 
осындай талаптарға сай келуі – олардың тарихилық сипатын айқын аңғартады. 
Демек бұл тарихи жырлардың ел өмірінде болған сол нақты тарихи оқиғаларды, 
ондағы  тарихи  адамдарды,  олардың  ел  үшін  жасаған  ерлік  істерін,  халық 
алдындағы еңбегін суреттеуге арналғандығына мақала барысында көз жеткізе 
алдық деп білеміз.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Әуезов М. Уақыт және әдебиет / М. Әуезов. – Алматы: Қазмемкөрәдбаспасы, 
1962. – Б. 76.
2. Ғабдуллина А. Қабанбай туралы тарихи жырлар мен аңыздар: филол. ғыл. канд. 
ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған дисс. – Алматы, 1995. – Б. 40.
3. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы. 2– том. – Алматы, 1999. – Б. 145.
4. Күзембаев Н. Барақ батыр / Н. Күзембаев // Қазақ әдебиеті. – 1993 ж. – 25 сәуір. 
– 4-б.
5. Ақатаев С. Барақтың көбі қайсы, көкжалы қайсы? / С. Ақатаев // Жұлдыз. – 
1986. – 5 ақпан. – Б. 202.
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

193
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
6. Алтынбаев Қ. Қазақтың көкжал Барағы / Қ. Алтынбаев // Дидар. – 1991. – 30 
мамыр. – 3-б.
7.  Абылқасымов  Б.  Қаракерей  Қабанбай  /  Б.  Абылқасымов  //  Қазақ  тарихи 
жырларының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1979. – Б. 54-59, 98.
8. Аманжолов К. Қазақстанның әскери тарихы / К. Аманжолов, А. Тасболатов. – 
Алматы: Ғылым, 1999. – Б. 135, 147, 148.
9. Жанұзақұлы Ә. Өлеңдер. Толғаулар. Дастандар / Ә. Жанұзақұлы . – Өскемен: 
Полиграфия, 1994. – Б. 57-58.
10. Қайсенов З. Найман шежіресі. 1-кітап / З. Қайсенов. – Өскемен: Полиграфия, 
1998. – Б. 126.
11. Бердібаев Р. Эпос мұраты / Р. Бердібаев. – Алматы: Білім, 1997. – Б. 119. 
12. Базар батыр. Жырлаушысы – Б.Тұрсынбаев. – Алматы, ҚР ҒА ОҒК, 1941-1942, 
358 бума, 5 –дәптер. – Б. 1. 
13. Богатырский эпос. Героические поэмы о батырах эпохи Аблая, том 5. Базар 
батыр. – Алматы, ЦНБ, 1953, 53-тетрадь. – С. 13-15. 
14. Базар батыр. Жырлаушысы – Тұрсынбаев Б. – Алматы: Қазмембаспасы, 1942. 
– Б. 17.
15. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына / Р. Бердібаев. – Алматы: Мектеп, 1983. – Б. 178.
16. Барақ батыр, Абылай. Жырлаушысы – Б. Тұрсынбаев. – Алматы, ҚР ҒА ОҒК, 
1946, 744 бума, 2 –дәптер. – Б. 51.
17. Әуезов М.О. Әдебиет туралы / М.О. Әуезов. – Алматы: Санат, 1997. – Б. 47. 
REFERENCES
1. Auezov M., Uaqyt zhane adebiet. Almaty, Qazmemkoradbaspasy, 1962, 76 (in Kaz).
2. Gabdullina A., Qabanbaj turaly tarihi zhyrlar men anyzdar. filol. qyl. kand. qylymi 
darezhesіn alu ushіn zhazylqan dissertacija. Almaty, 1995, 40 (in Kaz).
3. Qazaqstan ulttyq jenciklopedijasy. 2 tom, Almaty, 1999, 145 (in Kaz).
4. Kuzembaev N.6 Baraq batyr. Qazaq adebietі. 1993, 4 (in Kaz).
5. Aqataev S., Baraqtyn kobі qajsy, kokzhaly qajsy. Zhuldyz, 1986, 202 (in Kaz).
6. Altynbaev Q., Qazaqtyn kokzhal Baraqy. Didar, 1991, 3 (in Kaz).
7. Abylqasymov B., Qarakerej Qabanbaj. Qazaq tarihi zhyrlarynyn maselelerі. Almaty. 
Qylym, 1979, 54, 59, 98 (in Kaz).
8. Amanzholov K., Tasbolatov A., Qazaqstannyn askeri tarihy. Almaty. Qylym, 1999, 
135, 147, 148 (in Kaz).
9. Zhanuzaquly A., Olender. Tolqaular. Dastandar. Oskemen. Poligrafija, 1994, 57, 58 
(in Kaz).
10. Qajsenov Z., Naiman shezhіresі. 1 kіtap. Oskemen. Poligrafija, 1998, 126 (in Kaz).
11. Berdіbaev R., Jepos muraty. Almaty. Bіlіm, 1997, 119 (in Kaz).
12. Bazar batyr. Zhyrlaushysy. B.Tursynbaev. Almaty, QR QA OQK, 1941, 1942, 358 
buma, 5 dapter, 1 (in Kaz).
13.    Bogatyrskij  jepos.  Geroicheskie  pojemy  o  batyrah  jepohi Ablaja,  tom  5.  Bazar 
batyr. Almaty, CNB, 1953, 53 tetrad’, 13, 15 (in Kaz).
14.  Tursynbaev B., Bazar batyr. Zhyrlaushysy. Almaty. Qazmembaspasy, 1942, 40 (in 
Kaz).
15.  Berdіbaev R., Sarqylmas qazyna. Almaty. Mektep, 1983, 178 (in Kaz).
16. Baraq batyr, Abylaj. Zhyrlaushysy. B. Tursynbaev. Almaty, QR QA OQK, 1946, 744 
Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 181-194   
 
 
                ISSN 1683-1667 

194
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
buma, 2 dapter, 51 (in Kaz).
17. Auezov M.O., Adebiet turaly. Almaty. Sanat, 1997, 47 (in Kaz). 
ӘОЖ 821.512.122.09-98-1

жүктеу/скачать 1,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: