Ордабекова Хафиза Арысбайқызы

108 
көрінісін табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени 
аспектіде қарастырады» (4,41). 
Когнитивті лингвистика – 
адам санасында ғалам бейнесін құраушы 
таным жүйесі, тілдік білімді қалыптастырушы ассоциативті-вербальды 
құрылым. Когнитивті лингвистиканың негізгі мәселелерінің бірі – концепт 
және концептілік мағына. Когнитивті лингвистиканың негізгі базалық 
ұғымдарын
ғалам бейнесі, ғаламның тілдік бейнесі, ғаламның ұлттық тілдік 
бейнесі, концепт, концептілік мағына
құрайды. Мәселен, қазақ халқының 
ұлттық ойлау жүйесі, ұлтық дүниетаным негізінде қалыптасқан «
намыс», 
«қанағат», «дастарқан», «домбыра», «жүрек», «ағайын», «өз//өзге» 
т.б. 
ұлттық концептонимдер (концептілер атауы) жүйесін құрайды [5].Тілдік 
бірліктердің семантикалық аясы адам танымы, аялық білім жүйесі, күнделікті 
өмір сүру тәжірибесі негізінде толығып, дамып, тіл бірліктерінің 
концептуалдық мазмұнын кеңейте түседі. 
 
Когнитивтік лингвистика – XX ғасырдың 70 жылдары Европа тіл 
білімінде 
кеңінен 
таралған 
лингвистикалық 
бағыт. 
Когнитивтік 
лингвистиканың зерттеу нысаны: ғалам бейнесін танудағы тілдің ролі; ғалам 
туралы ақпаратты кабылдау, тасымалдау және қайта өңдеу. Қоршаған 
ортадағы заттар мен құбылыстарадамзат баласына ортақ болуымен қатар, әрбір 
ұлт, халық сол заттар мен құбылыстарды өз мәдениетіне, таным-түсінігіне 
қарай, болмыс-бітіміне қарай қабылдап, таным елегінен өткізіп атау береді. 
Тіл білімінде «концепт» термині алғаш рет ХХ ғасырдың алғашқы 
жартысында қоршаған орта құбылыстарын тілдік жүйе арқылы бейнелеу 
мәселелерін зерттеуге байланысты пайда болды. Соңғы жылдары тіл білімінде 
«концепт» теориясы лингвистикалық сипатта нақты, бір тілді және туыс 
немесе туыстығы жоқ әртүрлі тілдер материалдары негізінде салыстыра-
салғастыра зерттеле бастады. Ғылыми еңбектерде «концепт» ұғымына берілген 
әртүрлі анықтамалар кездеседі. Е.С.Кубрякова «концепт» –адамның 
санасында, қалыптасқан әлем бейнесінің мазмұндық бірлігі» деген түсінік 
береді, ал В.Н.Телия «белгілі бір нысанға байланысты берілген ақпараттар 
жиынтығы» концепт ұғымын береді дейді. Демек, концепт, концептілік мағына 
жеке сөзбен де, сөз тіркесімен де, фразеологиялық бірліктер арқылы да беріле 
алады. Сөздің концептілік мағынасы оның 
лексика-семантикалық
және 
ассоциативтік өрісі
арқылы анықталады. Концептілік зерттеу кез келген 
тілдің этнолексикасы мен фразеологиясында сақталған әлемнің мәдени-ұлттық 
бейнесін ашуға мүмкіндік береді. Әрбір этнос қоршаған әлемді өзінше танып,
өзіндік «ғаламның тілдік бейнесін» жасайды. Концептке тіл білімінің өкілдері 
тарапынан лингвистикалық тұрғыдан берілген түсіндірулер мен тұжырымдар
бүгінде көп, дегенмен солардың айтылғандарын біршама қамтитын
тұжырым ретінде төмендегі дәйектемені алуымызға болады: «Концепт –
тілдік ақпараттарды кодтайтын (сөзге айналдыратын, таңбалайтын), сөздің 

109 
ішкі мазмұнын, мәнін танытатын, оның затқа, реалийге қатысын, шындықты 
бейнелеуін көрсететін және сол ақпаратты келер ұрпаққа жеткізетін тілдік 
таңбалар жиынтығы» (5,38).
Бүгінгі тіл білімінің дамуында когнитивтік лингвистика аясында концепт 
мәселесін зерттеудің негізгі 
екі бағыты
белсенділік танытып отыр. Олардың 
біріншісі, 
А.В.Маслова, 
А.Вежбицкая, 
С.Г.Воркачев, 
Ю.С.Степанов, 
З.К.Ахметжанова, 
Н.Уәли, 
Ж.Манкеева 
т.б. 
ғалымдар 
концептіні 
лингвомәдениеттану 
аспектісінен
зерделеуді 
жөн 
санайды. 
Ғалым-
зерттеушілердің тұжырымынша, концепт – мәдени феномен, ұлт мәдениетінің 
тілге айналған формасы.
Екінші бағыт 
семантикалық бағыт
Н.Д.Арутюнова, Т.В.Булыгина, 
Л.Д.Шмелев т.б. Бұл ғалымдардың тұжырымдауынша, концепт мағынасы 
қалыптасуының жалғыз құралы –
тілдік таңба семантикасы
. Сонымен қатар 
бұл бағыт өкілдері 
сөз
бен 
концепт
, 
ұғым
мен 
концепт
терминдерінің аражігін 
саралайды. Мәселен, семантикалық талдау зат немесе құбылыс атаулының 
денотаттық, сигнификаттық, конотаттық және ішкі семалық құрылымын 
(өзексема, даралаушы сема, потенциалды сема) түсіндіруді көздесе, 
концептілік талдау бір таңба аясына жинақталған белгілерді идеялық-
мазмұндық, танымдық біліктілігін саралауға бағытталады.
Ю.Карауловтың көрсетуінше, концептілік мағына үш құрылымдық 
бөліктен тұрады: ұғымдық мағына, образды-ассоциативтік мағына және 
бағалауыштық мағына.
 

жүктеу/скачать 1,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: