Дозалар, концентрация; Дәрілік заттарды қайталап қолдану; Дәрілік заттардың әсерлесуі; Дәрілік заттарға тәуелді заттар;
Дәрілердің әсері көп дәрежеде, олардың дозасымен анықталады. Дозаға байланысты әсерінің даму жылдамдығы, оның айқындығы, ұзақтығы, кейде сипаты өзгереді.Әдетте дозаның жоғарылауыменн латентті кезеңі азаяды және әсерінің айқындығы мен ұзақтығы ұлғаяды.
Тәуліктік дозаға әсері – бір рет қабылдауға арналған дәрінің санын доза деп атайды. Дозаны граммен немесе грам үлесімен белгілейді.Дәрінің бастапқы биологиялық әсерін тудыратын минималдық дозаны табалдырық немесе минималдық әсер етуші деп атайды. Егер ағзада дәрілік заттардың жоғары дозасын жылдам түзу қажет ететін болса, онда бірінші доза соңғылардан жоғары болады. Кейбір жағдайларда препараттың дозасы курстық емге көрсетіледі, әсіресе микробтарға қарсы химиотерапиялық заттарды қолданғанға маңызды.
Қайталап қолдану – олардың әсері жоғарылауы жағына да және төмендеу жағына да өзгеруі мүмкін. Бірқатар заттардың әсеренің ұлғаюы, олардың кумуляциялану қабілетіне байланысты болады. Фармакологиялық заттардың жинақталу түрін айтады. Бұл ұзақ әсер ететін препараттарға тән, олар өз бөлінеді немесе ағзаға тұрақты байланысады. Оларды қайталап тағайындағанда заттардың жинақталуы уытты әсерлердің себебі болуы мүмкін.
Функционалдық деп – бұл кезде зат емес, әсер жинақталады. Алкоголизм кезінде ОЖЖ нде функциясының үдемелі өзгеруіне маскүнемдіктің дамуына әкелуі мүмкін. Осы жағдайда зат жылдам тотығады, тіндерде тез сіңіріледі. Оның тек нейротропты әсерлері ғана сіңіріледі.
Дәрілік заттардың өзара әсерлесулері – ол дәрілік заттарды бір уақытта жиі қолдануда және олар негізгі әсердің айқындығын, сипатын және жанама әсерлерін күшейте немесе әлсірете отырып бір – бірімен өзара әсерлесуін қарастырады. Дәрілік заттардың өзара әсерлесуін былай жіктеуге болады:
Ағза ортасына химиялық және физикалық өзара әсерлесуі
Дәрілік заттардың фармацевтикалық өзара әсерлесуі – медицина практикасы үшін пайдалы әсерлерді күшейту және үйлестіру үшін әртүрлі дәрілік заттарды жұптастыру жиірек қолданылады. Оған мысал ретінде психотровтық заттарды опиоидтық анальгетиктермен қосып қолдана отырып соңғысының әсерін жоғарылату болып табылады.
Фармацевтикалық өзара әсерлесу – бұл кезде препарттарды дайындау және оларды сақтау барысында сонымен қатар бір щприцте араластырғанда, қоспалар компанентінің өзара әсерлесуі болады және өзгерістің болатындығы соншама нәтижесінде препарат керексіз болып қалады. Бұл кезде бастапқы компонетте бар болған фармакотерапиялық белсенділік төмендейді немесе жойылады. Кей кездерде жаңа ал кей кездері жағымсыз қасиеттер пайда болады.
Дәрілік заттардың ағзаға әсері адамның жасына, жынысына, генетикалық факторға, жалпы ағзаның жағдайына байланысты ерекшеленеді. А) Дәрілік заттарға сезімталдық жасына байланысты өзгереді. Балаларда, ересектерде және қарт адамдарда дәрілік заттардың әсері әртүрлі. Осыған байланысты перинаталдық, педиатриялық, гериартиялық фармакология бөлімдері жеке бөлініп шықты. Мысалы, дәрілік заттарға сезімталдығы бойынша іштегі нәресте соңғы 3 айда және ЖТН өмірінің барынша айында ересек адамдардан ерекшеленеді. Бұл көптеген ферменттердің, бүйрек қызметінің жетіспеушілігіне, гематоэнцефалдық тосқауыл өткізгіштігінің жоғары болуына, ОЖЖ толық дамымағанына байланысты олар ОЖЖ әсер ететін ейбір дәрілік заттарға өте сезімтал болады. Жасы , қартайған адамдарда дәрілік заттың сіңуі, әсер етуі баяу жүреді. Олардың метаболизмінің тиімділігі аз, препараттың бүйректен шығуы төмендеген. Бірақ дәрілік заттарға сезімталдық жоғары, соған байланысты дозаларды аз мөлщерде тағайындау қажет.
Жынысына байланысты дәрілік заттың әсер етуі әртүрлі. Мысалы, парацетамолдың әсер етуі әйелдерге қарағанда, ерлерде тезірек жүреді. Әйелдерде менопауза кезінде ішекте кальций ионының абсорбциясы баяулайды. Әйелдерде диазепамның тотығуы тез жүреді т.б жағдайлар. В) Генетикалық фактор. Дәрілік заттарға сезімталдық генетикалық негізделген болуы мүмкін. Мысалы, қан сарысуында холинэстеразаның генетикалық жетіспеушілігі кезінде миорелаксант дитилиннің әсер ету ұзақтығы жоғарлайды, 6-8 сағаг одан да көп болуы мүмкін. Сонымен қатар туберкулезге қарсы препарат изониазидтің ацетилдену жылдамдығы әртүрлі. Г) Препараттардың әсері ағзаның жағдайына, соның ішінде оларды тағайындайтын патологияға байланысты болуы мүмкін. Мысалы, ыстықты түсіретін заттар дене температурасы көтерілгенде ғана дене қызуын түсіреді. Симпатикалық иннервацияның тонусы жоғары болған сайын ганглиоблакаторлардың гипотензивтік әсері көп болады. Бүйрек немесе бауры қызметінің бұзылуымен қатар жүретін аурулар заттардың экскрециясы мен биотранформациясын өзгертеді.
Дәрілік заттарды ауру сезімін азайту үшін, гипотензивтік заттарды, артериалдық қысымды төмендету үшін және т.б белгілі бір фармакотерапиялық әсерлер алу үшін тағайындайды. Бұл препараттардың негізгі әсері болып табылады, осыған байланысты медицина практикасында қолданылады. Бірақ барлық заттар қажетті әсерлермен бірге жағымсыз ықпал да көрсетеді. Сонымен қатар медицина практикасында пайдалы әсерлерді күшейту немесе үйлестіру үшін әртүрлі дәрілік заттарды жұптастыруды жиірек қолданады. Бұл кезде де жағымсыз әсерлер пайда болуы мүмкін, ол дәрілік заттың сәйкессіздігі деп белгіленеді. Сәйкессіздік фармакотерапиялық әсердің әлсіреуімен, толық жойылумен немесе сипотының өзгеруімен, не жанама немесе уытты әсердің күшеюімен көрінеді. Дәрілік заттардың сәйкессіздігі қан кету, гипогликемиялық кома, тырысулар, гипертензиялық криз, панцитопения және басқа да жағдайлардың себебі болуы мүмкін. Сәйкессіздік жұптастырылған препараттарды дайындау және сақтау кезінде болуы мүмкін.
