Өмір м е н ө л е ң (Қасымның өмірбаяны, ақындық сапары туралы)

сымның ақындығы мен адамгершілік мінезі  қ а т а р сөз 

болды. Сынаушы жолдастардың  қай-қайсысы болсын  Қа-

сымның жалындап өсіп келе  ж а т қ а н талантты ақын екенін, 

бірақ семьясындағы өмірі талантты ақын бойына зор мін 

екендігін айтты. Міне, осындай  т а л қ ы л а у л а р тұсында  Қа-

сым бірде тулап, немесе уайымға салынса да, кейін жақын 

жолдастарының  ұғындыруы арқасында ол пайдалы сын-

дардан өзіне тиісті  қорытынды жасайтын халге келді. 

«Мен өлмеспін, өлмеспін, 

Ж а м а н д ы қ қ а көнбеспін, 

Ж а л ы н едім сөнбейтін»,— 

деп өзінің ішкі  ж а н сырларын ақтара ағат басқан өмір 

жолына  қ а т а л сын бере отырып, бірақ үмітсіздікке салын-

байды. 

«Өкінбеймін өмірге 

Б о с қ а келген екем деп, 

Өкінемін бір күнде 

Түк бітірмей өтем деп. 

Мен сүйемін өмірді, 

Қ ұ ш а қ т а й м ы н  ж а р ы м д а й , 

Б і р д е болам көңілді, 

Б і р д е тұрман  қ а й ғ ы р м а й , — 

деген өмірдегі негізгі творчестволық мақсатын айтады. 

Ж и ы р м а бес жасты артқа  қалдырғанша түк бітірмей көп 

қ ағазд ы босқа шимайлаға н өкінішін де жасырма й өзін 

ж а ң а іске  қайрап салғандай,  ж а ң а ақындық өріске  құл-

шына кіріседі. 

1939—1941  ж ы л д а р арасында  Қасымның творчестволық 

өмірінде елеулі өрлеу дәуірі басталады. Мұның басты себе-

бі —  қ а з а қ поэзиясында ақындық өнерге талап-тілек кү-

шейді. Бұрынғы  ж ы р үлгісіндегі толғаулардың орнына 

орыс поэзиясының үлгісіндегі Абай дәстүріндегі ойлы, ма-

ғыналы көркем поэзиялық шығармалар жасау, 1939 жыл-

232 

ғы  Қазақстан жазушыларының II съезі көтерген басты 

міндеттің бірі болатын. Әсіресе Пушкин, Лермонтов, Мая-

ковский, Байрон, Шевченко шығармаларын тереңдей оқып, 

олардан  қ а з а қ тіліне аудара бастауы  Қасымның творчест-

волық өсу жолын анықтай түседі. Осы кездерде жазған 

«Ленин және дүние», «Нар тәуекел», «Дауыл», «Көкше-

тау», «Орамал», «Заула, заула, Турксиб», «Сұлтанмахмұт 

туралы баллада», «Ғашық едім  қайтейін», «Сонет», «Жол-

дас маршал» сияқты ақын өлеңдерінде  қандайлық өрісті 

ойлар,  қандайлық терең сезім  қуаты,  қандайлық өткір тіл 

байлығы,  қандайлық  ж а ң а л ы қ т ы серпін жатыр?! Бұл 1930 

жылдардың орта кезіне дейін жазған толғаулардан шоқ-

тығы бөлек тұрған шығармалар екенін бірден танисың. 

Ақынның В. Маяковскийден үйренуі өте жемісті.  Қасым 

Маяковскийдің он шақты өлеңін 1940 жылы аударып, 1941 

жылы «Бар дауыспен» деген атпен жеке жинақ етіп жа-

риялайды. Бұл Маяковскийдің  қ а з а қ тілінде ең алғаш 

ж и н а қ болып басылуы еді. Ақын Маяковскийді аударушы 

ғана емес, оның ақындық дәстүрін, творчестволық эстети-

калық принңипін меңгеруге батыл адым жасайды.  Қасым 

Маяковскийге сырттай еліктемейді, осы тұстағы кейбір 

ақындарша он бір буынды өлеңді бір-бір сөзбен әр жолға 

шашып  қойып жазатын еліктегіш үлгілерге жармаспайды, 

өлеңнің ішкі мазмұнын, ақындық мәдениетін дамыту бағы-

тында ізденеді. Мәселен,  Қасымның Маяковскийге арнаған 

«Ақын» деген лирикасын алайық: ескі дүние есігін теуіп 

ашып кірген ақын еркін басып төрге  ұмтылды, кербез әйел 

сияқты паң дүние оның бұл  қылығына бұлқан-талқан. 

Ақын дүниенің сырын, мұңын терең  ұғынып, бостандық-

тың,  ж а ң а дүниенің жырын әлемге тартты,  құдіретті пәр-

менді ақын даусы жер  құлағын тұндырды, ескілік те, ақын-

дықтың «құдайы»— муза да естері шығып  қ а ш а жөнелді, 

үйткені музаға ол ғашық емес еді. 

Не  қ ы л а м ы з шынында музаны біз, 

Көп ақыннан  қ а л ғ а н ол бір кәрі  қыз, 

Муза  ж а з ы п бермейді бізге өлең, 

Өлең тоқыр өзіміз фабрикамыз... 

Д а у с ы  к а л д ы  қ ұ л а к т а  с а к қ ы л д а ғ а н , 

Ж ы р ы  қ а л д ы  ж ү р е к т е  ж а р қ ы л д а г а н , 

Ж ы р керек  қой дүниеге,  ж ы р керек кой, 

Неге ғана өледі ақын адам?! 

Бұл 1940 жылы  Қасымның жазған аса ірі ақындық сөзі; 

ол Маяковскийдің тарихи  ұлылық бейнесін осы бір шағын 

233 

лирикада жеткізіп елестете отырып өзі Маяковскийше жа-

зуға, онын, новаторлық, эстетикалық  қағидаларын твор-

честволық жолмен меңгеруге  құлаш сермейді. 

Әрине,  Қасым өлеңнің формасы жөнінен де  қатты 

ізденген ақынның бірі  қандай  ж а ң а форма іздесе де ақын 

белгілі бір музыкалы үнділікке, жарастықты шеберлікке 

келтіріп беруге тырысады,  Қасымда музыкасыз, лепсіз 

ж а ң а форма келіп тумайды. Осы кездегі  ж а ң а формамен 

жазған екі өлеңнің екеуі де аударма — «Сулико» және 

«Өтеді күндер» (Шевченкодан) өлеңдері болатын. 

Көп іздедім кабырыңды, 

Қ а й ғ ы сыйма й жүрекке . 

Сүйген  ж а р ы ң  з а р л а й - з а р л а й сағынды, 

Бір тіл  қ а т ш ы - а у , Сулико! 

Көрдім гүлді  б а қ ш а д а н , 

Ш ы қ сорғалап  ж а с тамған. 

Сол бір гүлім сен емеспең,  ж а н еркем, 

Тіл  қ а т с а ң ш ы - а у , Сулико!..— 

деген Суликоның текстісін орысшасынан өзі аударып, му-

зыкасын скрипкада ойнап, ақын-әншілер ортасында тарат-

ты. Әлбетте өлеңнің форма жаңалығынан гөрі мұнда музы-

каның ырғақ толқыны  ж а ң а өлеңге жан,  а ж а р беріп тұр-

ған сияқты. Ал, 

Әтеді күндер, өтеді түндер, 

Өтеді  ж а з ы м зымырап, 

Соғады дауыл, солады гүлдер 

С а р ғ а я д ы  ж а п ы р а қ . 

деген он, сегіз буынды төрт жолды өлең үлгісін  Қасым 

қ а з а қ поэзиясына тұңғыш рет кіргізіп, кейін «Дариға , сол 

қыз» сияқты арнаул ы музыкасымен  ж а з ғ а н өлеңдері арқы-

лы дамытып  қалыптастырды. Бұл форманы осы күнгі 

қ а з а қ а қ ындарыны ң көбі пайдаланы п жүр . 

Қ асымны ң «Дауыл » өлеңі де осы кезде ізденумен  ж а -

зылған. Кейбір сыншылар осыдан символизм іздемек бол-

ғанда  Қасым өзінің В. В. Куйбышевтен аударғанын еске 

түсіретін және «Буря это движение самых масс» деген 

Лениннің (т. XV, 469) сөзін  ж а т қ а келтіретін. 

В. Куйбышевтың: 

«Буря, буря наступает, 

С него радость мчится к нам».— 

деген революцияшыл өлеңінің жолдарын  Қасым: 

234 

« Д а у ы л ,  д а у ы л келеді, емес алыс, 

Д а у ы л алып келеді бір  қуаныш!»— 

деп аударған.  Қасымның поэзия жолындағы ізденуле-

рі осындай революцияшыл өлеңдермен де үндесіп жат-

қан-ды. 

Қ асы м лирикал ы өлеңдерімен  қ ата р «Құпия  қыз», «Би-

кеш» атты поэмалар да  ж а з а д ы . Бірақ, ақынның поэмала-

ры лирикалары сияқты әдебиет жұртшылығын толық  қана-

ғаттандырмайды. Әсіресе әуелі «Азғынбаев» деген атпен 

ж а р и я л а н ғ а н поэмасы  ж а з у ш ы л а р ортасында сынға алын-

ды. Ақын, Азғынбаевтың теріс жолға түскен мінез-құлық-

тарын  ә ж у а л а й суреттегенімен, сол жағымсыз  қылықтары-

мен күресуші үлгілі жастың бейнесін жеткілікті көрсете 

алмаған. Мұндай сындардан  Қасым кейін тиісті  қорытын-

ды жасап поэмасын «Бикеш» деп өзгертіп  қайта жөндеп 

жазды. 

Осы кездегі  Қасымның лирикалы өлеңдерінде жалпы 

совет поэзиясына ортақ тақырып елеулі орын алады. Ол 

социалистік революцияның жеңісін, совет халқының бос-

тандық, бақытын, совет елінің күннен күнгі  ұлғайған ай-

бынды  қуатын да, Совет Армиясы мен  ж а с т а р д ы ң жеңім-

паздық салтын да, кемеңгер Ленинді және коммунист 

партиясының көрнекті  қайраткерлері туралы, колхозшы-

лар мен ақын-әншілердің өмірі туралы — барлығын да 

жырлап жазды. Мерейі үстем, мақсаты айқын совет адам-

дарының  қызықты, салтанатты өмірі, әр алуан көңіл күй-

лері, рухани дүниесінің байлығы ақын жырына  қанат 

бітіргендей, ол өмірден керіп сезгендерін дәл жырлай оты-

рып өз өмірінің де мағыналы сырларын ақтарып отырады. 

Адамның  ж а н дүниесінде болатын әр алуан сезім толқын-

дарын  Қасым жасырмай, бүкпелемей ашық айтуға тыры-

сады. 

Алайда, соғысқа дейінгі творчестволық өмірінде  Қасым 

едәуір ілгерілесе де, бірақ белгілі бір үлкен  қорытындыға 

жете алмады. Соғысқа аттанар алдында  қоштасу ретіндегі 

бір әңгімелерінде ол осы күнге дейінгі өзінің шығармала-

рына көңілі толмайтындығын,  қ а з а қ поэзиясы  қандайлық 

олқылықта болса, соның  ж а ң а келіп  қосылған  ж а с кадрі-

нің бірі өзі әлі  ж а қ с ы шығармалар бере алмай аттанып 

бара жатқандығын айтқан еді. Бұл поэзиялық творчество-

ға аса жауапты  қарайтын ақынның үлкен талғамы бола-

тын. Ол майданға аттанғанда да поэзиялық жолдағы биік 

мақсатын алға  қойып  қоштасқан-ды. 

235 

С О Ғ Ы С  Ж Ы Л Д А Р Ы Н Ы Ң  Л И Р И К А С Ы 

Қасым 1941—45 жылдар ы  Ұлы Отан соғысына  қ атына -

сып, басқыншы жауға  қарсы  қолындағы  қарумен де,  қала-

мымен де белсене күресті. Соғысқа дәл аттанар алдында 

ақын «Мазасыз музыка», «Армиясы Лениннің», «Бейсекеш-

тің бес  ұлы», «Қоштасу» сияқты патриоттық өлеңдерін  ж а -

зады.  Қасым Әуелі  Қиыр Шығыста 1941 —1942 жылдары 

міндетті әскер  қызметін өтейді де, 1943 жылдан 1945 жыл-

ға дейін батыстағы соғыс майданында болады.  Қатардағы 

солдат болып, міндетті әскер  қызметін өтеген  Қасым май-

дан,  ж о р ы қ жолының  қ а ж ы р л ы күрестерін басынан кеше-

ді. Ол әскери бөлімде үгітші де, ойын-сауық бригадасында 

да ақын декламатор, артист болып та істеп, командование-

ден мақтау алғыс алып отырады. Майданда жауынгерлік 

міндетін  ж а қ с ы атқарған  Қасым Коммунист партиясының 

мүшелігіне алынады. 

Сол соғыс майданында жүріп  Қасым көптеген лирика-

лы өлең  ж а з а д ы . Оның бірқатары «Қанқұйлы жау», «Отан 

соғысы туралы жыр», «Үстімде сұр шинелім», «Май май-

данда», «Подполковник Алпинге», «Мартбек», «Жеңіс дау-

сы», «Сен фашиссің, мен  қазақпын», «Қызғалдақ» сияқты 

өлеңдері соғыс өмірін суреттеуге арналса; «Байкал», 

«Орал», «Ертіс», «Сарыарқа», «Сибирь» сияқты лирикала-

ры туған жердің сыр-сипатын, сұлулық бейнесін суреттеу-

ге арналады. Ал, «Достар,  қайда жүрсіңдер?», «Елге хат», 

«Ғалиге», «Сәбитке», «Есмағамбетке», «Қапанға», «Еркін 

ініме», «Ағайға» сияқты лирикалары туған елді, дос-жа-

рандарын, ағайын-туыстарын сағынған солдаттың сезім дү-

ниесін жырлауға арналған. Бұл өлеңдерінде  Қасым Совет 

адамдарының зұлым  ж а у ғ а деген ыза-кегін, туған жерге, 

Отанға, досқа деген жалынды махаббатын суреттейді. 

Ақын соғыс майданындағы жауынгерлік уақиғаларды, 

ұрыс  қ имылдары н баянда п жатпайды , көбінесе ол совет 

солдатының  қ а ж ы р л ы  қайратын, моральдық  қасиетін, со-

ғыста жүргендегі сағыныш-күйініштерін сипаттауға назар 

аударады. 

Рас, соғыс өлім мен өмірдің тай-таласқан жері. Совет 

адамдары зұлым басқыншы жауға  қарсы сұрапыл соғыста 

не түрлі  қиыншылықтарды басынан кешірді, жанын берді, 

қанын төкті. Осындай  ж а ғ д а й д а ғ ы солдат өмірінің басы-

нан кешетін әр түрлі халдер, түрлі көңіл күйлері болатыны 

даусыз. Ақын, солдат басында болатын осындай әр түрлі 

халдерді кейде жігерлі, кейде сағыныш-мұңды күймен 

236 

жырлайды. Ақкөңіл адал  Қасым, әсіресе майданнан  ж а з -

ған хаттарында, хат өлеңдерінде өзінің майдандық өмірін, 

ішкі жан сырларын кең баяндайды. Өз өмірі арқылы әрбір 

солдат басында болатын сағыныш күйлерді  Қасым  қандай 

терең тербеп айтқан десейші! 

Соғыс кезінде  Қасымның маған  ж а з ғ а н бірнеше хатта-

ры мен екі өлеңі бар еді, ол өлеңдер де, хаттар да жоғал-

ды. Сол көп  ж а з ғ а н хаттардың біреуі ғана менде сақта-

лыпты. 1942 жылы 23 февральда  ж а з ғ а н хатында былай 

дейді: 

«Қадірлі Есет! Жеті ай бойы хат-хабар ала алмай, әб-

ден ішқұса болған, сағынған кезімде ең тұңғыш  ұшқан 

жыл  құсындай көкірегімді көктемдей жарқыратып сенің 

хатың жетті. Сенің хатыңды экспедитор алып келгенде тұ-

мау тиіп, науқастанып жатыр едім, ғашықтықтан сарға-

йып, сары ауру болып  ж а т қ а н  ж а с сұлу «сүйген  ж а р ы ң 

келді» дегенде  қандай серпілер еді; сенің хатың мені сон-

дай серпілтті. Хатты он  қайтара оқыған шығармын. Әр-

бір әрпінің арасынан сүйікті туған өлкенің, жер  ж ұ м а ғ ы 

Алматының тау-тасы, орманы, ағаш-суы,  ж а р қ ы р а ғ а н ас-

паны, достарымның сүйкімді  ж а н а р л а р ы маған күлімдеп 

қ а р а п т ұ рғанда й болды. Сол минуттегі сезімнің күш-қуа-

тын Бетховен сияқты композитор болмаса ешкім де, искус-

ствоның  қай түрі болса да (музыка болмаса) жеткізіп 

бере алмас еді деп ойлаймын... поэзия көлін айналып  қай-

та  қонғанда бірдеңе етпесем,  қазір тілім жетпей тұр, жетер 

еді, науқас бөгет болып тұр.  Ж а с кеудеме  ұялап алған кәрі 

тұмау тынышымды алып жүр. Дегенмен,  ж а з ы л у ғ а бетте-

дім.  Қысқасы, сенің хатың маған  ұлы  қуаныш болды... 

Ж а л п ы халым жақсы. Бұл  ж а қ т ы ң  қысы мынадай:  қ а р 

баяғыда ептеп жауып еді,  қазір ырымға жоқ. Жиі-жиі  қат-

ты суық жел болады, өңменіңе көк сүңгідей  қадалады.  Ж е л 

болмаса, жылы.  Қазір, жазғытұрымның исі шыға бастады. 

Өзім тоңып көрген емеспін, тек жеңілтек жүремін деп суық 

тигізіп алдым. Көп хабарды Алматыдан күтемін,  ұ з а қ етіп 

хат жаз, адресім мынадай:  П П С — 57. 276-шы инженерно-

строительный батальон. Аманжолову. Хош, достым, хат, 

хат, хат жаз!  Қасым». 

Ж а з ғ а н өлеңі бұл хатынан әрі күшті болатын. «Поэзия 

мұңын шағып келетін» жолдасты сағындым дей келіп өзі-

нің поэзиясы алыста жүрсе де  құс болып  ұшып, жалын 

болыл  ж а р қ ы р а п жететін зор сенімін айтады. Осындай 

ойларын ол Ғабдолға,  Қапанға, Ғалиге  ж а з ғ а н хат-өлеңде-

рінде тереңірек айтады. Алыста елді, достарын сағынған 

237 

жүрегі, жалынды жырға толғандай, осы хат-өлеңдерінде 

де оның ақындығы ерекше көзге түсетін еді. 

" Ж а н ы м д ы салсам жалынға 

Қ анады-а у деп те сескенбен, 

Жап-жасыл болған шағымда, 

Шомылып өртке өскен мен... 

Н а ж а ғ а й л ы  қ а р а бұлт болып, 

Ж а ң б ы р боп  ж а у ы п өтті де». 

(«Ғабдолға» Шығар. II том, 46-бет). 

Түссем де отқа, суға тозар емен... 

Солдаттың етігіндей  ж а н ы м сірі. 

(«Елге», сонда, 56-6.) 

Нығырақ басамын мен аяғымды. 

Алға  ұстап жүрегімді, аянымды, 

Өз жүрген  ж о л д а р ы м а келем жазып 

Сырымды барлық өмір, баянымды... 

Айтар ем туған елдің сүй, деп,— тасын, • 

Аяймын, кетер тамып ыстық жасың. 

(VҒалиға», сонда, 64-6.) 

Мұндай хат-өлеңдерінде  Қасым өзінің сағынышын, барлық 

ішкі сырларын  қалтқысыз ақтарыла баяндайды. Осындай 

терең ойға толы, елге деген жалынды сезімін жырлаған 

ақын  ж а у ғ а деген ыза, кегін де тебірене толғайды: 

«Сен едің мені айырған достарымнан, 

Орыстың ойран салып орманына 

Қ а з а қ т ы  қ уғанда й ең даласынан » — 

(Сонда, 80-6.) 

деп жолдастарын жауды  қирата соғуға шақырады. 

Қ асымны ң екі дәптер өлеңі орысша- қ аза қ ш а арала с 

жазылған. Бұл өлеңдері майдандағы солдатты жауынгер-

лік өмірін суреттеуге, неміс-фашистерінің зұлымдықтарын 

әшкерелеуге арналған. Ақын жалынды, отты,  қанатты жыр-

ларымен әрбір солдатты  ж а у ғ а  қатал, мейрімсіз болуға, 

Отанның кегін алуға, жеңісті жылдамдатуға шақырады. 

Майдандағы солдаттардың жиналған жерінде, жиналыста-

рында  Қасым өлеңдерін орысша,  қ а з а қ ш а , екі тілде бірдей 

ж а т қ а айтып орындап, үлкен үгіт-насихат жұмысын жүр-

гізді. Кейбір өлеңдерін ол  С С С Р халықтарының көп та-

ралған әндерінің сазымен гармоньға  қосып орындайтын 

болған.  Қасымның «Майдан дәптеріндегі» өлеңдерінің көп-

шілігін екінші томға іріктеп беруге үлгіре алмадық. Оны 

Немесе: 

Немесе: 

238 

кең зерттеп, келешекте  ж а р и я л а у өз алдына бір міндет 

екендігі белгілі. 

Соғыс кезінде  ж а з ы л ғ а н  Қасым поэзиясының биік бір 

қ ыр қ асы , сонымен бірге  қ а з а қ совет поэзиясына елеулі 

үлес болып  қосылған «Ақын өлімі туралы аңыз» атты поэ-

масы. Поэма әуелінде «Абдолла» деген атпен жазылып 

жарияланды. Абдолла  Ж ұ м а ғ а л и е в (1911 —1943) талантты 

ж а с ақын,  Қасымның  ж а қ ы н досының бірі болатын. Өлең-

дерінде Лермонтов пен Байронның романтикалық поэзия-

сының сарыны бар еді. Оның кейбір өлеңдері адамның 

өршіл үмітін, дүниені кезген жолаушы немесе мәңгі-бақи 

айнымас ізгі арман бейнесінде  ж ы р л а ғ а н ы бәрімізге  қызық 

көрінетін. Нақты өмір шындығын сипаттаған өлеңдерін 

ж а қ с ы  қабылдап, бұлдыр романтикаға бой  ұрған өлеңде-

рін сынайтынбыз.  Қасым әрдайым оны: «Біздің Байрон» 

деп еркелетіп, ақындығын, адамгершілік мінездерін  қатты 

қ адірлеуш і еді. Абдолла  Ұлы Отан соғысының майданын-

да кескілескен  қатты бір  ұрыста күші басым жаудың  қор-

шауында  қалып  қойып, ерлікпен  қ а з а табады. Абдолланың 

жауына  қарсы өмірінің ақтық минутына дейін табанды 

ұрыс салға н тамаш а ерлік уа қ иғасы н газеттерден о қ ыға н 

Қ асы м  қ атт ы толғанып поэмасын тез жазы п шығады. 

Поэмада  Қасымға тән асқақты романтика да,  ж а л ы н 

атқан ақындық шабыт та, көркемдік бейнеге толы поэзия-

ның  құдіретті  қуаты да бар. Айнала оқ жаудырып, өрт 

қ аптаты п келген  ж а у ғ а берілместен, а қ ты қ оғы  қ алғанш а 

ерлікпен  ұрыс салып  қ а з а тапқан ақын Абдолла туралы 

поэмада  Қасым фашистер әкелген  қырғын соғыстың апа-

тын да, сол зұлым  ж а у ғ а  қарсы айырықша табандылықпен 

соғысқан совет жауынгерінің таңғажайып ерлігін де поэзия 

тілімен жеткізіп бейнелеген. 

«Өмір гүлін жаншып, таптаған», махаббаты «шаштан 

сүйреген», басқыншы жендеттерден «жер жиіркеніп жиы-

рылады», «өзендер  ж а у ғ а тамшы татырмастай суын алып 

қ ашады» , «зеңбіректер көктің миын түсіргендей» зіркіл-

дейді,  қ а р а толқын орман шашын» снарядтар жұлып тү-

сіруде, мәңгі мекен көл жағасын тастап, «жарлар суға 

сүңгуде», жаудың Отан жеріне өрт салып, өлім егіп жат-

қ а н майда н ішінен «бұлттан атыла р нажағайдай » батыр 

үлкен автоматынан оқ жаудырып, гранатын лақтырып, 

ж а у тобына соққы беріп, танкысын  қиратып, ерлікпен  ұрыс 

салуда. Ызалы кекті совет жауынгері өзін  қоршаған күші 

басым  ж а у алдында бас иер емес. Оның оғы да бітті, ав-

томаты да тынды,  қызыл-жасыл өрт киінген сұлулар ойнақ 

239 

салып келе жаткандай, ол омырауын ашып от  ұстаған 

Прометей сияқты әлемге  қарсы  қасқайып тұрады. Оның 

көз алдынан сылаңдаған сұлу жардай,  қызықты өмір де 

туыстары да елестеп өтіп жатқандай.  Қандай күшті роман-

тика десейші! Ақын Абдолланы  ж а у ғ а берілмей Отан на-

мысын  қорғап ерлікпен өлген өмірін бүгінгі  ж а с  қауымға 

үлгі етіп  ұсынады. 

Мұның өзі оптимистік трагедия екендігін де ақын  ұмыт-

пайды. Батыр  ұланның орасан  ұлы ерлігіне сүйсінеді де, 

өліміне  қайғырып өкінеді де, ақын  қ а з а қ поэзиясында бұ-

ған дейін айтылмаған тың ақындық өнермен соғыстың 

шындығын, совет адамының ерлік тұлғасын жарқын елес-

тетеді. Сондықтан да бұл поэманы соғыс кезінде де, соғыс-

тан кейін де әдебиет жұртшылығы, орыстың,  қазақтың 

ақын-жазушылары аса жоғары бағалады. Поэма ең алғаш 

«Социалистік  Қазақстан» газетінің 1944 жылы 22 майдағы 

102 санында жарияланғанда, жазушы Ғ. Мүсірепов - бұл 

майданнан естілген  ж а ң а леп,  қ а з а қ поэзиясында бұрын-

соңды айтылмаған  ж а ң а ақындық сөз деп бағалады («Соц. 

Қ аза қ стан» , № 112, 6 июнь 1944  ж ы л ) . Поэманы ң совет 

поэзиясында да аса ірі шығарма екенін Н. Тихонов, Л. Со-

болев және басқа орыс  ж а з у ш ы л а р ы да айрықша атап 

көрсетті. Сөйтіп,  Қасым соғыс майданынан, жауды жеңген 

зор  қуанышпен  қ а т а р ақындық творчество жолында да үл-

кен жеңіске ие болып  қайтып еді. 

Т В О Р Ч Е С Т В О Л Ы Қ  Ө Р Л Е У  Ж Ы Л Д А Р Ы 

Қ асы м  Ұлы Отан соғысы жеңіспен ая қ талға н соң, 1945 

жылы октябрь айында Алматыға  қайтып келді.  Қасымды 

ж а з у ш ы л а р жұртшылығы айрықша  құрметпен  қарсы ал-

ды. Майданда жүріп  ж а з ғ а н оның бірталай өлеңдері және 

Абдолла туралы поэмасы  Қасымды өзінің замандас доста-

рына бөлекше танытып еді. Ақын-жазушылардың көпшілі-

гі енді  Қасымның майдан дәптеріндегі өлеңдерін ынтыға 

күтіп,  қызыға оқып  қабылдады.  Ж а з у ш ы л а р Одағының 

кеңсесінде кең мәжіліс шақырылып, 

Қ асымны ң бұрын 

ж а р и я л а н б а ғ а н лирикаларын оқыған жолдастардың  қай-

қайсысы болсын, оның а қ ынды қ өрісі әлде қ айд а серпінді 

жатқандығын толық таныған.  Қасым майдан өлеңдерін 

газет-журналдарға көптеп бастырумен  қатар бірден  ж а ң а 

өлеңдер  ж а з у ғ а кірісті. 

27 

1945 жылы  Қасым небәрі 17 өлең жазған екен, оның 

7 уі Алматыға келген соң жазылған. 

«Алматы», «Сенің алма бағыңда» сияқты лирикала-

рында: 

Келдім сені сағынып 

Алтын  ұям — Алматым, 

Кең көшеңде басар нық 

Мен бір  а қ ы н солдатың. 

От пен темір сайысқан, 

Келдім майдаң төрінен, 

Ж е р  қ ұ ш а м деп көр  қ ұ ш қ а н 

Ж а у д ы жеңіп келдім мен. 

Күлкі,  ж а с ы  а р а л а с 

Ақын да бір  ж а с бала. 

Тербет өзің, мауқын бас, 

Алтын бесік астана!— 

деп туған жер, өскен каланы сағынып  құшқан жалынды 

ж а с т ы қ сезімді шертеді. 

Қ асы м 1937 жылда н ағасы А қ метжанме н бірге  Ж а з у -

шылар Одағы берген Городская көшесі 69-шы үйде тұра-

тын. Майданнан  қайтқан  Қасымның ақындық өмірінде 

қ андайлы қ жаң а өріс туатын болса, жек е өмірінде де  ж а ң а 

тұрақты семьялық өріс басталып еді. Ол бұрыннан жақсы 

таныс, бір-бірімен сыйлас  құрбы  С а қ ы п ж а м а л ғ а (Сәпенге) 

үйленді. Сәпенмен араларындағы таныстық ерте, Оралда 

басталды.  Қасым өзінің іштей жақсы көретін сезімін білді-

ріп бірнеше өлеңдер де жазған. Бірақ, ол кезде Сәпен 

тұрмысқа шыққан  ж а с келіншек, өзінің тату-тәтті семья-

сының жарастығын сақтап,  Қасымның өлеңдеріне мән бер-

мейді. Бірақ,  Қасым, оған да ренжімей Сәпенді сырттай 

құрметтеуін то қ татпаған .  Қ асы м Сәпенмен  қосылғаннан 

кейін де, төрт жылдай ағасы Ақметжанмен бірге тұрды. 

Бұл үй 1934 жылы  ж а з у ш ы л а р ғ а арналып салынған дем-

алыс үйінің бір бөлегі болатын. Айналасы  ж а з айларында 

ж а й қ а л ғ а н бау-бақша, сылдырап  а қ қ а н Алматы өзені еді. 

Ақынның күшті табиғат лирикаларының бірталайы осы 

үйдің төңірегіндегі күнделікті  құбылыс, әсерге байланысты 

жазылған-ды. 

Майданда жүрген кезінде салқын алып, көкірек ауруы-

на  ш а л д ы қ қ а н  Қасым сол ескі сырқатынан айығып кете 

алмады. Алайда, өн бойын ақындық  қуат кернеген  Қасым 

өзінің ауру-сырқауына  қарамастан күннен-күнге жазуын 

үдете береді. Ол өзі  қатынасқан Отан соғысы тақырыбы-

нан бастап, Совет адамдарының рухани дүниесіндегі әр-

алуан сырларлы, социалистік өмірдің күнделікті бейнесін, 

16—470 

241 

барлығын да кеңінен  қамтып, өлеңді бұрқыратып көп жа-

зады. 

1946 жылы  Қасым 26 өлең жазған. Сонымен бірге бұ-

рынғы «Бикеш», «Қытай  қызы» атты поэмаларын  қайта 

жөндеу үстінде отырады.  М а л ш ы л а р өмірінен «Боран» ат-

ты поэмасын  ж а з у ғ а кіріседі. Бұл кезде де  Қасымның өлең-

дері идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік шеберлігі 

жағынан да, өлеңдік формасы  ж а қ т а р ы н а н да, әр алуан 

ерекшеліктерімен оқушы жұртшылықтың назарын аудар-

ды. «Достар», «Туған жер», «Май келді», «Сауыншы 

жеңгейдің жыры», «Бөбегімін Лениннің», «Академия», 

«Құрбыма», «Домбыра», «Дариға, сол  қыз», «Астық пен 

бастық», «Ақындар бесжылдығы», «Долы бұлт» және бас-

қа өлеңдері  Қ асымны ң соғыс кезіндегі өлеңдеріндей  ж а ң а 

леп,  ж а ң а ақындық ізденумен жазылған-ды. 

Осы  ж а ң а леп, новаторлық ізденудің жолында ешбір 

қ айталанбайты н  Қ асымны ң өршіл,  қуатты поэзиясы ерек-

ше бір жоталана көрініп,  қ а л ы ң оқушыларды бірден өзіне 

баурап алған еді. Терең жан сырын тербеген ойлы, сырнай-

лы лирикаларында өзгеше бір сырлы саз бар еді, ән мен 

поэзияны түйістірген тұтастық байқалатын. Ал арнаулы 

әнімен  ж а з ғ а н «Дариға, сол кыз», «Туған жер» сияқты 

тамаша күйлі лирикаларында  Қасымның композиторлығы 

айқын танылды. 

Сұрапыл соғыста,  қып-қызыл өрттің ішінде жүрсе де, 

теңіз тебреніп, дауыл туласа да,  ж а р а л ы болып, өмірмен 

қ оштаса р жерг е жетсе де «Дариға , сол  қызды»  ұмытпайды, 

есінен шығармай жоқтайды. 

«Келемін кайтып, 

Өлеңімді айтып. 

Қ а й д а екен,  қ а й д а 

Д а р и ғ а , сол  қыз?!— 

деп мәңгі жас, сөнбейтін арманға айналған махаббат 

күйін шертеді. 

Қ асы м творчестволық  қ иялынд а толғағ ы жетіп піскен 

ойлары келгенде  қ а л а м ғ а ерік беріп, күйі тасып, өлеңді 

зор шабытпен жазатын. 1946 жылы июнь айында  Қасым 

өлеңдерін керемет жылдам, мол жазғандығы оның  қолжаз-

ба дәптерінен толық байқалады. Оннан аса өлеңді тек сол 

июнь айында жазыпты.  Д ә л июньнің 14 күні 4 өлең жазып-

ты. Осы бір шабытты мезгілін ақын «Күйім тасып барады 

күйім тасып», «Экспромт» атты өлеңдерінде ескертіп айта-

ды. Күйі шалқып, өлең жыры көкірегін кернегендей твор-

242 

честволық серпіні көтерілген мезгілдерін еске түсіргенде — 

кең арнамен өлеңдер тасып келіп  қалғанда, калам ілес-

пейді-ау, шіркін-ай! Осы кезде үн-түн  ж о қ жазып алатын 

машина болар ма деген арманды да айтушы еді.  Қасым 

өлеңді кейде импровизациямен де айтып кететін. Бірақ, 

Иса сияқты төселген айтыс ақыны отырған жерде  Қасым 

импровизацияға аяқ баспайтын.  Ж а з ғ а н өлеңдерін, көбіне-

се  ж а т қ а білетін  Қасымның кейбір өлеңдері, әрине бұрын-

ғы дайын текстері де болатын. Онысын  ж а т қ а айтып шық-

қ анна н кейін өзі ескертетін. 

1947 жылы  Қасым ара-тұра сырқаттанып жатып  қалып 

жүрді. Осы жылы  қызы  Д а р и ғ а туды.  Қасымның ақындық 

күйін,  қуанышын тасытқан рухани күштің бірі өте  ж а қ с ы 

көретін  Д а р и ғ а с ы еді. Ең жылы, тәтті ақындық сөздерінің 

бірталайы  Д а р и ғ а ғ а арналып отырды. Кейін  Д а р и ғ а сыр-

қ аттаны п  қ алға н мезгілдерінде  Қ асы м  қ атт ы жа н азабы н 

тартқандай, 

қ алыпт ы жазу , творчестволық ж ұ мысын а 

тоқталушы еді.  Д а р и ғ а н ы ң саулығы, еркелеп ойнап жүруі, 

әрдайым  Қасымды  ж а ң а ақындық шабытқа өрлеткендей 

болатын. 

Сол 1947 жылы  Қасым он шақты өлең  ж а з а д ы және — 

«Біздің дастан» поэмасын  ж а з у ғ а кіріседі. Сонымен бірге 

Лермонтовтың «Маскарад» атты  д р а м а л ы поэмасын ауда-

рады және А. Твардовскийдің «Василий Теркин» поэмасын 

аударуға кіріседі. 1948 жылы  Қасым 31 өлең  ж а з а д ы . 

Соғыс кезінде және соғыстан кейінгі  ж а з ғ а н таңдамалы 

өлеңдер жинағы «Дауыл» деген атпен басылып шықты. 

Қ асымны ң газет-журналдард а  ж а р и я л а н ғ а н жән е «Дауыл » 

жинағына кірген өлеңдері  қ а з а қ поэзиясында ірі  ж а ң а л ы қ 

еді.  Қасым өзінің жалынды өршіл поэзиясының лебін, өзін-

дік ақындық мәдениетін  ж ұ р т ш ы л ы қ қ а таныта келді. Соны-

мен бірге  Қасымның кейбір өлеңдері мазмұны жағынан 

әлсіз еді.  Қасымның поэзиясындағы табыс пен кемшілік-

терді әдебиет жұртшылығы сынап, кәрсетіп отырды. «Со-

циалистік  Қазақстан» газетінің бетінде ақын Ә. Тәжібаев 

Қ асы м поэмасының ерекшеліктерін жоғар ы бағала й келіп, 

оны тұтас алғанда «Дауылды жырлар» деп атады, Біздің 

басқа басты ақын-жазушыларымыз да  Қасым поэзиясына 

осы тұрғыдан баға берді. Әдебиетке соғыстан кейін келіп 

қ осылған : Сырбай Мәуленов, Тахауи Ақтанов, Тәкен Әлім-

құлов,  Қ уанды қ Шаңғытпаев , Ғафу  Қайырбеков, Сады қ бе к 

Адамбеков сияқты  ж а ң а толқын ақын-жазушылар да  Қа-

сым поэзиясын терең  ұғынған, ақынның  ж а қ ы н достары 

еді. Бүгінгі поэзия туралы көп әңгімелеріміздің бірінде мен 

16* 

243 

әр ақынның өз ерекшелігі, өз орны туралы, соның ішінде 

Қ асымны ң да а қ ындығ ы турал ы сындарымд ы тараты п айт-

қ анымд а  Қ асы м дауласып : 

— Саған  қ а з а қ т ы ң барлық ақыны жақсы, адамның бес 

саусағы бірдей емес  қой! Менің өлеңдерімнің философия-

лық мәнін Әбділда  ж а к с ы түсінеді, ал Сырбай поэзиямның 

нәзік жанын  ұққан, — деді, кейбір музыкалы өлеңдерін но-

таға түсірмей келген өкінішті айтқанымда  Қасым  а ж а р л ы 

кескінмен — ол ән-өлеңдерімді талантты  ж а с ақын Ғафу 

ж а т қ а біледі, жоғалта  қоймас,— деді. 

Қ асы м поэзиясы төңірегінде сындар мен айтыстар ол 

қайтыс болғанға дейін то қ талмаған ы әдебиет ж ұ ртшылы -

ғына белгілі. Бұлай болуы табиғи заңды да. Ерекше 

талантты новатор ақынның шығармалары өзіне дос оқу-

шыны  қ а н ш а л ы қ көп табатын болса, сонымен бірге  қыз-

ғанышты сезімдердің, дау-айтыс тудырарлық ойлардың 

өрістеуіне де түрткі болып отыратыны түсінікті.  Қасым 

өлеңдері осы тұстарда орыс тіліне де аударылып шыға 

бастады.  Б і р қ а т а р таңдамалы өлеңдері «Гроза» деген ат-

пен (Д. Снегин аударған) 1946 жылы және «Стихи» деген 

атпен 1949 жылы жеке кітап болып жарияланды. Онан соң 

орыс тілінде шыққан  қ а з а қ поэзиясының жинақтарында да 

Қ асы м өлеңдері елеулі орын алып отырды.  Қ асымны ң ли-

рикаларын, әсіресе, «Байқал» өлеңі мен «Ақын өлімі тура-

лы аңыз» поэмасын орыстың әдебиет жұртшылығы да 

жоғары бағалады. 

Аударма —  Қасымның негізгі творчестволық жұмысы-

ның бір саласы. Орыс тілін еркін білетін  Қасым Пушкин 

өлеңдерін 1948—1949  ж ы л д а р ы аса  ұқыптылықпен аудар-

ды. «Чаадаевке», «Еркіндік» атты өлеңдері  Қасым аудар-

масы арқылы  қ а з а қ тілінде кең тарады. Пушкиннің «Пол-

тава» поэмасын да 1948 жылы толық аударып аяқтады. 

Қ асымны ң сүйсіне аударға н жән е одан әр уа қ ы т творчест-

волық үлгі алып отырған сүйікті ақыны М. Ю. Лермонтов, 

«Тұтқын», «Ақын ажалы», «Қанжар», «Теректің сыйы», 

«Желкен» сияқты Лермонтовтың тамаша лирикаларын 

Қасым  қ а з а қ тілінде лайы қ т ы тіл тауып, шебер аудар а біл-

ді.  Қасым Лермонтовты аударушы ғана емес, оны өзіне 

ақындық  ұстаз деп те санаушы еді. Лермонтовқа тән ас-

қ а қ т ы романтика, жалынд ы пафос, терең сырлы бейнелеу, 

тәкаппарлық, батылдық сезім күйлері  Қасым поэзиясынан 

да байқалып отырады. Күшті дауылды, тулаған толқынды, 

қ ыра н  құсты,  а ж а л д а н  қ оры қ паға н өршіл жанд ы сипат-

таған  ж ы р л а р ы  Қасымның өзіндік ақындық ерекшелігі 

244 

і 

болумен бірге Лермонтовпен үндестігін де байқататын. 

Абдолланың алып ерлікпен күресі, өлер шағында өмірмен 

қ оштасулар ы Мцыриды ң  ж а н сырлары н да еске түсірген-

дей. Әрине,  Қасым Лермонтовқа  ж а л а ң еліктеуші емес, 

орынды творчестволық жолмен үйренуші, бұл ақынның мі-

ні емес, дұрыс заңды өсу жолы. 

1 9 4 9 - 1 9 5 0  ж ы л д а р д а  Қасым өзінің поэзиялық шығар-

маларымен  қ а з а қ совет әдебиетінің дамуы жолында іргелі 

орын алады. 1949 жылы 17 өлең, 1950 жылы 25 өлең  ж а з а -

ды. Олардың ішінде «Дүние дұшпандарына», «Бактерия 

королі», «Дүние сыймас бомбаға», «Трумэнге», «Адена-

уэр», «Май майданы», «Қуанышқа, бақытқа» сияқты бей-

бітшілікті  ж а қ т а у , империалистік соғыс өртін  қоздырушы-

ларды әшкерелеу тақырыбына арналған, «Отыз үш жыл», 

«Қазақстан коммунистеріне», «Аралым айдын шалқарым», 

«Есімде Эмба өзені», «Сырдария аңызы», «Қоммунизм көк-

темі», «Шықты егінге колхозшылар», «Жылқышы», «Күн 

көтерген  қарындас», «Комсомолдар колоннасы», «Жастық 

жыры» сияқты коммунизм  құру жолындағы совет халқы-

ның бейбіт еңбегі, Социалистік  Қазақстанның соғыстан 

кейінгі даму бейнелері тақырыбына арналған идеялық маз-

мұны терең көркем өлеңдер бар.  Қасым өзінің шығармала-

рындағы  қате-кемшіліктерді көрсеткен орынды әділ сын-

дардан тиісті  қорытынды жасай білді. Бірақ,  қайсыбір 

шалағай ақындардай  ж а л а ң үгітке салынған жоқ, бүгінгі 

өмірдің ең келелі, маңызды мәселелерін  қамтыған өлең-

дерді өзінің  Қасымдық жалынды, өткір бейнелі ақындық 

стилімен жазып отырды.  Қасым Москвада, Бакуде болды. 

Қ аза қ станны ң бірталай жерлерінде, Абайды ң туған мекені 

Шыңғыстауды тағы басқа жерлерді аралап, олардан алған 

әсерлерін де поэзия тілімен шебер жырлады. 

Ақын лирикаларымен  қатар, «Біздің дастан» поэмасын 

жазумен болды. Поэманы  ж а з у үстінде ол  қатты  қиналып 

жүрді. Ең үлкен  қиындық тартысты, сюжетті  қ а л а й беру 

керек? Негізгі үлгісі Маяковскийдің «Ленин» поэмасы бол-

са да, бірақ  Қасым оған  ж а д а ғ а й еліктегісі келмеді. 

Сонымен, 1947 жылы  ж а з а бастаған поэмасын аяқтай ал-

май кетті. Үзінді ретінде  ж а р и я л а ғ а н үш тарауында  Қасым 

Октябрь революциясының жеңісін, Ленин  қайтыс болған 

кездегі халық  қайғысын,  Ұлы Отан соғысындағы совет хал-

қының ерлік күресін сипаттайды, тарихи дәуірдің,  ұлы 

революциялық жеңістердің зор дауылды тұлғасын ақын 

кең эпикалық өрісте суреттей отырып, өзінің лирикалық 

сезім күйлерін, ақындық шабыт толқындарын да орынды 

245 

береді. Әсіресе Лениннің  қайтыс болу кезіндегі ел  қайғы-

сын суреттеуінде ол өзіндік өршіл, ақындық күшін- таны-

тып отырды. Алайда,  Қасым поэмасында тарихтың даму 

заңдарын, жеңімпаздық күрестің түйіндерін жеке адамға 

байланысты жырлады. Елімізде болған тарихи жеңістерді 

ұйымдастырушы жек е бір ада м ғана деген бір  ж а қ т ы 

пікірді дәріптеуге салынды. Осылай жазуына ол кездегі 

Қ аза қ ста н  Ж а з у ш ы л а р Одағындағ ы сынның едәуір ықпа-

лы болмай  қойған жоқ.  Қасымның лирикаларын «сойып» 

сынағандар, «Біздің дастанды» жер-көкке сыйғызбай мақ-

таумен болды. 

Қ асы м аудару, редакция жасау ,  қ а з а қ поэзиясының ма-

ңызды мәселелері туралы  м а қ а л а л а р  ж а з у жұмыстарына 

да белсене  қатынасты.  Ұсақ өлеңдермен  қ а т а р Миршакар-

дың «Алтын  қыстақ» деген поэмасын аударады. Исаның 

ақындығы,  ж а с ақындар туралы баяндама,  м а қ а л а л а р жа-

зады. Халық ақындары Нұрқанның «Аманкелді» поэма-

сын,  Қ а л қ а н ы ң «Мұсабек» поэмасына жөндеу, редакция 

жасайды.  Ж а с ақындар мен халық ақындарына  Қасым 

әрдайым сын айтып, ақыл, кеңес, көмек беріп отырады. 

Сөйтіп,  Қасым өзінің ақындық  қызметімен де,  қоғамдық 

жұмысымен де  Қазақстандағы әдебиет  қозғалысына белсе-

не  қатынасады. Совет жазушыларының алдына  қойыл-

ған партиялық талап-тілекті орындауға үнемі атсалысады. 

«Дауылдан» кейін  Қасымның 1949 жылы «Балбөбек» атты, 

1950 жылы «Нұрлы дүние» атты жинақтары жарияланды. 

1952 жылы «Таңдамалы шығармалар» жинағы басылды. 

Осы кездерде А. Твардовскийдің  Қасым аударған «Василий 

Геркин», Лермонтовтан аударған «Маскарад» поэмалары 

жеке кітап болып жарияланды. Сөйтіп, елуінші  ж ы л д а р д а 

Қасым творчестволық өрлеу жолдарынд а бүкіл совет жұрт-

шылығына кең танылған ақын болды. 

А Қ Ы Н  Ө М І Р І Н І Ң  С О Ң Ғ Ы  М Е З Г І Л Д Е Р І 

Қасыммен арамыздағ ы достық, жолдасты қ тұнық судай 

мөлдір еді, лайланған мезгілі болған емес. Бір-бірімізге 

деген сенім, көңілдің ең бір терең түкпірінде  ж а т қ а н ішкі 

сырларды ақтарып, айтысатын сырластық, мұңдастық  ж а -

қындығымыз бірге жүріп т ұ рға н өміріміздің бар кезінде 

де айнымаған берік  қалпында сақталды. Тіпті дауылды 

сындарға  ұшырау, ауырып-сырқау сияқты  қиыншылықтар-

ды басымыздан кешкен мезгілдерде де біріміздің  қасымыз-

246 

да біріміз болып, 

қ уанышымызд ы да, ренжісімізді де 

бөліскендей бір-бірімізге  қолдан келген көмекті аямадық. 

Ондайда өткен-кеткен өмір жолынан да  қазіргі әдебиет 

жайынан да айтылмаған сыр  қалмайды. Сол кезде  ж а з у ш ы 

арасында бірін-бірі күндеу, жікке, жерлестікке бөліну, 

біреудің үстінен біреу  ж а л а жауып арыз беру сияқты ескі-

ден  қ а л м а й келе  ж а т қ а н кейбір жиренішті әдет-ғұрыптар-

ды айтып  қынжыласың.  Ж а қ с ы  ш ы ғ а р м а л а р жазып жүрген 

жазушының сүйсіне отырып, талант пен мінез-құлықтың 

бір жерден табыса бермейтін  қайшылығын көріп күйінесің. 

Бір-бірімізге айтылатын сындар мен сырлар мол еді. 

Қ асымны ң көптеген лирикасы мен поэмаларыны ң сәтті 

жазылып шығуына  қ а н ш а л ы қ ,  қ а л а й араласқанымды теріп 

айтып жатпаймын. Талай өлеңінің жыртылып, талай өлеңі-

нің  қайта жазылуына себепкер болғаным рас. Ал,  Қасым-

ның да маған деген сыны мен жолдастық ақылы ерекше 

жылы, тіпті даулы болса да  қызық болатын. Өткендегі 

ақындар туралы  ж а з ғ а н кітабым сыналып, көңлім енжар 

болып жүрген кездерімде жиі-жиі келіп, көңілді ән-күй, 

әңгіме айтып, көктем келгендей жадыратып тастайтын. 

І951 жылы  Ж а з у ш ы л а р Одағында болған  қатты бір 

сыннан кейін мен бірнеше күн сырқаттанып жатып  қалдым. 

Қ асы м өзінің аурулығын елемей маға н келіп, 

қ асымд а 

ұ з а қ отырып, әралуа н әңгімелерінің арасында : 

Ж а с ы п  қ а й ғ ы ойлама, 

Тасып той тойлама 

Осы екен өмір  ж о л ы , 

Ж а с ы ң  қ ы р ы қ т а н асты. 

Ж а с т ы қ  қайырылмас-ты, 

Д е н і ң де сау емес  қой, 

Б о л м а енді әуесқой!— 

деген өлең жолдарын  ж а т қ а айтты. Маған да, өзіне де 

арналғандай сөздер еді. 

Соғыстан кейінгі дәуірлерде  Қасымның өз бетімен оқуы 

бір жүйеге түскен болатын. Марксизм-ленинизм классик-

терінің еңбектерін де, классик ақын-жазушыларды да ірік-

теп оқыды. Нақты зерттеп тереңдей оқыған біркелкі автор-

лары: орыстың революцияшыл-демократтары — Белинский, 

Чернышевский, Добролюбов, Писарев және Плеханов шы-

ғармаларын оқу үстінде бір күні маған Белинскийдің Го-

гольге  ж а з ғ а н хатының  қ а з а қ ш а аудармасын оқып берді. 

Терең ойға толы, өткір жалынды леппен, күрделі әдебиет 

тілімен жазылған Белинский шығармасына  қ а з а қ тілінің 

сөз байлығын, сөйлем  құрамдарын сондайлық дәл жеткізіп 

247 

пайдаланған  Қасымның жазушылық,  а у д а р м а ш ы л ы қ ше-

берлігіне  қайран  қалдым. 

Ол Белинскийдің «Александр Пушкин шығармалары» 

атты еңбегін  қ а д а ғ а л а п оқып, өзіне керекті жерлерін 

сызып, кейде кітаптың беттеріне жазып отырған. Белин-

скийдің: 

«Все народы потому только и образуют своей жизныю 

один общий аккорд всемирно-исторической жизни челове-

чества, что каждый из них представляет собою особенный 

звук в этом аккорде, ибо из совершенно одинаковых зву-

ков не может выйти аккорд.  Қак самое худшее, так и са-

мое лучшее в каждом народе есть то, что принадлежит 

только одному ему»— деген жерлерін астынан сызып, тұ-

сына  қосу ( + ) белгісімен «для музыки казахской» деп 

жазып  қойыпты. 

Онан соң  ұлы сыншының өзіндік беті,  д а р а л ы қ ерекше-

лігі  ж о қ адам ақын емес деген пікірлерін де астынан сыз-

ған.  Қ а н ш а м а мағыналы ой, ақиқатты айтса да, бойында 

ақындық  қаблеті  ж о қ ақын шығармасы  ұсақ, жалған, жан-

сыз,  ұсқынсыз болатындығын, поэзиялық идея  қағидамен, 

қ аты п  қ алға н ережемен емес, жанды , жалынд ы пафоспен 

берілетінін айтып, творчествоның түйіні, көркемдігі нашар 

шығарманы ақылды, бірақ кескінсіз әйелге балаған сыншы 

пікірлері өзіне  ұнағандығын сызып отырады. Ақындық па-

фос пен  ж а н жалыны (страсть) дегенге айрықша назар ау-

дарған. Белинский кемшілігін сынай отырып келтірген 

Гетенің «Какого читателя  ж е л а ю я?— такого, который бы 

меня, себя и целый мир забыл, и жил бы только в книге 

моей» деген сөздің де астын сызып, искусствоның өмірге 

байланысты заңдылығын анықтаған Белинский  қағидасы-

на тағы да мән береді. 

— Сынды Белинский сияқты неге жазбайсыңдар!—деп, 

оның  м а қ а л а л а р ы поэзия тілімен жазылғандығын, Черны-

шевский, Плеханов еңбектері философиялық биік әріске 

қ ұ ла ш сілтейтіндігін айтатын. Онда өзінің Пушкиндей, 

прозаиктердің Толстой, Тургеневтей, драматургтердің Го-

гольдей  ж а з а алмай жүргенін дәлелге келтіріп, дау айтқа-

ныңда  Қасым кенет тоқталып, аз кідіріп: «Ә, солай екен-ау, 

талантымыз жетпейтін болғаны ма?  Ж о қ , солардай  ж а з у ғ а 

талап,  қ а ж ы р л ы еңбек жетпейді, көбіміз халтураға, жеңіл 

ж а з у ғ а  ұмтыламыз» дейтін де, көп таласқа бармайтын. 

Қ асымны ң «Ақындар бесжылдығы» атты жолдасты қ 

әзіл өлеңі де ақын-жазушылардың творчествосына үлкен 

талап  қою тұрғысынан  ж а з ы л а бастаған. 1946 жылы  Ж а м -

248 

былдың туғанына 100 жыл толу мерекесі тұсында біз  Қа-

сымның бұрынғы  « Ж а м б ы л тойында» атты шығармасын 

еске түсірдік, соған  ұқсас бір нәрсе жазуын мақұлдадық. 

Өзінің бүгінгі әдебиетке деген сыншыл ойын поэзия тілімен 

айту анағұрлым  қызықты,  ұтымды екенін дәлелдедік. 

Қейін оқып тал қ ылағанымызд а  Қ асы м «сыншыларды ң егі-

нін шарлап кеттім білем, бірақ аяқталған жоқ, және жөн-

деуім керек»,— дегенді айтты. 

Қ ыр қ ынш ы жылдарды ң а қ ыр ы мен елуінші жылдарды ң 

басында  Қасым өзінің поэзиялық шығармасына ғана емес, 

бүкіл  қ а з а қ совет әдебиетінің келелі мәселелеріне аса  ж а -

уапты  қарайтын, эстетикалық талғамы күшті, сыншыл ой-

пікірлер айтатын іргелі ақынның бірі болатын. Оның пікір-

лерімен  қ а л а м д а с жолдастары  қатты санасатын.  Қ а з а қ 

поэзиясында  Қасым ақындығының шоқтығы биік, бүкіл 

ж ұ р т ш ы л ы қ қ а кең танылып бара жатқандығына ақын-жа-

зушылардың көпшілігі  қуанатын.  Б а с қ а жанрдағы Әлжап-

пар Әбішев, Шахмет Хұсаинов, Ғабдол Сланов, Сейтжан 

Омаров сияқты өзімен  құрбы жазушылар, орыс ақындары-

нан Д. Снегин  Қасымның творчестволық табысына әр 

мезгіл тілектес болып отыратын. Д. Снегин  Қасымның-бір-

талай өлеңдерін мезгілімен аударып отырды.  Қүннен күн 

жалындап өсіп, бүгінгі әдебиеттен ерекше орын ала баста-

ған  Қасымның творчествосына  қызғанышпен  қарайтын 

кейбір ақындар да бар-ды. Олар  Қасым мақталса тыжы-

рынып,  ұнатпай, оның өлеңінен мін,  қате табуға тырысатын 

да, ал  Қасым сыналса,  қуанатын. 

Жүрегіне  қызғаныш оты, көре алмаушылық сезімі  ұяла-

ғандар  Қасым поэзиясына эстетикалық тұрғыдан  қараудан 

қ алып , ылғи тұрпайы социологиялық т ұ рғыда н сын айтушы 

еді.  Қ а л а м д а с жолдастарының кейбір жайсыз мінездеріне 

қ ынжылға н  Қ асым : 

— Тәуір өлең  ж а з ғ а н ы м үшін мені неге жек көреді, 

маған атақ, даңқ керек емес, мені мақтамай-ақ  қойсын, 

сонда да  ж а қ с ы өлеңді  ж а з а берем. Кеше жиналыста ана-

ның оттағанын естідің ғой, бұған  қ а л а й төзерсің,— деп бір 

ақынның әділетсіз сынына  қатты күйінді. Осы күйінішіне 

орай бір әңгімеде мен  Қасымға Моцарт пен Сальеридің 

жайын айттым —  д а н а л ы қ музыка  ж а з ғ а н ы үшін Моцартқа 

Сальери  қызғанышпен 

қ асты қ  ж а с а м а д ы ма? Тегі бұл 

ескіден келе  ж а т қ а н ғұрыптың заңы болар дегенімде  Қа-

сым,— біз социалистік  қоғамның кезінде өмір сүріп отыр-

мыз, мұнда  қызғаныштың ақыры  қастыққа айналуға жол 

ж о қ деп дау айтып кетті. 

249 

Қ асы м өзім деген  ж а қ ы н сырлас жолдасына н бүкне 

сақтап, сыр жасырмай бар шынын айтатын, кейде ондай 

жолдастарының кейбірі  Қасымның творчестволық жолда-

ғы көмегін,  қамқорлығын пайдаланып, кейіннен өзіне жо-

ламай, тез ауысып  қызғаншақтар тобына  қосылып кететін. 

Ондай жолдастың тұрақсыздығын, екі жүзділігін  Қасым 

қайтып кешірмейтін,  қайтып маңайын а жолатпайтын . Он-

дайда: 

«Жеңісім менің  ж а р к етсе, 

Келеді дос болып ант беріп, 

Бір жерімнен  қ а л т кетсе, 

Кетеді шіркін  ж а л т беріп»,— 

деген өлеңін  ж а з а д ы . Ақын опасыз достан түңілген күйіні-

шін айтса да  д а р а л ы қ қ а салынбайды. 

Аяған жүрегім  ж о қ  ж о л д а с ы м н а н , 

Ж о л д а с т ы ң жүзін  қ а й т а  а л д ы м жинап, 

Айрылсам ала көңіл он досымнан,— 

деп әр уақыт өзінің тілектес достарының мол екенін, үлкен 

сапалы коллективтің ортасында екенін терең  ұғынатын. 

Ж е к көру тұрғысынан емес, ақындық өнер, творчество-

л ы қ еңбек тұрғысынан  ж а р ы с қ а түсу бар ақынға тән  ж а қ -

сы мінез ғой.  Қасымда да өзінің ақындық өнерін басқалар-

дан асыра дамыту,  ж а қ с ы өлең  ж а з у талабы күшті еді. 

Өзінің  қ а л а м д а с жолдастарының өлеңін, жеке сөз кестеле-

рін  қ а д а ғ а л а й оқып, талдап сынай отырып, кейде олар 

ж а з ғ а н тақырыпқа  ж а ң а д а н өзі өлең жазатын. Әбудің 

«Ақша бұлт» лирикасын  Қасым ақындық өнер жарысы 

тұрғысынан  қайта  ж а з ғ а н ы белгілі. «Сырдария аңызы» ат-

ты лирикасында Әбділдамен,  Қалмақанмен,  Қалижанмен 

ақындық  ж а р ы с қ а түскендей әдейі  қайталап  ж а з ғ а н еді. 

Қ асы м 1947 жылда н сыр қ ат қ а шалынып, ара-т ұ р а  ж а -

тып  қалып жүрді дедік. 1949 жылы осы күнгі Виноградов 

көшесі, 23 үйден  ж а ң а квартир алды. Сол 1949 жылғы 

деңдеген сырқатынан  Қасым мүлде айығып кете алмады. 

Б і р а қ  ж а з у жұмысынан тоқталған емес. 

«Келеді өлең еселеп, 

Үлгіре  ж а з ы п  ж а т а м ы н . 

Бір әндетіп, бір сөйлеп 

М о л  р а қ а т қ а батамын. 

Қ ұ рыс қ а н бойым  ж а з ы л ы п , 

Л а п ы л д а п отым  ж а н а д ы , 

О т ы р ғ а н д а й м ы н мәз  қылып, 

Ойнатып сәби баланы. 

250 

Немесе: 

Поэзия асыл  ж а р , 

Тек өзіңе тең болсам, 

Менде  қ а н д а й арман бар 

Мәңгі бірге сен болсаң!»— 

деп ақындық дүниеге еркін көсіліп берілген шақтарында 

өзінің сырқатын да,  қызғаншақтан туған жайсыз мінезде-

рін де  ұмытатын. Өлеңді үйіп-төгіп  ж а з ы п тастайтын. 

Табиғат өз заңына кімді болсын бағындырады ғой, сыр-

қ а т  Қ асымд ы меңдете берді. 1951 жыл ы  Қ асы м небәрі 12 

өлең, 1952 жылы 7 өлең, 1953 жылы 9 өлең, 1954 жылы 

4 өлең жазды. Өзінің сырқаты дендеп алған кездерде  Қа-

сым әр мезгіл оралып соғатын тақырыбы ақындық өмірі 

туралы ойларды айтуға тырысатын. Белгілі «Өзім туралы» 

(«Сыр») атты өлеңінде  Қасым ақындық жолдағы еңбегі 

өз өмірі жайында көп ойланып, терең толғанғандығын бай-

қ атады . Б ұ л аса күшті өлеңін 1949—1950  ж ы л д а р ы бастап 

жазып, бірақ аяқтай алмаған.  Б а р л ы қ дәптер өлеңін менен 

жасырмайтын.  Қасым дәл осы өлеңді ол кезде маған оқы-

ған емес; мұны 1954 жылы сентябрьде аса бір  қиналумен 

маған оқытты. 

Екеуміз де бір-бірімізге тіл  қатпай, біраз үнсіз отырып 

қ алды қ . Себебі мұнда ол өзінің өлетіндігін де жасырма й 

айтқан еді. Ақын досымды сол бір сұмдық дүниеге  қима-

ғандай: 

— Бәрі жақсы, тек өлімнің не керегі бар? «Мені де 

өлім әлдиле» деген ескішіл ақынның күйіне оралу емес пе, 

мұның?— деп мазмұны жағынан орағытып сын бастадым. 

Қ асы м жөтелін басып, сәл езу тартып: 

— Әй,  қусың-ау! Саудыраған  қу сүйегім  қ а л ғ а н мені 

алдағың келеді-ау! Өмірді ғашық  ж а р д а й  қимайтын адам-

ның бірімін. Бірақ шындықты айтпасыма шара бар ма? 

Сен өзің  қайта бір  о қ ы ш ы ! — д е п  қ о л ж а з б а н ы тағы маған 

ұсынды. Мен өлеңнің әрбір шумағын а то қ тал а отырып 

оқыдым: 

« Ы р з а м ы н туғаныма  а д а м болып, 

Өкінбен  қ а л а м ы н деп бір күн солып, 

А д а м з а т  с а п а р ы н ы ң мейманымыз, 

Бір мезет  ж е р бетіне кетер соғып... 

Өкінбен мен де бір күн өлемін деп, 

Өкінем  ұ қ с а т а  а л м а й келемін деп. 

Күніне  ж ү з ойланып, мың  т о л ғ а н а м 

Өзіммен бірге өлмесін өлеңім деп. 

Б а р ы м да, бақытым да осы өлеңім, 

251 

Ж а қ ы н ы м жүрегімнін досы өлеңім 

Өмірге келгенім жоқ бостан-босқа, 

Мен  қайтіп босқа  ж а с а п , босқа өлемін». 

Замандастары, ешқайсымыз айта алмаған терең ойларды, 

Қ асы м өзі жеткізіп жазғандығын а  қ атт ы сүйсінесің. Әттең: 

«Дүние  ж а л т - ж ұ л т еткен кең мекенім, 

Көре алмай көп жеріңді мен кетемін... 

Б а с ы м н а н  т а я р м ы с ы ң бір күн дәурен? 

Ж а л т беріп  н а ж а ғ а й д а й  ж о ғ а л а р ма, 

Ж ү з і н д е  ш а л қ ы п тұрған күлкім дәурен... 

Т о қ т а м а с өмірімнің сағатындай, 

Ж ү р е г і м енді  қ а н ш а соғар тынбай?»— 

деген жерлерін неге айтты екен! Өмірмен  қош айтысқан-

дай! Көзіме іркіліп  ж а с келді. «Бұлай  ж а з у керегі  ж о қ 

еді», дей беріппін.  Қасымға көрінбей, ашық есіктің бір жа-

ғында тұрып өлеңді тыңдап егілген Сәпенге енді көзім түс-

ті. «Ой Сәпен, оның не?» деппін өз көзімнің жасын сүртіп 

жатып.  Қасым Сәпеннің бұл өлеңді естіп  қалғанына өкін-

гендей: 

—  Ж а п есікті, бар, Сәпен!—деді де, менен басқа бір 

ж а й л а р д ы сұрай бастады.  Қайтып бұл өлең жайын сөз 

қ ылға н жоқ. 

Сонымен, 1951 — 1954  ж ы л д а р ы арасында  ж а з ғ а н өлең-

дерінің көпшілігі өзінің ақындық сырларына, ауру-сыр-

қ ауыме н әр мезгіл мазала й берген сындармен байланысты 

кейде күңгірт, кейде  ж а р қ ы н көңіл-күйлеріне арналады. 

Әрине, оның араларында «Қоммунист», «Волга-Дон», 

«Абайға айтарым» сияқты  қоғамдық маңызды мәселелерді 

ж ы р л а ғ а н өлеңдері де бар. Міне, сол коммунист туралы 

елеңінде: 

«Жігіт  о л  ж а қ с ы л ы қ қ а  ж а н ы  құштар, 

Бойында  б ұ р қ ы р а ғ а н тасқын күш бар. 

Ойында бүкіл дүние сәулелері, 

Көз нұрын алдай  а л м а с  қ ұ б ы л ы с т а р » — 

деген ақындық толғауымен өзінің де бұрқыраған жалын 

күші барлығын, коммунист адамда болатын ізгі  ж а қ с ы л ы қ 

қасиеттердің жиынтығы екендігін шебер бейнелейді. 

1952—1953  ж ы л д а р ы  Қасым  ұзақ ауруға шалынады. 

Қ ырымғ а барып, екі айдай жаты п емделіп  қ айтады . Осы 

кездегі  Қасымның халы туралы Сәпен былай дейді: 

— Өте ауыр мезгілді басынан кешірді ғой.  Д ә л 8 айдай 

температурамен жатты. Ол кездегі денсаулық министрі 

Қ а р а қ ұ л о в жолда с 80 грамм фтивозид дәрісін алуға рұқ-

252 

сат етіп, сол дәрінің күшімен  Қасым өлім аузынан  қайтты. 

Дәріні табуға Ибади  М а т а қ о в пен Сәлкен Суханбердиев та 

көмектесті.  Ж а з у ш ы л а р Одағының бастығы Жаймұрзин 

жолдас  Қасымның таңдамалы шығармаларының жинағы 

басылуына көмектесті. 1953 жылы Бурабай курортына ем-

делуге барып, бірақ одан  қатты жүдеп  қайтты. Самолетпен 

келіп түскен  Қасымды машинаға сүйеп мінгізіп, үйге көте-

ріп әкелгендей болдық. Келе төсек тартып жатып алды. 

Сол  ж а т қ а н н а н ол айықпады... 

Мен Алматыға 1954 жылы 27 июнь күні  қайтып орал-

дым. Үйге келісімен он минут өтпей  Қасым маған телефон 

соқты. Бір-бірімізбен саулық сұрасып-сөйлескенімізде  Қа-

сымның даусы дірілдеп,  қамығып  ж ы л а ғ а н д а й болып естіл-

ді.  Қатты сағынғандығын, менің тез келуімді өтініп айтып 

жатты. Келесі күні  ұ з а қ отырдық. Ол  ж а с баладай жады-

рап кетті. Мейлінше жүдеу, бір  ж а п ы р а қ еті  қ а л м а ғ а н  ж а қ 

сүйек, шықшыт, иектері саудырап бос тұрғандай. Саусақ-

тары да  ұзарып,  қауырсын  қаламның сабындай жіп-жіңіш-

ке, шашы мен мұрты буырлана бастаған: бірақ екі көзінің 

ж а н а р ы бұрынғыша нұрлы,  ж а л т - ж ұ л т от шашады.  Қазіргі 

тіршілігінің сарқылмас  қуаты да осы екі көзде тұрған 

сияқты. 

— Сенің келгеніңді  ж а ң а поезда көрген, осындағы 

жиен  қарындасым Фарида айтып келді... Сен бақыттысың. 

Қоммунист партиясы әр қ аша н адалды қ т ы ашып, әділ  қо-

рытынды шығарады. Енді сен өлмейсін. Ал, менің халім не 

болары белгісіз...-— деп мұңайып біраз үнсіз отырып  қал-

ды. Бір тіршілік тағы ілгері  ж а с а ғ а л ы тұр, енді бір тірші-

лік тоқталып  ж о ғ а л ғ а л ы тұр, оны екеуміз де іштей сезетін 

сияқтымыз... Сәпеннің ескертуіне  қ а р а ғ а н д а ол аз сөйлеуі 

керек екен. Мен өз басымнан кешкендерімді баяндап келіп, 

әдебиет  ж а ң а л ы қ т а р ы н түгел оқып отырғанымды айтып, 

ж а з у ш ы л а р өміріндегі  ж а й л а р д ы онан  қ а з б а л а п сұраға-

ным жоқ. 

Ол өзінің емделу жайын бірталай әңгімеледі.  Ұ з а қ сыр-

қ аттанға н адам ауруды ң емі, дәрі-дәрмектің түрлерін  ж а қ -

сы білсе керек, осы жөніндегі  Қасымның дәлелді, орынды, 

қ ызы қ т ы әңгімелерін естігенде, өзімнің екінші бір жолда -

сым доктор Шатыбеков  Қасым есіме түседі. Ақын мен док-

тордың сөзі бір жерден шыққандай. Мұнысына таңданға-

ныма орай ол: 

-  Ұ з а қ сырқаттанып емделген адам кішігірім дәрігер-

лік тәжірибеге төселеді екен,- деді. 

Осыдан былай кейде күнара, кейде күн сайын  Қасым-

253 

ның  қасында жиі болып отырдым. Не өзі телефон соғады, 

не Сәпенге шақыртады, не  Ш а й з а д а арқылы таптыртып 

алады. Министрлер Советі ауруханасының емдеуіндегі на-

разылықтарын Ғабиденге, немесе Тахауиға айтқызды. Үй 

ішінде болмашы жағдайға ренжігенін де, әлдекімдерден 

көңілі  қалғанын, бұрын дос болып жүріп, енді есігін аш-

пайтындарын айтып, назаланады.  Ұзақ мезгілдегі сырқат 

Қ асымд ы дене  қ уат ы жағына н ғана  қ ажыты п  қоймай, ру-

хани жағынан да  қатты  қажытқанын осы кездерде толық 

байқадым. Сәл ғана нәрсеге тас-талқан болып ренжиді, 

ауыр сөздер айтып тастайды, ондай реніштердің салмағы 

кейде Сәпенге де тиеді. Ол жылағаннан басқа ләм демей-

ді. Кейде мен өзімен дауласып, туралық шегінен асып кет-

кендігін ескертемін.  Ұ з а қ мезгіл сырқаттанған  Қасымның 

қ иыншылы қ тары н бірдей басынан кешірген, күні-түні 

ұ йы қ тама й  қ асынд а отырып, күте білген Сәпеннің  қ а ж ы р -

лы шыдамдылығы мені  қайран  қалдырды. Бір күні стол 

басында Сәпен  қалғып кетті. «Сорлы мен үшін ол не көр-

меді, бір  ж ұ м а болды әлі күнге көз шырымын алмады. Кей-

де өзіне  ұрсамын да, жан ашыр жақыным болғандығынан 

да бұған  қатты айтамын. Ондай ауыр сөзімді туған шешем 

де көтермейді. Ал, сен ше.  Ж у а с түйе сияқтысың.  Қазақтың 

бұрын-соңғы бар ақынын жүкше артып алғың келеді». 

Бұрынғы жолдас-жоралардың, достардың сирек келе-

тіндігін де айта келіп, осында Әбділда келіп кетіп хал-

жайымды біледі. Бірақ оны тағы да сойып сынап жатыр. 

Кейде Сырбай мен Әлжаппар да келеді. Ғабиден бір-екі 

рет келді. Кейбіреу пайдаң тисе, беделің артса саған кел-

гіштейді. Әл үстінде, өлі мен тірінің арасындағы  Қасымды 

есепті достар неғылсын! Зиянды, ауыртпалықты бірдей 

бөлісетін осындайда  қасында бірге болатын дос  қайда? 

Ауырып  ж а т қ а н ы н д а емделуіне көңіл бөлген Орталық 

партия комитетіндегі Изотов,  Б а з а р б а е в жолдастарға  қат-

ты ризашылығын білдіріп отырды. Осындай бір жылы ық-

лас, көңіл бөлінген  ж а ғ д а й л а р д а  Қасым ерекше сауығып 

жадырап  қалатын. Ондай күндері үлкен папкелі  қағазға 

ж а з ы л ғ а н өлеңдерін беріп оқытатын. 

- Сен жоқта жазылған бірталай өлеңдерім бар, сынап 

көрші,— деп өзі жай  қисайып жататын. Әрине, мен сыннан 

көрі, мақұлдау жағын көбірек айтқанымда.— Сен мені ал-

дама, бұрынғыдай аяусыз сынап шындығыңды айт. Сондай 

талқылаудан өткен өлеңнің бірі жоғарыда айтылған «Өзім 

туралы». 

1951 жылғы партия жиналысында оқылған өлең осы 

254 

«Өзім туралы» өлеңнің жалғасы, немесе тақырыптық  ж а -

ғынан үндес сияқты. Бұл туралы өзі былай дейді: 

- Мені жек көретін кейбір  ж а л а қ о р л а р ,  қызғаншақтар 

енді  құритын кезі келді деп дайындалып, мені партиядан 

ш ы ғ а р м а қ болған екен. Бірақ, баяндамашы,  ж а с сыншы 

Қ ирабае в оларды ң күткеніндей сөйлеген жо қ . Менің поэ-

зиям туралы жалпы дұрыстықты айтты. Партия  ұйымының 

ол кездегі секретары Мұстафин Ғабиден де туралықтан 

асып кете алған жоқ. Маған сынның  қ а т а л болатынын, 

партия  қатарында болуым, болмауым, яғни рухани өлу, өл-

меуім талқыға түсетінін  ж а қ с ы түсінгенмін. Сондықтан 

өзімнің ақындық  қызметімде неден  ұтып, неден сүрінгенім-

ді  қысқаша өлеңге түсіріп жазып алғанмын. Сөйлеген 

сөзімнің ақырында осы өлеңді бірге айтып шықтым. 

«Сен кеше  ж а л б ы р тонды жетім едің, 

Сонда сен тіршіліктен не тіледің? 

А т а ң мен әкең сенің  ж е т е алмаған, 

Арманға бұл кезде сен жетіп едің. 

Өзіңді түсінгендей болып едің, 

Өмірді отты көзбен шолып едің, 

Б а л қ ы т ы п көкірегіңнің көрігімен, 

Сомдап бір сөз асылын соғып едің... 

Кейбір кез  қателесіп кеткен болсам, 

Ей,  құрбы, күдер үзіп басқа теппе... 

Өмірді әлі талай  ж ы р л а р м ы н мен, 

Біреуге  ұнап, біреуге  ұнамаспын. 

Өзім болып айтармын өз сөзімді 

Ж а м а у - ж а с қ а у  ж и н а п мен  құрамаспын. 

Н а р тәуекел омбылап тура бастым, 

Өнер табу, орта  т а б у мақсатымен, 

Адассам да мен  а д а л  ж о л д а адастым. 

Кез емес  д а р и я көңіл  т а р т ы л ғ а н д а й 

Не бопты өлең шіркін сарқылғандай. 

Қ ы р ы қ т ы ң дә л  қ ы р қ а с ы н д а т ұ рмы н  қ а з і р 

Б а й қ а й м ы н  а л д ы м  қ а н д а й , артым  қ а н д а й ! 

А з ы р а қ  құрғыр ауру  қ а ж ы т с а да, 

Әлі де жүрегім бар  ш а р қ  ұрғандай...» 

Бұл туралы Ғабиден былай дейді: 

—  Ж а н дүниесімен тебіреніп ағынан ақтарыла сөйле-

ген  Қасымның сөзі, әсіресе күшті ақындық ой сезімге толы 

өлеңі коммунист  ж а з у ш ы л а р д ы  қатты толғандырды.  Қа-

сымның  ұлы коммунист партиясының  қатарында  қ а л а р л ы қ 

адалдығына, турашылдығына бәріміздің де көзіміз жет-

кендей болды. кейбір солақай сыншылардың ырқына көн-

бей  Ж а з у ш ы л а р Одағының жанындағы партия  ұйымы 

Қасым турал ы өте дұрыс, әділ  қорытынды жасады . 

1954 жылы сентябрь — октябрь айларында  Қасым сыр-

255 

қ атына н аздап айы қ қ анды қ белгі білдірді, бір мезгіл көше-

ге шығып жүруге жарады. Абай атындағы опера және 

балет театрында  Қазақстан жазушыларының III съезінің 

ашылуына  қатынасты. «Абайға айтарым» деген өлеңін жа-

зып, бізге оқып берді. 

Тыңнан өлең жазғаны мені  қатты  қуантты. Белгілі ал-

ғыр  Қасымның өзі, Абай туралы басқалардың жазғанынан 

шоқтығы бөлек, Абайдың өзімен сырласқандай, ақындық 

бой, күш теңестіргендей  құлашты меңзеген. Бүл ірі твор-

чествоға көтеріліп келу — сырқатынан айығу деген сөз ғой. 

— Сен жазылыпсың, тез  ж а з ы л а д ы екенсің,— дедім 

өлеңді оқыған әсерден кейін. Бірақ ол көп сөйлескен жоқ, 

мені тыңдап  ж а й жатты.  Ж и н а л ы с қ а бару, мынау өлеңді 

ж а з у оны едәуір  қалжыратып тастаған екен. Алайда, оның 

ажарында күйініш реңі жоқ, тыныштықтың, өзіне-өзі риза 

болған  қуаныштың нұры ойнағандай еді. 

—  Ж а ң а Баймұқанға кешіртіп «Социалистік  Қазақстан-

ға» жібердім. Бір сөзін өзгертетін болсаңдар баспай-ақ 

қ ойыңдар!—де п А қ қ ұ лов қ а звонит еттім,— деді. 

Баймұқан Тоқтаров  Қасымның жақын жолдасының бі-

рі. Бұл үйге жиі келіп,  Қасымның  қ о л ж а з б а л а р ы н көшіру-

ге көмектесетін. Осы кезде  Қасымның таңдамалы шығар-

малар жинағы баспаға дайындалып жатыр еді.  Қасым  қай 

өлеңді  қай  қ о л ж а з б а д а н алуды, кейбірін оқытып, кей жер-

лерін  қысқартуды Баймұқанға ауызша айтатын. Бойы жа-

дырап отыруға  ж а р а ғ а н д а өзі де ара-тұра  қарап  қол-

ж а з б а л а р ы н тәртіпке келтіреді. «Нұрлы дүниенің» екінші 

нұсқасын осы 1954 жылы күзде  қайта жазып шықты. 

«Мартбек» поэмасының  қысқарған вариантын да осы кезде 

істеп шықты. Баймұқан екеуінің дайындағандарын маған 

оқып  қ а р а у ғ а беріп отыратын. 

— Бұл Баймұқан бұрын детдомда тәрбиеленген жетім 

бала ғой, әлі де жетім. Детдомға  б а л а л а р д ы ң өмірінен бір 

повесть  ж а з ғ а н екен, бұрын бір оқып танысып, кей жерін 

жөнде дегенмін. Мен десең соны оқып шығып, басылуына 

көмектес. Мұны Сырбайға да айтқанмын. Сенің жолдасың 

Ж ұ м а ғ а л и да оқыған көрінеді. Бәріміз де детдомда өсіп 

адам болдық  қой. Сол туралы алғашқы еңбек...— деп тағы 

бір міндет жүктеді. Мен Баймұқанның повестісін оқып шы-

ғып  қайта бір әңгімелескенімде: 

— Повестің біраз жөндейтін жері бар екен,— деп өзім-

нің сындарымды айта бастап едім. 

— Жөндеусіз өз күшімен өтетін шығарма болса, мен 

саған тапсырамын  б а ? — д е д і . 

256 

Бір күні  қатты жөтел үстінде отырғанда Бурабайдан 

келген доктор Зейн Шашкиннің жайын әңгімеледік. Бұрын-

нан білетін жолдас. Соны ертіп келуді менен өтінді. Ерте-

ңінде Зейн келіп,  Қасымды  қ а д а ғ а л а п  қарап, емделудің, 

тынығудың тәртіптерін (режимдерін) белгіледі. Бірталай 

дәрі-дәрмекті жаңарттырды. Зейн өзінің ғылми жұмысы 

жөніндегі жетекшісі профессор В. И. Зюзинді ертіп әкеп 

қ аратты . Зюзин де  Қ асымны ң сырқатын жеңілдету бағы-

тында көп шаралар  қолданды. Зюзиннің емі бірден  Қасым-

ға  ұнады. 

— Зюзиннен емделіп біраз тәуір болған соң тура Бура-

байға кел, мен өзім электр сәулесімен жазып алам, тек 

Бурабайға жетсең болғаны,— деп Зейн  Қасымды  қатты 

сөндіріп кетті. Сөйтіп сентябрь — октябрь айларындағы 

Қ асымны ң сауығуы осындай себептерден еді. 

Қ асы м Зюзинге өзін мүлде сауықтырып,  қ айт а  қ алпын а 

келтіріп жіберетіндей әбден сенді. Бұған дейінгі дәрігер-

лердің емдеуін түкке тұрмайды деп кемітіп сөйледі. Зюзин-

нің әрбір келіп кетуі  Қасымға үлкен  ж а ң а л ы қ , аса бір  қуа-

ныш уақиға сияқты. Ал, профессор мезгілімен келмесе оны 

ж а б ы л а іздейміз. Зюзин келіп кеткеннен кейін  Қасым 

недәуір бой жазып, жадырап сауығып  қалады. Ноябрьдің 

орта кезінде болу керек, Зюзин басқа бір  қ а л а ғ а команди-

ровкаға кетті. Осыдан былай  Қасымның халы тағы төмен-

дей бастады. 

Декабрьде  Қасым  к а л ж ы р а ғ а н үстіне  қ а л ж ы р а й берді, 

ағасы Ақметжан мен Сәпен екеуі күні-түні кезекпен  қасын-

да отырады. Күніне бір мезгіл  қасында отырып кету маған 

да міндет сияқты. Келмесем  қатты ренжиді. Енді өзі аз 

сөйлеп, менен әдебиет  ж а ң а л ы қ т а р ы н сұрайды. Оған көбі-

несе көңілденетін  қызықты, күлкілі  ж а й л а р д ы айтуға ты-

рысамын. Совет жазушыларының  О д а қ т ы қ екінші съезінің 

материалдарын  қ а д а ғ а л а п тыңдайды. Самед Вургунның 

баяндамасында өзінің аты аталғандығын оқып бергенімде: 

— Ақиқат па осы? Сырқат менің көңлімді аулау үшін 

әлгі Ғабиденнің тізімге кіргізе салғаны емес пе екен?— 

деді де біраз  қатты жөтеліп, бірталайға дейін тыныштала 

алмады. Мен мұның ақиқат екендігін, бүгінгі  қ а з а қ поэзия-

сы сөз болғанда алдымен өзінің аталатындығын дәлелдеп 

сөйледім. 

— Турасын айтпайсың, тарих толық бағасын беретін 

менен мықты ақындар бар ғой!— деп көптен ауызға алын-

байтын совет әдебиетінің алғашқы дәуірінде атағы жұрт-

шылыққа мәлім болған бір-екі ірі ақынды атады. 

17—470 

257 

Зюзин келіп тағы да  Қасымды  қарай бастады. Енді 

профессорда да,  Қасымда да бұрынғы сенім  қалмаған-ды. 

Ауру белең алып, күннен күнге  Қасымды  қалжыратып 

бара жатты.  Б а р өтінетіні: «Шіркін-ай, тынысымды кеңей-

терлік амал таба алмағандарың ба?» деп  қынжылады. 

Қ анш а  қиналып, ауыр аза п шегіп жатс а да, есінен бір тан-

ған емес. Жөтелден  қысылып кейде сөйлемесе де көкірегі 

сайрап, барлық жайды біліп, сезіп жатады. Енді осындай 

халде жатқанында тіршіліктегі, әсіресе өзіне жақын әде-

биет дүниесіндегі  ж а й л а р д ы ң барлығы  қимастай  қызық, 

таусылмастай  ұлы арман болып елестегендей. Тағы да 

ымдап, менен бірқатар  ж а ң а л ы қ т а р естуді күтеді. Бірақ 

соңғы кезде  қ ұ л а қ та тосаңси бастаған. Көзі де бұлдырап 

көретін болды. 

Декабрьдің ақыры мен январьдың бас кезінде  Қасым 

өзінің күннен-күнге тәмендеп  қайтып оралмас  ұзақ сапар-

ға бет түзегенін сезгендей Сәпеннен де, ағасы Ақметжан-

нан да жасырынып, халінің енді түзелмесін  қатты  қынжы-

ла, көзіне  ж а с ала отырып мойындады. 

— Менің не күйде екенімді, не халге жететінімді біліп 

отырсың. Азын-аулақ  қ о л ж а з б а дүниелерім бар. Халыққа 

керекті нәрселер сонан да табылар. Сырбай екеуің бас-көз 

болып басқарыңдар. Адам арманға тойған ба! Өмірімнің 

бірталайы мағынасыз, серілікпен өтпеді ме екен!? Мұрат 

еткен дүниелерімнің көбін іске асыра алмағандығым өкі-

нішті...—  Ж а н ы , жүрегі  ұлы, жалынды сезімге толық — 

ажалмен арпалысып, алысып  ж а т қ а н ақынның әрбір сөзін-

де терең сырлар, ойлар сайрап тұрды. Ағасы, Сәпен, Иса-

ның баласы Ертіс, Баймұқан, Садықбек — бәріміз отырған 

бір мезгілде  Қасым тағы да: 

— Адамның тегі айуанмен аталас  қой. Тіршілікте бі-

реумен араздастық, біреумен, жамандасып алыстық, көр-

местей өкпелестік, онан не шықты? Оның арты жақсы-

л ы қ қ а жеткізген жоқ.  Ж а қ с ы көретін жолдастарым да, 

ұнатпайтын жолдастары м да аз емес  қой, барлығы да ме-

нің досым болып  қалса екен. Көрсем көрдім, көрмесем 

сәлем де. Бұрынғы өкпе-наздарымды кімге де болса кеш-

тім,— деді. 

Міне, осы кезде тіпті  а р а л а р ы бірталай алыстап, суы-

сып кеткен жолдастарын да ол көргісі келіп жатты. Өмірі-

нің соңғы кездерінде Әбу, Ләзиза, Сара,  Қапан, тағы басқа 

жолдастары да келіп,  қасында отырып жүрді.  Қасымның 

халін біліп кетуші артистер де,  ж а з у ш ы л а р да, ғылыми  қыз-

меткерлер де мол еді. Күннен күнге халі нашарлаған 

258 

сайын  Қасым  ж а н а ш ы р жақындарын да, дос-жолдастарын 

да атын атап шақырып есіне түсіреді. Не  қоштасқандай, 

небір кешірім сұрағандай оларға жылы сөздерін арнайды. 

Қейбір сөздерін толы қ  ұға алмайсын, өзімен-өзі күбірлес-

кендей бір нәрселерді айтады. Соңғы кездері сөйлеудің өзі 

де, біреумен  қол алысу да оған  қиынға соға бастады. Кей-

бір сөздерді өзін зорлағандай екі-үш бөліп әзер айтады. 

Оңашада, кейде бізбен отырғанда да  қызы Дариғаны ша-

қырып алып,  қасына отырғызып, маңдайына н сипап,  ұ за қ 

үнсіз отырып  қалады. «Осының ер жетіп адам болғанын 

көре алмайтыным да үлкен бір арман ғой. Ағам Ақаң ба-

қытты менен де»— дейді кейде. 

Январьдың 14-нен былай  қарай  Қасым есін бірде біліп, 

бірде білмейтін халге жетті. Дәрігерлер де мезгілімен 

келіп, укол жіберіп тынысын кеңейтіп, аз да болсын көмек-

теседі.  Б і р а қ  ұзаққа бармайды.  Қасымның туыстары, дос-

тары күні-түні кезектесіп  қасында болды. 15—16 январьда 

күні-түні Ақметжан,  Қапан, Ләзиза және басқаларымыз 

әлдеқалай болады деп сол үйде отырдық.  Қасым бірде 

қ атты- қ атт ы жөтеліп, ауыр азап буындырғандай тыныс 

тарлығынан бір түрлі ашынулы, күңіренген үнмен сарна-

ғандай, сөйлегендей болады. 17 январь күні күндіз  Қасым-

ның есі кіріп, келген бірталай ақын-жазушылармен бір-бір 

ауыз тіл  қатысты. Сол күні 18 январьға  қараған түні сағат 

бірдің кезінде  Қасым келмес сапарға жол шегіп, көзін 

жұмды. 19 январь күні Алматының мәдениет жұртшылығы 

зор  құрметпен  Қасымды жерледі.  Қазақстан Орталық пар-

тия комитеті мен Министрлер Советінің нұсқауы бойынша 

Қ асымны ң басына арнаул ы ескерткіш жасалы п  қойылды. 

Оның үш томдық шығармалар жинағы жарияланды.  Қа-

сымның  қалдырған әдеби мұралары бай. Үш томға оның 

жазған еңбектері әлі толық кірген жоқ. Газет-журналдар-

да басылған, бірақ біз жинап үлгірмеген шығармалары да, 

майдан дәптерлері де, толық зерттеп игере алмаған басқа 

да  қ о л ж а з б а л а р ы да мол. Ол мұраларды жан-жақты зерт-

теп, халық игілігіне  ж а р а т у біздің алдымыздағы үлкен 

міндеттің бірі. 

Қ А С Ы М Н Ы Ң  А Қ Ы Н Д Ы Ғ Ы  Ж Ө Н І Н Д Е  Б І Р - Е К І  С Ө З 

Қ асымны ң ақындығы, шеберлігі туралы, күшті, әлсізді-

гі туралы біздің сыншыларымыз соңғы 10 жылдың ішінде 

бірталай жазды. Біреулер  Қасымды ешбір мінсіз ерекше 

17* 

259 

ж а р а л ғ а н ақын деп аспанға көтеріп, бірыңғай мақтау жо-

лына салынса, енді біреулер  Қасым шығармаларынан еш-

бір  ж а қ с ы л ы қ көргісі келмеді. Оның көлеңкелі жақтарын 

қ азбалады . Ірі ақын турал ы мұндай тала с пікірлердің 

болуы заңды да. Талантсыз ақынның шығармалары сын 

көтермей, ауызға алынбастан аяқсыз  қалып жататын бол-

са,  Қасым шығармалары әрдайым әдебиет жұртшылығы-

ның назарын аударып отыруы — бұл поэзияның  қоғамдық, 

көркемдік маңызын көрсетеді. Демек,  Қасымның ақынды-

ғы деген күрделі сұраудың шешуін үзілді-кесілді айту біз-

ге де оңай емес. Ол әдебиетшілердің алдағы келелі бір 

міндеті. Бұл жерде біз  Қасымның ақындығы туралы жоға-

ры  т а р а у л а р д а айтылған пікірлерімізге  қосымша кейбір 

ойларды ғана айтпақпыз. 

Қөрнекті, талантт ы а қ ы н  Қ асымны ң поэзиялық шығар-

малары бүгінгі  қ а з а қ совет әдебиетінің даму жолында 

айырықша орын алады. Социалистік реализм әдісімен 

ж а з ы л ғ а н оның мағыналы, күйлі лирикалары, дауылды 

уақиғаны бейнелеген поэмалары, өзі тұстас ақын-жазушы-

ларды да, оқушы халықты да әрдайым  қызықтырып, сүйіс-

пеншілік ықыласын аударуда. Оқушы жұртшылығын үнемі 

ынтықтыра білетін  Қасымның ақындық  қуаты неде? Оның 

поэзиясында  қандай «сиқырлы күш», жасырын сыр бар? 

Сыршыл, суретші  Қасым  қандай тақырыпта жырласа 

да, ойын  ж а л а ң айтпайды. Шебер ақын тілімен бейнелеп 

береді. Саяси лирикалардың өзінде де  Қасымның бұрқы-

раған ақындық жалыны, жатық, оралымды тіл байлығы 

ерекше көзге түседі.  Қасымның өлеңдерінде әдейі көркем-

дік манер іздеген  ж а с а н д ы л ы қ сезілмейді.  Қөркемдік ше-

берліктің  қандайлықты әдістері болса да,  Қасымда табиғи 

қ алпынд а жымдас қ ан ,  қ алыптас қ а н мүсінде көрінеді.  Қ а -

сым өзі өскен  қоғамдық ортаның, туған жер мен елдің 

сыр-сипатын реалистік тұрғыдан жеткізіп ашып сурет-

тейді. Ол шалқыған байлығы мол революциялық  құлашпен 

дамыған Совет Отанының, туған өлкесі — Социалистік  Қа-

зақстанның кең байтақ, көркем бейнесін ерекше  ж ы л ы л ы қ 

сезіммен  ж а р қ ы н елестете білді. 

«Сүйсінттім досты, ер жеттім, 

Өртедім  ж а у д ы ң өзегін 

Қ уаты н бердің жер-көктің , 

Советтік менің өз елім! 

Д ү н и е бүкіл дөңгелеп, 

Көзімнің келді алдына 

Үстіне  ш ы қ т ы м ермелеп 

260 

Қ а р а д ы м бойла п арғыға ! 

Ой жетер  ж е р г е көз жетті 

Арғысын және сеземін, 

Ж а т ы р с ы ң алып жер-көкті 

Советтік менің өз елім!» 

немесе: 

«Уа, дариға, алтын бесік туған жер, 

Қадіріңді келсем білмей кеше гөр! 

Ж а т а алмас ем топырағыңда тебіренбей 

Ақын болмай тасың болсам мен егер. 

Неткен байтақ, неткен  ұлы  ж е р едің 

Нендей күйге жүрегімді бөледің?! 

Сенде тудым, сенде өстім, сенде өлсем 

Арманым  ж о қ , бұл дүниеде дер едім...» 

Мұндай лирикаларында ақын совет Отанына, туған жерге 

деген жалынды махаббатын тебірентіп, толғанып отырып 

айтады. Суретшіл, сыршыл ақын туып-өскен, аралап көріп 

қ ызы қ т ы ша қ тары н өткізген жерлердің, мекендердің тұл-

ғаларын сондайлық жарастықты бейнеде: тамылжытып ән 

салып тұрғандай, жорға бидің ырғақты толқынындай, кө-

ңіл жайлауынан самал ескендей, көз алдыңнан ғажап сұлу 

дүниенің суреттері тізбектеліп өткендей тәтті сезімге бе-

лейтін алуан түрлі шеберлікпен сипаттайды. 

Қ асы м өлеңдері музыкал ы күйлі: сылдыраға н асыл 

моншақтай, судыраған жібектей  ж а р қ ы р а п жайнайды да 

тұрады. Халықтың  қарапайым  ж а й сөздерімен де ол өлең-

дерін ойнақ салғызып, еркелете де, сырнайлата да, сырлас-

тыра да біледі. 

«Отыр ма екен  ж а н  ж а р ы м , 

Ж а т ы р ма екен  ж а н  ж а р ы м , 

Толған айдай  д и д а р ы ң 

Көрмегелі  ж ы л  ж а р ы м ! 

Немесе: 

«Оралым, сенің  қойныңда. 

О й н а қ т а п өткен  ж ы л д а р ы м , 

Ж а р қ ы л д а п  Ж а й ы қ бойында 

Д о с т а р м е н сайран  құрғаным». 

Тағы да: 

« Қ ұ л д ы р а п  қиыр шығыстан, 

Б ұ л д ы р а п  қ ы р д а ,  т а у л а р д а , 

Бойлап бір шығып  қ а й р а ң ғ а 

Ойлап бір кешіп тереңін!»— 

261 

деген өлең жолдарында (мұндай өлең  Қасымда көп) жү-

ректің нәзік сезім пернелерін баса білетін ақынның күйлі, 

сыршыл лирикаға шеберлігі, сөздерді  қиыннан  қиыстырып 

орнымен оралымды  қолданатын ақындық  құдіреті айқын 

көзге түседі. 

Қасым суреттейтін мекен, мүсін, көріністердің бәрі де 

бірінен-бірі жарқын да  қызықты. Ақын сені еріксіз жете-

леп торғын тұман жамылып, сансыз  құсы ән шырқаған 

Байкал көлінің жағасына да, айнадай ашық күміс көлді, 

жасыл орманды Көкшетауға да, тұнық суына шомылып, 

толқынымен ойнаған ерке Ертіс, сабырлы  Ж а й ы қ жағасы-

на да, ай сәулесі ойнап сыбдыр  қ а қ қ а н жапырақты, жасыл 

гүлді бақшаға да, сайларын сырнайлатып ән салып,  құл-

пырып жайнаған егісті көктем даласына да, алтын астығы 

орылып еңбек майданы  қызып  ж а т қ а н жерлерге де алып 

келеді. Сұлу Алматыны бірге аралатып,  ж а с т ы қ шағын өт-

кізген Оралға да  қызықтырады. 

Шын поэзия өмірдің  а қ и қ а т сырын, адамдардың се-

зім дүниесін  ж а л а ң ,  қаз-қалпында суреттемейді, асқақта-

тып әсерлеп, жинақтап, көркем шындық дәрежесіне көтере 

жырлайды.  Қасымның поэзиясы міне осындай асқақты, 

лапылдаған жалынды сезімге толы, көркем шындық дәре-

жесіндегі поэзия.  Қасым суреттеген көрініс пен заттардың 

қ андай ы болсын жар қ ы н да көркем жән е бәрі де тіл бітіп 

сөйлеп тұрғандай жанды бейнеде елестейді. 

«Ұлпа бұлт бейне толқын орамалы, 

Толқып кеп тау мойнына оралады. 

Ж а п қ а н д а й  ж а с ы л ала жібек кілем 

Көкшенін кең  қ ұ ш а ғ ы , бар алабы».— 

деп Көкшені суреттесе: 

«Ойшыл орман мүлгіп,  қалғып, 

Төңіректің сырын аңдып, 

Ақырын ғана тартып сырнай 

Сыр шертеді ну  қ а р а ғ а й ! » — 

деп орыс орманын сипаттайды. 

Майдағы көктемге: 

« Қ ы з ерніндей  қ ы з ғ а л д а қ т а р дірілдеп, 

Б ұ й р а бұлақ  ж а т ы р аунап, еркелеп»— 

деген ақындық сөзін арнайды. 

262 

Ақын суреттеуінде Байкал жағасындағы ну орман, шы-

мылдықтай төгілген ақ балтырлы  қайыңдар бұралып би 

билегендей, Алматы көшесінің жапырағы сыбырлайды, тас-

тары  ж а л т  қарайды, бұйра  б ұ л а қ еркелеп нәзік үнмен 

сұңқылдайды, даланың жібек  қанат желі  ж а с бөбектей 

ойнайды. Көктегі долы бұлт  қылышын суырып түнеріп тө-

ніп, нөсерін  құйып жылайды... Оның поэзиясының осындай 

құдіретті күшімен табиға т әлемі де, адамны ң сан алуан 

сезім дүниесі де ақынмен бірге сырласады, бірге  қуанған-

дай, бірге мұңайғандай, бірге ойланып, бірге тебіренгендей. 

Адамның махаббат, достық, адамгершілік  қасиеттерін 

ж ы р л а ғ а н лирикасында  Қасымның сыршыл, ойшыл, тура-

шыл ақындық жаны ерекше бір жарастықпен  ж а р а л ғ а н 

ғажап бір сұлу,  қызықты дүние боп елестейді. Ол махаб-

баттың жалынды лебін де, үміт-арманын да, ләззәтті шат-

тығын да, өкініш-күйігін де жасырмай бар ой-қырымен 

суреттейді. Махаббат адамның табиғи сезімі, оны бұрын 

соңғы ақындардың барлығы жырлаған. Совет ақындары 

да жырлауда, әлі талай жырлайды да. Адал сүю, айнымас 

достық, сертке беріктік, жағымсыз мінезі үшін жек көру, 

бірін-бірі  ұғыса алмай айырылысу, осыдан туатын жайлы-

жайсыз көңіл күйлері совет жастарының бойынан да табы-

латыны даусыз. Ақын бұл шындықты айтуды да жасыр-

майды. Әлбетте,  Қасымның лирикаларында, соның ішінде 

махаббат лирикасында, алдыңғы тарауда айтқанымыздай, 

идеялық көркемдік жағынан әлсіздері де жоқ емес. Орын-

сыз мұңға бату, орынсыз күйдім-жандымға бой  ұру, дала 

суреттерін кейде дерексіз, кейде күңгірт  ж ы р л а у сияқты 

әлсіздіктер  Қасым лирикаларында байқалып отырады. 

Қ асы м көңіл күйін шерткен лирикаларынд а нені айтса 

да, тіпті ағат, жаңылыс айтқандарында да  қалтқысыз адал 

ойларын аңғарып отырады. Онда ішке сыр сақтау, перде-

леп сөйлеу деген жоқ. Неге сүйсініп шаттанғанын да, неге 

ренжіп мұңайғанын да ағынан жарылып, ақтарыла айта-

ды. Сондықтан: 

«Кең  ж а й д ы м  қ ұ л а ш ы м д ы дүниеге, 

Білдім мен  қ а й ғ ы р а да, сүйіне де, 

Әйтеуір әрі-сәрі болғаным  ж о қ 

Ұ қ ты м мен көңлімнің күйі неде» — 

деп өзіне өзі орынды  қорытынды жасайды. 

Қ асымд а  қ андайлы қ көркемдік мотив басым дегенде, 

біреулер: нәзік лирикалық сезім, көңілдің мұңды күй сыр-

лары мол, дейді. Енді біреулер: Лермонтовтың асқақты 

263 

романтикасы күшті, дейді, үшіншілері — Маяковскийдің 

жалынды пафосы (лебі) елеулі орын алады, дейді. Біз бұл 

мотивтер арасында тепе-теңдік мөлшер  қойғымыз келмей-

ді.  Қасым сияқты үздік ақынның поэзиясында өзіне дейін-

гі  ұлы ақындардың творчестволық әсері мол болуы табиғи 

заңды нәрсе, бірақ ол еліктеу дәрежесінде  қалып  қоймай, 

өзіндік,  Қасымдық күшін, өршіл, өктем, турашыл, батыл 

ақындық бейнесін танытып отырады.  Қасым ақындық күй 

туралы терең толғанып айтқан өлеңдерінде өзінің ақындық 

өміріне әділ сын айтады. Өршілдік, тәкаппарлық адамның 

жақсы  қасиетінің бірі және соның менмендікке, өзімшіл-

дікке апарып соғатын міні де болады.  Қасымның өз сырын 

баяндаған өлеңдерінде мықтылығымен  қатар, осындай міні 

де кейде байқалады. 

« Ж ы ғ ы л а м деп  ж ү р е алмаймын  ж а й басып, 

Ж ү г і р е м і н киіп-жарып айқасып»,— 

деп совет жасына тән батылдықты, талапкерлік сенімді 

білдіреді. 

Тағы да: 

« Ж а с ы р м а й м ы н ,  ж а с ы м н а н тентек өстім, 

Тойтара  а л м а с жүзімді менің ешкім. 

Бөбегімін Лениннің, еркін жанмын, 

Ортасында  ш ы н ы қ қ а н  д а у - ж а н ж а л д ы ң . . . 

Т а у д а й толқын кездессе  ж а р ы п өттім 

Оттан  ж ә н е сескенбен өзім отпын. 

Ленин айтқан еркін өс, еркін  ж ү р деп, 

Қ ы с ы л у ғ а дүниеге келген жо қ пын», — 

деген сырын, өзіндік өршіл тұлғасын жырлайды. «Туған 

жер топырағында тіп-тік өскен», «аяғын нығырақ басып», 

«өртке тиген дауылдай» өлеңнің «нажағайдай жырын жаң-

бырдай  құйып» өткен тәкаппар ақын өршіл де, сыншыл да 

еді. Еркін, ерке өскен жастың алуан сырларын ақтарған 

асқақты поэзияның жалыны сөнбейді, оның ғажап көркем-

дік сырлары өмір ілгерілеген сайын  а ж а р л а н а ,  құлпыра 

түседі. 

Қ асымны ң поэзиясынан алынатын рухани әсерлер де, 

үйренетін ақындық үлгілер де мол. Әсіресе  Қасым поэма-

ларының идеялық көркемдік сырлары және орыс клас-

сиктерінен — Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Маяковский, 

Твардовский және Низами шығармаларынан аударған 

творчестволық еңбектері  Қасымды кең танып, меңгеру жо-

лындағы тың бір сала болып табылады. 

264 

Қ а с ы м н ы ң  ж а л ы н д ы , дауылды , күйлі, сыршы л поэзиясы 

совет  х а л қ ы н ы ң  қастерлеп  п а й д а л а н а т ы н  құнды мәдениет 

қ а з ы н а с ы н ы ң бірі. Сол  х а л ы қ т ы ң коммуниз м  қ ұ р у жолын -

дағы күрестерін, ізгі адамгершілік  қасиетін, рухани бай-

лығын  ж ы р л а ғ а н жүрегімен,  ж ы р ы м е н коммунистік пар-

тияның күрескер солдаты бола білген  Қ а с ы м поэзиясынын 

маңызы келешекте арта бермек. Оны «Ақын сыры» деген 

өлеңінде  Қ а с ы м н ы ң өзі терең түсініп  ж а з ғ а н және  Қ а с ы м 

сияқты үздік талантты  а қ ы н  т у р а л ы тың ойларды  х а л ы қ -

тың өзі, әрбір  ж а ң а  ұ р п а қ дамытып, толықтырып айта бе-

ретіні де даусыз. 

Август — сентябрь, 1956 жыл.