Тәрбие үрдісінде жеке тұлғаны дамыту

Тәрбиенің мазмұнына алға койылған мақсаттар мен міндеттерге сәйкес оқушылар меңгеруге тиіс білімдер, сенімдер, дағдылар, сапалар және тұлғаның ерекшеліктері деген ұғымдар енеді. Акыл-ой, дене, енбек. және политехникалық білім, адамгершілік, эстетикалык тәрбие тұтастай педагогикалык үрдіске косылған жағдайда тәрбиенің басты мақсатын жетуге - тұлғаны жан-жақты және үйлесімді қалыптастыруға мүмкіндік туады..

Тәрбие үрдісінін жеке тұлғаны дамытудың бірнеше ерекшеліктері бар. Олар педагогикалық зандылық ретінде көрініс береді.

Тәрбиенің педагогикалық заңдылығын объективтік, жеке адамнын еркіне бағынбайтын тәрбие үрдісінде өзіндік тұрақты қасиеті бар көрініс деп білеміз.

Зандылықты айқындау дегеніміз-педагогикалық үрдісті (идеалдық) мүлтіксіз жоспарлау, сөйтіп тәрбие ісін бақылап, басқарудың ғылыми жүйесін тәжірибеге енгізуге байланысты атқарылатын іс-әрекет.

Тәрбие жұмысының заңдылықтарына төмендегілер жатады;

- тәрбие ісінің қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажетін өтуге сай келуі, оның демократиялық принципті іске асыруы, адам құқығын қорғау мәселелерімен тығыз байланыстылығы.

Осы заманғы тарихи жағдайларга байланысты халықаралық қауымдастық дүние жүзі тарихында халықаралық стандарт болып табылатын жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның негізгі құқығы, бостандығы ашылып, көрсетілген («Б¥¥ адам құқығының жалпыға бірдей декларациясы») құжаттарды жасады. Олар осы заманғы тәрбиенің теориясы мен методологиясының, тәрбиенің мұраттары мен құндылықтарының үлгісін жасауға жаңаша бағыт белгіледі. Қазақстан Республикасының жетекшілік ролі біздің еліміздің білім саласындағы мемлекеттік саясаттың негізі болды. Сондықтан тәрбиенің мазмұнында республикалық және оның жекелеген аймақтарындағы әлеуметгік-экономикалык даму факторларының есебін жүргізу басты мәселе болып отыр. Ол тәрбиенің мазмұнынан көрініс тауып, әр халыктың мәдени-тарихи құндылықтарын жалпы әлемдік мәдениеттін жетістіктерімен бірлікте, сабақтастықта жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Тәрбиенің бұл заңдылығын жүзеге асыруда оқушыларды ана тілінде және ұлтаралық тілдерде оқьпу халықаралық маңызға ие болып отыр. Тәрбие мақсатының тиімділігі оны ұйымдастыру ісі тәрбиеленушіге жақын және түсінікті болғанда ғана іске асырылады. Осы заманғы тәрбиелік үрдіс мақсат тұтастығымен, оларға қол жеткізуде оқушымен қоян қолтық жұмыс істеумен ерекшеленеді. Бұл мақсатқа жетудің құралы - адамға базалық мәдениет негіздерін меңгерту арқылы іске асырылады. Осыдан келіп тәрбиенін мазмұны- жеке тұлғаның «базалық мәдениетіне» негізделуінің қажеттілігі туындайды. Ол мәдениет ұлттық экономикалық және еңбек мәдениетінен, саяси демократиялық және құқық мәдениетінен, адамгершілік және экологиялық, көркемдік-эстетикалық, дене мәдениеттерінен құралады. Оның негізі отбасы мәдениетінен туындайды, яғни ұлттық мәдениет отбасылық тәрбиеден бастау алады.

Бүгінгі нарықтық қатынасқа көшу кезінде рухани құндылықтың жетімсіздігі тәрбие жұмысының мазмұнын жетілдірудің қажеттілігін туғызып отыр. Ол оқушы жастарды құндылық атаулыны бағалай білуге, ұлттық мәдениет пен өркениеті әлемдік мәдениеттің озық үлгілерін кірістіре отырып игеруге баулуды талап етеді. Ал мұның өзі жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіріп дамытудың күшті құралы болып саналады.

Тәрбие үрдісі өзінің жаратылысы жағынан диалектикалық болып келеді. Ол жеке тұлғанын үздіксіз дамуда, өзгерісте, козғалыста болуына байланысты. Тәрбие үрдісінің негізі өмірде кездесетін себептерге байланысты дамып, өзгеріп отырады, сондай-ақ ол баланын жас ерекшеліктеріне де байланысты дамуда, өзгерісте, өсуде болады. Тәрбие үрдісінің диалектикасы дамудың ішкі және сыртқы қайшылық заңдылыктарына бағынады. Дамудың ішкі қайшылығының бірі - жеке тұлғаның даму үрдісінде білуге құмарлығы мен білмейтін жұмбақ істердің арақатынасынан туындайды. Адамнын білмегенді білуге деген талпыныс, іс-әрекетті оның белсенділігін туғызады, білмегенді білу үшін тәжірибе жинақтауға сүйене отырып, белгісізді білуге кимыл, әрекет жасауға икемделеді. Ал сыртқы қарама-кайшылықтарды жену ісі де тәрбие үрдісінің қозғаушы күші болып саналады. Мысалы, мектеп пен отбасы арасындағы тәрбие ісіндегі түсінісбеушілік, ата-аналардың педагогтардың талабын дұрыс түсінбеуі, т.б. теріс әсерін тигізеді.

Бұл заңдылық тәрбиенің тұтастығы мен өзара байланысындағы, тұлғаны оқыту мен дамытудағы диалектикалық шарттылықтардан көрініс табады. Тұлғанын дамуы тәрбие мен оқытудын сапасына байланысты. Оқыту тұлғаны калыптастырудың құралы болып табылады. Өз кезегінде тәрбиенің мазмұны, түрі және әдісі тәрбиеленушілердің жалпы даму дәрежесінін деңгейіне байланысты болады. Тәрбие теориясы тұлғаның дамуына әлеуметтік тәжірибені игеруге, карапайым, білім, білік және дағдыларды жинақтауға көмегін тигізеді. Жеке тұлғаның дамуы өзінің көрінісін ең алдымен адамның психикалық қызметінің сапалық өзгеруінен, онда жаңа сапалардың, мінез-құлық белгілерінің қалыптасуынан туындайды. Тәрбие үрдісінде оқушылардың іс-әрекетінін мазмұны олардың қажеттілігінің өзгеріп отыруына байланысты көп вариантты болып келеді және қажеттіліктің даму өрісімен анықталады (О.Н. Козлова, 1994).

Педагогикалық қамқорлықтың ең жоғарғы мақсаты мен мәні бағдарлама, іс-шаралар, түр мен әдіске қол жеткізу емес, баланың, жасөспірімнің, жас жігіттің өзі болуы керек. Олардың даралығын, өзіндік мінез-кұлықтарын, өз бойындағы касиеттерді сезінуін биік руха қажеттіктерге дейін дамыту керек.

Баланы тек адам санап, оған еркіндік бергенде ғана ол өз пікірін ашық айта алады, яғни үлкендердің балаға деген шынайы құрметі, сүйіспеншілігі олардың өзгелерге деген сенімін арттырады.

Жетіліп келе жатқан тұлғаның тәрбиесі оны іс-әрекетке ендіру үрдісінен, сонымен бірге сол іс-әрекеттің субъектісі екенін баланы өзінің сезінуінен және оған себепші болатын үлкендермен бірлестік еңбек етуінен туындайды.

Тұлғаны қалыптастырудың тиімді дамуы баланың белсенділігі демеп отырған жағдайда ғана сәтті болады. Тұлғаның құрылымындағы әлеуметтік-психологиялық жана өзгерістер оның өзінін белсендігін арттыру жолымен іске асырылады. Бірақ, белсенді қызмет үрдісінде оның дене және рухани жағынан өзгеріске түсуіне баланың күш-жігер жұмсауын арттыруға мүмкіндік береді. Тәрбиелік үрдіс осы тұрғыдан алғанда жоғары карай дамитын қозғалыстың тоқтамайтын, әлі де жаңа және үлкен күш-жігерді талап ететін үрдіс болып көрінеді.

Кез келген тәрбиелік міндет белсенділікті арттыру арқылы шешіледі. Мәселен, дененін даму дене шыныктыру жаттығулары арқылы, адамгершілік тәрбиесі, адамгершілік тәжірибеге тұрақты түрде бағытталу арқылы жүреді.

Оқушылармен бірлесе отырып, адамгершілік және рухани мәдениетті, оның тамаша үлгілерін іске асыру соның негізінде жеке басқа тән құндылықтарды жинақтап жасап шығару, сөйтіп тәрбие жүйесінде оқушының жеке басының белсенділігін туғызумен бірге тәрбиеші жұмысының мазмұнын да құрайды.

Тәрбие ісіне қатысу екі жақты болады: біріншіден, тәрбиешіден тәрбиеленушіге дейінгі тікелей байланыс арқылы іске асырылатын әрекет. Тәрбиешінің қолында кері байланыс арқылы жинақталған хабар неғұрлым көп болса, тәрбиелік ықпал соғұрлым максаттылықпен іске асырылады. Бұл зандылық мұғалім мен оқушының өзара әрекеттесуін және тәрбиенің нәтижелі болуын қарастырады. Егер тәрбие үрдісіне қатысушылардын өзара байланысы нәтижелі болмаса, тәрбие ісінің тұтастығы да болмайды. Бұл заңдылықгың нақты көрінісі оқушының сабақ үстіндегі белсенділігі мен тәрбие нәтижелерінің арасындағы байланыс аркылы көрініс табады: тәрбиелік қызмет неғұрлым карқынды саналы түрде жүргізілсе, соғұрлым тәрбиенің сапасы жоғары болады. Ендеше, тәрбие үрдісінде мұғалім мен оқушының екі жақты байланысты кызмет сипаттайтын өзара тұрақты әрекеттестікті жүзеге асыру талап етіледі. Бұл үшін тәрбиешінін өз шәкіртін жақсы көруі және тәрбиеленушінің жеке басын жоғары адамгершілікпен бағалай білуі кажет.

Бұл зандылыққа сәйкес педагог баланың күнделікті басқа адамдармен алуан түрлі қарым-қатынасында өзіндік «менін» саналы түрде түсінуге, қабілетін дамытуға, өзінің жасаған қылықтарын ой елегінен өткізіп, бағалай білуге және олардын себеп-салдарының басқаларға да, «өзінің жеке басына да калай әсер ететінін көре білуіне, өзінің іс-әрекетін қорғаушы ретінде өзін-өзі бағалай білуіне барынша жәрдем етеді.

Тәрбиеге деген еріктілік пен шығармашылық көзқарас ықпал етудің дәстүрлі әдісі ретінде оқушыларға арнап қатаң бұйрық шығаруды қаламайды, сондай-ак оқушынын үлкендерге санасыз, еріксіз бағынуын жоққа шығарады (өміріне қауіпті жағдайдан басқада), оның орнына «педагог пен окушының» өзара қарым-катынасы әбден қүшейте түседі, олардын өзара араласу стилі мен түрлерін осы заманғы озық мәдениеттің өркениетті үлгілеріне жақындатады.

Тәрбиенін ұжымдық бағыттылығы. Бұл заңдылық әзірге мектеп өмір сүріп отырған жағдайда өзінің мәнін жоғалтпайды. Мектепгің жаңа ұйымдастырушылық құрылымы, оқу-тәрбие үрдісінің мақсаты мен мазмұны, оқушылармен жүргізілетін жекелей, топтық, сонымен қатар ұжымдық іс-әрекеті сол қалпына сақтауды қажет етеді.

Әрбір адам ұжымда қолайлы жағдайға ие болу үшін және өзінің жеке кабілетін айналасындағыларға көрсете білу үшін аз болсын, көп болсын, өзінің күш-куатын жұмсауға тырысады. Сонымен бірге, бұл жағдайға бару, жұртгын бәрінің қолынан келе бермейді. Оған түрлі субъективті және объективті себептер кедергі болады. Кез келген адам өзінің бойындағы табиғи мүмкіндіктерін табысқа жету үшін пайдалана бермейді, ұялшактықты жеңе білмейді, ұжыммен құндылық бағдардағы пікір қайшылығына сын көзбен карай алмайды.

Ұжымдық карым-қатынастарды орнатудың тиімділігі біріккен қатынастардың стихиялық түрде болуы баланың көңіл-күйіне ықпал ететін түрлі факторларға байланысты. Ондай факторларға мыналар жатады: оқушының ерекшеліктері (дарындылығы, әсерленушілігі, көпшілдігі, өмірге сенімділігі, сыртқы түрінің тартымдылығы); оның адамгершілік бейнесін сипаттайтын белгілері (құрбыларына ілтипатпен карауы, әділдігі), денесі жайындағы мәліметтер (күші, көркі, еркі, батылдығы, ептілігі).