Орындаған: Мейранбек Д. Ж. Тобы: ҚТӘ 302-топ Қабылдаған
жүктеу/скачать 32,73 Kb.
|
|
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті БӨЖ Орындаған: Мейранбек Д.Ж. Тобы: ҚТӘ 302-топ Қабылдаған: Алкебаева Д.А. Алматы 2023 ж. Функционалды семантикалық өріс —белгілі бір семантикалық категорияға негізделген олардың функцияларының ортақтығы негізінде өзара әрекеттесетін осы тілдің көп деңгейлі құралдарының жүйесі (морфологиялық, синтаксистік, сөзжасамдық, лексикалық, сондай — ақ біріктірілген-лексикалық-синтаксистік және т.б.) Функционалды семантикалық өріс бастапқы жүйелер ретінде грамматикалық бірліктерді, сыныптар мен категорияларды ғана емес, сонымен қатар олардың қоршаған ортасының бірдей семантикалық категориясына жататын элементтерін де қамтиды. Грамматикадағы функционалды семантикалық өріс ұғымы кеңестік тіл білімінде 60-70 жылдардан бастап дамыды. 20 ғ. В. Г. Адмони, М.М.Гухман, Е. В. Гулыга, Е.И.Шендельс, А. В. Бондарко және басқалар зерттеді. И.И. Мещанников «тіл арқылы берілген ұғымдардың барлығын ұғымдық категория ретінде қабылдауға болмайды. Тілдік құрылыстан орын алып, белгілі бір құрылымдық жүйеде берілген категориялар ғана ұғымдық категориялар бола алады», - дейді. Е.И.Шендельс, Е.В.Гулыга сынды ғалымдар тілдің грамматикалық, лексикалық бірліктерін тығыз байланыстыра зерттеп, олардың ортақ семантикалық мағынаны білдіру мақсатындағы арақатынасын айқындайтын тұлға ретінде лексико-грамматикалық өрістерді дәйектейді. Өріс тұлғасын қалыптастыратын негізгі белгілерін төмендегідей айқындайды. Олар: 1. Белгілі бір семантикалық категорияны білдіруге түрлі тілдік деңгей бірліктері жүйелік арақатынасқа түседі, олар сол өрісті құрайтын тұлғалар- конституенттер дәрежесінде қызмет етеді. 2. Ол тұлғалардың бәріне жалпы семантикалық мағына ортақ, қай-қайсысының негізінде осы мағына жатады. 3. Өрістің жалпы семантикалық мағынасы іштей кем дегенде екіге айырылып, бір-біріне қарама-қарсы диалектикалық бірлікті құрайды. Осының негізінде макроөріс өрістерге, өрістер микроөрістерге жіктелуі мүмкін. Мысалы, мезгіл/шақ өрісі өткен шақ, осы шақ, келер шақ микроөрістеріне жіктеледі. 4. Өрістің негізгі семантикалық сипатын білдіретін кіндік тұлғасы – доминанты мен перифериясын құрайтын тұлғалары болады. Мысалы, мезгіл – жалпы семантикалық категория, оның түрлі тілдік бірліктерінің байланысынан тұратын өрістің кіндігі, доминанты – морфологиялық шақ категориясы. Соған сәйкес мезгіл өрісі осы шақтық, өткен шақтық, келер шақтық микроөрістерге жіктеледі В.В. Виноградовтың еңбегінде функционалды семантикалық өріс әртүрлі жүйелер тілдерінде аралас лексика-грамматикалық сипатқа ие семантикалық категория ретінде модальділік туралы іліміне сүйенеді. Виноградов орыс тіліндегі синтаксис, морфология және Л.В.Щерба, "саптық" рөл атқаратын лексикалық элементтер саласындағы модальділік категориясының формалары мен түрлерінің жүйесін анықтады. Түркі тіл білімінде модалділікті функционалды-семантикалық өріс теориясы тұрғысынан зерттеген бір үлгі ретінде башқұрт тілінің маманы М.В.Зайнуллиннің еңбегін атауға болады. Ғалым модалділікті деңгей аралық категория ретінде танып, оны білдіретін тілдік құралдар “өздерінің функцияларының ортақтығы негізінде ғана емес, олардың жалпы семантикалық инвариантының болуы негізінде бірігетінін” айтады. Модалділік категориясының негізінде жалпы бағалау категориясының жататындығы заңды. модалділіктің кез келген түрі іс-әрекеттің өту мезгіліндегі белгілі бір шаққа қатысты болады. сондықтан да бұл құбылыс қазіргі тіл біліміндегі темпоралдық категориясына жататын етістіктің шақтар жүйесімен өзара байланыста, астаса көрінеді. Темпоралдылық категориясы сөйлеу жағдаятында сөйлеушінің сөйлеу мезгіліне немесе басқа уақытқа, яғни шақ категориясына қатысты көзқарасының тілдік көрінісі болып табылады. Темпоралдылық ұғымы грамматикалық шақ категориясына қатысты «осы», «өткен», «келер» шақ ұғымдарын ғана емес, сонымен қатар шақ категориясын қатысты «таксис» және «шақтық локалдылық» ұғымдарын да қамтиды. Темпоралдылық семантикалық категория ретінде өзіндік белгілері, өзге семантикалық категориялармен қиысуы және байланыстары қарастыралады. Ал ФСӨ ретінде екі жақты компоненттер – бірегей мағыналы бір-біріне қарама-қарсы қойылған грамматикалық тұлғалардың жүйесі болып табылатын грамматикалық шақ категориясы мен синтаксистік құрылымдар, белгілі бір лексикалық құралдар – биыл, қазір, түс ауа, ендігәрі, т.б. сияқты лексемалар мен сөз тіркестері, сондай-ақ әр түрлі тіл деңгейіндегі құралдардың құрамдастығы болып табылады. Профессор А.В. Бондарко функционалды грамматиканың жүйесін тану мен зерттеуде семантикалық категориялар мен оның тілдегі көрінісін негізге алады. Бұл грамматиканың концептуалды негізі: «семантикалық категория, функционалды-семантикалық өріс (ФСӨ), категориялық жағдаят (КЖ)». ФСӨ пен КЖ шеңберіндегі түрлі грамматикалық тіл бірліктері мен категориялар, лексика-грамматикалық əрі лексикалық тілдік құралдар жүйесі аты аталған грамматиканың функционалдылық табиғатын кеңейте түседі. Əрбір өрістің белгілі бір семантикалық категорияларды түрлі формалармен білдіретін сан алуан түрі мен нұсқалары болады. ФСӨ екі жақты қарастырылады: олар мазмұн жоспары жəне ойды білдіру жоспары. ФСӨ туралы түсінік кеңістікпен байланысты. Шартты кеңістікте функция мен құрал өрістің орталық аумағын құрап, бір өрістің екінші бір өріспен қиысу аймағын айқындайды. Профессор Цзян Хун кеңістіктік және уақыттық категорияларды зерттейді. Орыс және қытай тілдерін салыстырмалы талдау негізінде ФСП теориялары, сондай-ақ бұл ФСП көп деңгейлі тілдердің жиынтығы екендігіне байланысты семантиканың жалпы функциясы бар өрнек құралдары ретінде қарастырады. Әрбір сөйлеу жағдайы өзара әрекеттесу белгілі бір семантиканың әртүрлі семантикалық нұсқаларын жүзеге асырады. ФСП шеңберінде бірігіп, семантикалық категория мәндерінің нұсқалары және басқалар өрнек құралдары өзек және перифериялық функцияларды орындайды. Сәйкесінше Цзян Хун, әрбір семантикалық категория және оны білдірудің әртүрлі құралдары орталық өрісті, яғни функционалды семантикалық өрісті құрайды. Функционалды-семантикалық күй өрісін Цзян Хун моноцентристік ФСП деп санайды. А.В. Бондарко ФСӨ-ке негізделген грамматиканың жүйелілік принципін талдаудың келесі аспектілерін ұсынады: а) өрісті ерекше типтегі жүйе ретінде қарастыру (компоненттерінің құрылымдық-деңгейлік белгілері); ə) зерттелетін бірліктерді құрылымдық талдау (моноцентрлік, полицентрлік); б) ФСӨ мазмұнының жоспарын талдау (ерекше белгілеріне қарай) в) ФСӨ-тің өзара ортақ белгілерін (қиысуын) зерттеу; г) семантикалық функцияны жүйелі зерт- теуді ұйымдастыру. Функционалды-семантикалық өріс тілдегі грамматикалық тұлғалардың лексикалық, лексика-грамматикалық жəне лексика-семантикалық құралдармен өзара əрекеттестігі нəтижесінде ұйымдасатын семантикалық категория болып табылады. Семантикалық категория сөйлем мазмұнының көрінісіне, тілдік бірліктердің, сөз тіркесінің мағынасына байланысты айқындалады. Ғылыми ортада: уақыт (темпоралдылық), кеңістік (локативтілік), сан, сапа, посессивтілік, шарт, себеп жəне т.б. семантикалық категориялар бұрыннан анықталғанымен, тілді жүйелеудегі лингвистикалық талдау кезінде осы категорияларға үнемі айналып келіп отыру, бұл категориялардың мəнін арттыра түседі. Қорыта айтқанда, өріс мәселесі тіл бірліктерінің әрекеттестік сипатымен байланысты алынады. Тіл бірліктерінің арасындағы әрекеттестік бір деңгей шеңберінде бола береді. Ал функционалды-семантикалық өріс құрамындағы тілдік құралдар әрекеттестігі әр деңгейге жататын тілдік құралдардың мазмұндық ұйымдасуынан көрінеді. Тілдік мазмұн (семантикалық категориялар) тілдік құралдар арқылы беріліп, ол тілдік құралдар өзара әрекеттестіп, өрістік құрылымды түзгенде ғана семантикалық категориялар тілдік материалға айналады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Қапалбеков Б. Жұмсалымдық мағыналық өріс – ұғымдық категориялардың ұлт тіліндегі көрінісі // əл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. – 2004 – №5. – Б. 52-62. 2. Бондарко А. В. Основы функциональной грамматики. СПб.: Изд-во СПбГУ, 2001 ― 260 с. 3. Бондарко А.В. Теория значения в системе функциональной грамматики: На материале русского языка / Рос. академия наук. Ин-т лингвистических исследований. М.: Языки славянской культуры, 2002 736 с. 4. Бондарко А.В. Теория значения в системе функциональной грамматики.– м.: Наука, 2002 – 736 с. 5. Мещанников И.И. Понятийные категории в языке. // Гр. ВИИЯ. – Москва, 1945, №1 жүктеу/скачать 32,73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|