82
Берілген тілдік фактілерден байқайтынымыз, сөз басындағы ө дауысты
дыбысы татар, башқұрт тілдерінде ү фонемасымен ө>ү дыбыстық сәйкестік
түзеді.
Түркі тілдерінде
дауысты о дыбысы әзірбайжан, түрік, түрікмен, ұйғыр,
хакас, қазақ, ноғай, қарақалпақ, гагауз, алтай, шор, якут, қарашай-балқар
тілдерінде сақталған. Мәселен, қазақ тіліндегі
оқ сөзі қырғыз, ноғай,
қарақалпақ, қарашай-балқар, түрікмен және алтай тілдерінде дәл
оқ түрінде
айтылса, якут, әзірбайжан тілінде
ох, түрік,
гагауз тілінде ок түрінде
дыбысталады. Татар, башқұрт, чуваш тілдерінде дауысты о
дыбысы у
дыбысына айналады: о > у (2,24).
Көне түркі тіліндегі дауысты қысқа у дыбысы түрік, якут, шор, хакас,
гагауз, қарайым, қырғыз, тува, құман тілдерінде сөз басында осы у түрінде
дыбысталады. Мысалы:
қуш (көне түркі тілі),
куш (түрік),
гуш (әзербайжан),
қус (ноғай),
қуш (қырғыз) т.б. Ал татар, башқұрт тілдерінде у дыбысы
о-мен,
чуваш тілінде
ā-мен, қазақ тілінде
ұ-мен келеді. М.Томанов қазақ тілінде сөз
басында келетін
ұ дыбысының көне түркілік
у дыбысы,
о және
ғ дыбыс
тіркесіне сәйкес келетіні жөнінде былай дейді: «Қазақ тілінде кейбір сөздердің
басында айтылатын
ұ көне түркілік
оғ дыбыс тіркестерінің көрінісі, соның
жалғасы. Дыбыс тіркесінің жуан айтылатын қысаң дыбысқа ауысу процесінде
кей реттерде сөз құрамындағы қысаң дыбыстың түсіп қалуы да орын алған,
мысалы:
оғ(ы)л ̶ ұл. Ескі түркілік
о дыбысы қазақ тілінде қысаңданып, қысқа
айтылатын дәрежеге жеткен.
Оғ дыбыс тіркесінің қазақ тілінде
ұ-ға сәйкес
келуін де
ғ дыбысының түсіп қалуы, сөйтіп барып
о дыбысының қысаңдануы
деп қарауға болар еді. Мұны
оқша сөзінің
құрамындағы о дыбысының қазақ
тілінде
ұ-ғасәйкес келуі де, сол сияқты әдеби тіл мен диалектілер арасында
ұшырасатын дыбыс сәйкестіктері де
ұ ~ о, о~ұ дәлелдейді (3, 14).
Дүние жүзі тілдерін тіл білімінде генеологиялық тұрғыдан ірі-ірі алпыс
шақты семьяға, ірі-ірі топтарға және кейбір жекелеген тілдерге бөледі:
Үндіеуропа тілдері семьясы, Кавказ тілдері семьясы, Орал тілдері семьясы,
Алтай тілдері семьясы (монғол тілдері семьясы, түркі тілдері семьясы,
тұңғыс-маньчжур тілдері семьясы), Палеоазиат тілдері семьясы, Америка
үндістерінің тілдері, Австралия тілдері, Индонезия тілдері, Африка тілдері,
Бушмен тілдері, Дравид тілдері семьясы, Банту тілдері, Папуа тілдері,
Эскимос тілдері т.б.
Көрнекті түркітанушы Н.А.Баскаков түркі тілдерінің фоно-морфо-
семантикалық ерекшеліктерін сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихи даму,
83
географиялық орналасу жағдаятымен ұштастыра отырып, ең алдымен, түркі
тілдері семьясын
Батыс ғұн және
Шығыс ғұн тобы ретінде топтастырады.
Достарыңызбен бөлісу: