Ош мамлекеттик университетинин жарчысы

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 118 - 
 
5. 
Бартольд В.В. Каратегин // Изб. труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Бишкек, 1996. 
6. 
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана.Ленинград., 1927. 
7. 
Бартольд В. Очерки истории Семиречья. Фрунзе, 1943.  
8. 
Бернштам А. Источники по истории киргизов XVIII века // Вопросы истории. 1946. №11-12. 
9. 
Бейсенбиев Т. «Тарих-и Шахрухи» – как исторический источник. Алма-Ата, 1987.  
10. 
Валидов  А.  Некоторые  данные  по  истории  Ферганы  XVIIIго  столетия  //  Протоколы 
заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Год 20-й. Ташкент, 
1916. 
11. 
Валиханов  Ч.Ч.  Описание  Алтышара  или  шести  восточных  городов  китайской  провинции 
Нан Лу (Малой Бухарии) в 1858-1859 гг. // Соб. соч. в 5-ти томах. Т.3. Алма-Ата, 1985. 
12. 
Валиханов  Ч.  Черновые  материалы  о  киргизах  //  Собр.  соч.  в  5-ти  томах.Т.2.Алма-Ата, 
1985. 
13. 
Винников  Я.  Родо-племенной  состав    и  расселение  киргизов  на  территории  Южной 
Киргизии // Труды Киргизской археолого-этнографической экспедиции. Т.1. Москва, 1956. 
14. 
Военные действия против Кокандцев в 1875-1876 гг. СПБ., 1876. 
15. 
Гуревич Б.П. Международные отношения в Центральной Азии в XVII-первая половина XIX 
в.2-е изд. Москва, 1983. 
16. 
Гумилев Л. Древние тюрки. М., 1993 
17. 
Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии. XVI - серед. XIX в. Москва, 1958. 
18. 
История Киргизской ССР с древнейших времен до наших дней. Т.1. Фрунзе, 1984. 
19. 
Источниковедение Кыргызстана с древности до XIX в. Бишкек, 1996. 
20. 
Койчуев  А.  Национально-территориальное  размеживание  в  Ферганской  долине  (1924-1927 
гг.). Бишкек, 2001. 
21. 
Кузнецов В.С. Цинская империя на рубежах Центральной Азии / Вторая половина XVIII  - 
первая половина XIX в. Новосибирск, 1983. 
22. 
Кененсариев Т. Кыргыздар жана Кокон хандыгы. Ош, 1997. 
23. 
Маанаев  Э.  Памирские  киргизы  (Историко-этнографический  очерк).  Автореферат.  Дис. 
канд. ист. наук. Фрунзе, 1963. С.9. 
24. 
Марков Г.Е. Кочевники Азии. Москва, 1976. 
25. 
Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. Алматы, 1995. 
26. 
Материалы по истории Ура-Тюбе / Сб. актов XVII-XIX вв. Москва, 1963. 
27. 
Машрапов  Т.  Значение  персоязычных  источников  в  изучении  истории  Кыргызстана  XVI-
XVII вв. Рукоп. Дис. канд. ист. наук. Ташкент, 1989. С.149. 
28. 
Мухаммед  Хаким  хан.  “Мунтахаб  ат-таварих”,  перевод  извлечений  Э.Хуршута  // 
Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. Ташкент, 1988. 
29. 
Молдокасымов К. Достуктун тубу теренде// Кыргызстан Маданияты. 1990. 6 сент. 
30. 
Мухтаров  А.  К  истории  народного  движения  в  Бухарском  ханстве  в  первой  четверти  XIX 
века // Изв. отделения общественных наук АН Таджикской ССР. 1963.№1(32). 
31. 
Мухтаров А. Очерк Ура-Тюбинского владения в XIX в. Душанбе, 1964.  
32. 
Набиев Р.Н. Из истории Кокандского ханства. Ташкент, 1973. 
33. 
Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1886. 
34. 
Нийяз  Мухаммед  Хуканди  “Тарих-и  Шахрухи”,  перевод  извлечений  В.Ромодина  // 
Материалы  по  истории  киргизов  и  Киргизии.  Вып.  I.  Москва,  1973.  (Далее  сокр.  МИКК).  С.233-
237. 
35. 
Оморов А. Ажибек датка. Бишкек, 1996. 
36. 
Ошская 
резня 
1990 
года. 
Хронология 
трагедии 
(08.06.2010)//http://www. 
fergananews.com/article.php?id=6601 
37. 
Петров К.И. Очерки феодальных отношений у киргизов в XV-XVIII веках. Фрунзе, 1961. 
38. 
Потанин  Г.Н.  Домовая  летопись  Андреева  //  Чтения  в  обществе  истории  и  древностей 
при Московском университете. 1870. Кн.4. - Москва, 1871. 
39. 
Плоских В.М. Киргизы и Кокандское ханство. Фрунзе, 1977. 
40. 
Раззаков Т. Ош коогаланы: КГБ нын маалыматы боюнча. Бишкек, 1993. С. 6, 10, 83-85, 
104-109;  
41. 
Ромодин  В.,  Кондратьев  А.  Опыт  сопоставления  сведений  из  китайских,  кокандских  и 
русских источников // Советское востоковедение. 1958. №4. 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 119 - 
 
42. 
Российского  унтер-офицера  Ефремова,  а  ныне  коллежским  асессором  девятилетнее 
странствование  и  приключения  в  Бухарии,  Хиве,  Персии  и  Индии  и  возвращения  оттуда  через 
Англию в Россию. Писанное им самим. Рукоп. СПБ., 1785. // Рукописный отдел Гос. библ России в 
г. Москве (бывш. им. В.И.Ленина).Ф. 68. №276 (М.6744). 
43. 
Сайф  ад-дин  Ахсикенти.  “Маджму  ат-таварих”,  перевод  извлечений  В.А.Ромодина  // 
МИКК. С.203-216. 
44. 
Салахетдинова М.А. Сочинение Мухаммед Садыка Кашгари “Тазкира-и ходжаган” - как 
источник  по  истории  киргизов    //  Изв.  АН  Кирг.  ССР  (Серия:  Ощбеств.  науки)  -  Т.1.  -  Вып.  1.  - 
Фрунзе, 1959. 
45. 
Сапаралиев Д. Взаимоотношение кыргызского народа с русскими и соседними народами 
в XVIIIв. Бишкек,1995. 
46. 
Сапаралиев  Д.  Взаимоотношения  кыргызов  с  эмиром  Тимуром  и  тимуридами  // 
Кыргызстан – наше отечество: история взаимосвязей. Бишкек: Мурас, 1997.  
47. 
Сапаралиев  Д.Б.  Зарождение  дружественных  взаимоотношений    киргизов  с  народами 
Средней Азии и Казахстана // История и современность. Фрунзе, 1982. С.19-26. 
48. 
Сапаралиев  Д.Б.  Из  истории  Ферганы  в  середине  XVIII  в.  //  Вестник  Кыргызского 
Государственного Национального Университета / Cерия: Общественные науки. Вып. 3. 1995. 
49. 
Сапаралиев Д.Б. К хронологии кокандских правителей в середине XVIII в. // Материалы 
VIII  межреспубликанской  научной  конференции  молодых  ученых  АН  Киргизской  ССР.  Фрунзе, 
1986.  
50. 
Сапаралиев  Д.Б.  Новые    сведения  об  истории  основания  Кокандского  ханства  // 
Кыргызстан - наше отечество: История взаимосвязей. Бишкек, 1997. 
51. 
Ситняковский Н. Перечисление некоторых родов  киргиз обитающих в восточной части 
Ферганской области // Изв. Туркест отд. русс. геогр. общ. Т.2. Ташкент, 1900. 
52. 
Соколов  Ю.А.  Путешествие  Мир  Иззет  Уллы  в  Кокандское  ханство  в  1812  г.  //  Труды 
Среднеазиатского государственного Университета. Вып.78. Ташкент, 1956. 
53. 
Солтоноев Б. Кызыл кыргыз тарыхы. Т. 1. Бишкек, 1993. 
54. 
Супруненко Г.П. Материалы из китайских источников по истории кыргызов XVIII- нач. 
XIX вв. Фрунзе, 1976. Рукопись // РФИИ НАН КР. 
55. 
Супруненко Г.П. Китайские источники о кыргызах в  XVIII-нач. XIX вв.  Фрунзе, 1979. 
Рукопись // РФИИ НАН КР. 
56. 
Сыдыков А. Родовое деление киргиз // В.В.Бартольду. Ташкент, 1927.  
57. 
Странствование Филиппа Ефремова в Киргизской степи, Бухарии, Хиве, Персии, Тибете 
и  Индии и  возвращение  оттуда  через  Англию  в Россию.  В  соавторстве,  под  редакцией  и  от  лица 
магистра ист. наук П.Кондырева. Изд. 3-е. Казань, 1811.  
58. 
Тауасарулы Казыбек бек. Туп-тукианнан озуме шеин. Алматы, 1993. 
59. 
Хасанов А.Х. Экономические и политические связи Киргизии с Россией. Фрунзе,1960. 
60. 
Ходжамкули-бек  Балхи.  “Тарих-и  кипчак-хани”,  перевод  извлечений  Э.Хуршута  // 
Материалы по истории  Средней и Центральной Азии X-XIX вв. Ташкент, 1988. 
61. 
Хорошхин А.П. Сборник статей касающихся до Туркестанского края. СПБ., 1876. 
62. 
Элебаева  А.Б.,  Джусупбеков  А.К.,  Омуралиев  Н.А.  Ошский  межнациональный 
конфликт. Социологический анализ. Бишкек, 1991 
63. 
Эсенкул Торокан уулу. Сол канат кыргыз. Кн.3. Бишкек, 1995. 
64. 
Архив  внешней  политики  России  (далее  сокр.  АВПР).  Ф.  Зюнгарские  дела,  1741  г.  Оп. 
113/1.Д.1. 
65. 
АВПР.Ф.Сношения с киргиз-кайсаками, 1775 г. Оп. 122/1.Д.1. 
66. 
АВПР.Ф.Киргиз кайсацкие дела, 1762-1775 гг. Оп. 122/2. Д.14. 
67. 
Архив геогр.обш. России Р. 64. Оп.1. Д.14. Л.  
68. 
Госархив Оренбургской области России. Ф.1.Оп.1.Д.1. 
69. 
Госархив Омской области России (далее сокр. ГАОмОР). Ф.1 Оп.1. Д.85. 
70. 
 ГАОмОР. Ф.366. Оп.1. Д.60. 
71. 
Центральный  Государственный  военно-исторический  Архив  России  (далее  сокр. 
ЦГВИАР). Ф.20. Оп.1/47. Д.594. Ч.4. 
72. 
ЦГВИА54. Ф.20. Оп.1/47. Д.594.Ч.5. 
73. 
Центральный  государственный архив  древних  актов  России.  (далее  сокр.  ЦГАДАР).  Ф. 
248. 0п. 113. Д.1551.  

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 120 - 
 
№ 1 сүрөт 
№1 сүрөт  - Уркуя Салиеванын 
тирүү кезинде түшкөн  
жалгыз сүрөтү 
 (Ош облустук мамлекеттик 
архивинен алынды).  
 
74. 
ЦГАДАР Ф.248. Оп.113. Д.1607.  
75. 
Временное 
правительство 
КР 
назвало 
поддержку 
Ислама 
Каримова 
исключительной//http://www.azattyk.org/archive/kyRussianNews/20100616/829/832.html.  
76. 
Кыргызские 
матери 
благодарны 
президенту 
Узбекистана// 
http://www.azattyk.org/content/Kyrgyzstan_Citizen_Journalist/2091182.html
 
77. 
В 
Кыргызстане 
Ислама 
Каримова 
выдвигают 
к 
госнаграде 
//http://www.azattyk.org/content/news/2260981.html. 
 
 
 
 
   УДК:958:300.372 
Смадияров С.П. (ОшМУ) 
 
                                                                                                    
УРКУЯ САЛИЕВА: ӨМҮРҮ ЖАНА ИШМЕРДИГИ 
(тактоо иретинде) 
 
В данной статье автор на основе архивных материалов внес научное уточнение жизни и 
деятельности У. Салиевой.         
In given article author on base archive material contribute;cause scientific revision to lifes and 
activity U. Salievoy.        
                                              
      Тарых доорлордон турат. Кылымдарды карыткан кыргыз эли да  өзүнүн өнүгүүсүндө  бир нече 
тарыхый  доорлорду  басып  өткөн.  Ар  бир  доор  өзүнүн  улуу  тарыхый  инсандарын,  эл  керегине 
жараган,  эли  үчүн  жанын  курмандыкка  берген  каармандарын 
жараткан.  Кечээги  эле  тарыхыбыз  болгон  совет  доору  
элибиздин  саясий,  экономикалык,  маданий  өнүгүүсүндө 
бараандуу  орунду  ээлейт.  Айрым  бир  саясатчылардын, 
тарыхчылардын:  “Совет  доору  колониялдык  доордун  эле 
уландысы  болгон”  деген  ойду  айтып,  совет  мезгилине 
адилетсиз  көө  жапкылары  келген  аракети  көңүл  бурууга 
арзыбайт.  Совет  мезгилинин  болгондугу,  ошол  доордогу 
улуттук мамлекеттүүлүгүбүздүн түптөлүп, өнүгүүсү гана 1991-
ж.  эч  кандай  саясий  эксцессиз  эгемендүүлүгүбүздү  алууга 
өбөлгө жаратты. Бул талашсыз тарыхый факт. 
      Албетте,  совет  бийлиги  оңой  –  олтоң  эле  орноп 
калбагандыгы 
баарыбызга 
белгилүү. 
Ал 
көптөгөн 
курмандыктардын,  кан  төгүүлөрдүн  натыйжасында  орноп,  
чыңдалып,  өнүккөн.  Бул  аёсуз  күрөш,    өзүнүн  каармандарын 
жараткан.  Айтаарыбыз,  совет  бийлиги  убада  кылган    жаркын 
келечек,  адамдардын,  аялзатынын  теңдиги  үчүн,  адилет  заман 
үчүн  күрөшүп  жатып,    кырчындай  жаш  мезгилинде  курман 
болгон кыргыздын баатыр, чыгаан, сырттан кызы бул -  Уркуя 
Салиева. 
   Уркуя  Салиева  ата  –  энесинин  жалгыз  кызы  болгон.  Балким 
ушул  абал  дагы  анын  мүнөзүнүн  калыптанышында  чоң  роль 
ойногондур.  Ал  башка  кедей  кембагалдардын  балдарындай 
коркуп,  корунбай,  тайманбас,  өз  оюн  ачык  айткан,  адилет,  калыс  ,  таамай  сүйлөгөн  уюштургуч, 
баатыр жүрөк кыз болуп калыптанган. Азыркы тил менен айтканда бардык лидердик сапаттарга ээ 
болгон.  Анын  кышында  мергенчилик  кылып  көзгө  атар  мерген,  атта  мыкты  жүргөн  чабандес, 
кээде  эр  оодарышка,  ат  чабыштарга  катышкандыгын  жазышат.  Ал  Колдош  деген  чайрикерге 
турмушка  чыгып,  азыркы  Төөлөс  (мурдагы  Меркит  айылы,  Уркуя  Салиева  колхозу)  айылына 
келин  болуп  келген.  Ошого  карабастан  ал,  өзүнүн  жеке  сапаттарынын  аркасында  (калыс  адилет 
сүйлөгөн,  кайраттуу,  баатыр  жүрөк,  уюштургуч  болгон)  карапайым  элдин  кадыр  баркына  ээ 
болгон. Күйөөсү экөө комсомолдун катарына 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 121 - 
 
өтүшкөн. Комсомол уюму , комсомол жаштар ал  мезгилде коомдо, жаңы заманды куруудагы зор 
күч  болгон.  Ушул  фактор  дагы Уркуя Салиеванын  коомдук  ишке  активдүү  аралашуусуна  өбөлгө 
жараткан.  Ушул  мезгилден  анын  активдүү  коомдук  саясий  ишмердиги  башталган.  Ал  айыл  айыл 
кеңешинин  төрайымы  болуп  шайланган  (шайланган!!!).  Мектеп  ачкан,  аны  керектүү  жабдыктар 
менен  камсыз  кылган.  Алгачкы  колхозду  Кызыл  Аскер  колхозун  уюштурган,  анын  төрайымы 
болгон. Партиянын катарына кабыл алынган. Ошол мезгилдеги эң жогорку бийлик органы болгон 
Кыргыз  АССРынын  БАКынын  мүчөлүгүнө  шайланган.  (Бул  азыркынын  ЖКсы,  демек  депутат 
болуп шайланган). Ал сабатсыз болсо да, акылы, жүрөгү  менен элди эзген чоң курсак байлардын 
заманы  бүтүп,  өзүнө  окшогон  ак  эмгеги,  маңдай  тери  менен  жашаган  карапайым  элдин  заманы 
келгенин,  Совет  бийлиги  алардын  бийлиги  экенин  туйган.  Ошондуктан  күн  түн  дебей,  чарчадым 
чаалыктым дебестен ак жүрөгү менен жанын үрөп иштеген. Бул элге кызмат кылуунун ҮЛГҮСҮ. 
       Уркуя  Салиеваны  жана  анын  күйөөсү  Колдошту  мыкаачылык  менен  өлтүрүшкөндө,  ал 
болгону 27 жашта болгон. Эгерде анын өмүрү эрте кыйылбаганда, ал партиялык, мамлекеттик эң 
жогорку кызматтарга көтөрүлмөк, анын ишмердүүлүгүнүн масштабы кеңеймек, элине мындан да 
көп кызмат өтөмөк. Айла жок!!! 
    Уркуя  Салиева  тирүү  кезинде  эле  эл  арасында  ага  арналып  “Кызай”  деген  казал  чыккан. 
Төмөндө мына ошол казалдан үзүндү келтиребиз.  
Жерибиз Тактек жайдарым кызай 
... 
Сөзүңүз канат байлатат кызай 
Күнбү же түнбү коркпойсуң кызай 
Күйүмү күчтүү оттойсуң кызай 
Кедейге шамсың жагылган кызай 
Байларга тийген чагылган кызай 
Көргөздүң көзгө жазыгын кызай 
Байлардын берип катыгын кызай 
Адатты буздуң мурдагы кызай 
Акылман чыгып мындагы кызай 
Уркуя атың шаң болду кызай 
Уккандар баары таң болду кызай.      
                          
                                                               Бул,  элинин У. Салиевага берген баасы. 
 
  Советтик  доордо  мамлекет  тарабынан,  коомчулук  тарабынан  жасалган  бир  топ  иш  чаралардын 
натыйжасында  У. Салиеванын ишмердүүлүгүнө адилет баа берилип, анын тарыхый бейнеси, өмүр 
таржымалы  толук  ачылгандай  болгон.  (музейи  ачылган,  көчөлөргө,  мектептерге  аты  берилген, 
эстеликтери  ачылган,  тарыхый  роман  жазылган  (Н.  Байтемиров  “Тарых  эстелиги”),    кинофильм 
тартылган (1972-ж. Т. Океев. “Отко таазим”, Т. Турсунбаева Уркуянын ролун ойногон – С.С.). 
          Бирок,  биз  У.  Салиеванын  100  жылдык  мааракесине  байланыштуу  көптөгөн  адабияттарды 
карап олтуруп, бул пикирдин чындыкты толук чагылдырбагандыгына күбө болдук. Адабияттарда 
авторлор  тарабынан  берилген  маалыматтардын  ар  түрдүүлүгүнө  таң  калдык.  Буга  чейин  У. 
Салиеванын  өмүр  таржымалы  атайылап  илимий  изилдөөгө  алынбагандыгын  байкадык. 
Ошондуктан,  У.  Салиеванын  тарых  таржымалы  атайын  изилдөөгө  алынып,  көп  фактыларды 
текшерип, тактай турган иш экендигине ынандык.  
         Бул  жерде  белгилей  кетчү  нерсе,  тарыхый  романдарда,  көркөм  адабиятта  тарыхый 
фактылардан  четтеп  кетүүгө  жол  берилет.  Бирок,  белгилүү  чекке  чейин  гана.  Ал  эми,  тарых 
илиминде,  тарыхый  фактылар,  такталган  тарыхый  фактылар  гана  сүйлөш  керек.  Мына  ушул 
маселеге келгенде У. Салиеванын тарыхында, анын тарыхын жазуу ишинде  бир топ проблемалар 
бар. 
     Эми сөзүбүз куру болбос үчүн бир эки мисалга токтоло кетели: 
Биринчиси,  У.  Салиеванын  туулган  жылына  байланыштуу.    Мына,    арадан  100  жыл    өтсө  да  У. 
Салиеванын  туулган  күнү  такталган  эме,  ага  аракеттер  да  жасалбаган.  Көп  адабияттарда, 
энциклопедияларда  (советтик,  эгемендүүлүк  доорундагы),  эстеликтердеги  жазууларда,  анын 
туулган күнү 1910 - ж. деп берилип жүрөт. Ал эми, үстүбүздөгү жылдын 3 - сентябрындагы “Ош 
Жаңырыгы” гезитиндеги  макалада анын туулган жылы эч кандай документалдык далили жок эле 
1911  -  жылдын  17  -  февралы  деп  берилген.  Ушуга  байланыштуу  биз  архивдик  материалдарды 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 122 - 
 
карап чыгып, архивдик документтердин негизинде бул датаны тактоого жетиштик. У. Салиеванын 
туулган жылы эч кандай 1910, 1911 - жылдар эмес, 1907 - ж. болуп чыкты. Буга далилдер: 1-си  
1932  -  ж.  У.Салиеваны  партияга  кабыл  алууда  түзүлгөн  Протокол.  Анда  латын  тамгасы 
менен (кыргызча) мындай деп жазылган:”  Уркуя Сали келини 1907 - ж. туулган”. 
 2-далил: У. Салиева менен күйөөсү Колдош өлтүрүлгөндөн кийин, медициналык экспертиза 
жүргүзүлүп,  төмөнкүдөй  жыйынтык  (заключение)  чыгарылган:  “...  Уркуя  Салиева    27 
жашта, анын күйөөсү Колдош Салиев 34 жашта. Экөөнүн тең кекиртектери кесилген, башка 
жараттары жок...”. Бул документке медсестра Федосья Самодурова жана ОРОнун (райондук 
милициянын кылмыш издөө бөлүмү – С.С.) адамы кол коюшкан.  
    Эң  кызыгы  –  мурдагы    (ремонттолуп,  жаңыланганга  чейинки.  Ремонт  иштери  У. 
Салиеванын  100  жылдыгына  карата  2011ж.  жасалган  –  С.  С.)  музейдеги  эски  бюсттун 
алдында  У.  Сапиеванын  өмүр  жылдары  1907  –  1934  -  жж.  деп  берилген.  Музейдин 
жанындагы күмбөзүнө коюлган эстеликте  да ушундай жазуу болгон. Анан,  1910 - ж. кайдан 
чыга  калды  деген  суроо  туулат?  Көрсө,  Н.  Байтемиров  У.  Салиева  колхозуна  келип, 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: