Оқу құралы Қостанай 2016
жүктеу/скачать 368,75 Kb.
|
Суюндикова Ж.Т. Адам экологиясының негіздері
| Қалаға заттардың келуі. Қаланың тұрақты қалыптасуы үшін әртүрлі азық-түлік пен шикізат қажет. Қала көбінесе таза суды тұтынады.
Техногендік тасқындардың арасында ең маңызды орынды әртүрлі жанармай түрлері алады – көмір (жылына 3,8 млн т ), шикі мұнай (жылына 3,6 млн т), табиғи газ (жылына 1,7 млн т) және сұйық жанармай (жылына 1,6 млн т). Негізінде, жанармай арасындағы арақатынасы басқаша да болуы мүмкін, бірақ, жыл сайын миллионер жылына шамамен 7-8 млн т жанармай алады.Заттың орталық тасқындарында, қалаға түсетін, ең маңызды орынды индустриялық кәсіпорындар шикізат алады. Ара тәуліктік қаладағы индустриялдық арнайыландыруда шикізат әр түрлі болуы мүмкін. Милиондық қалада жалпылама моделінде полииндустриалдық ортаға алып келетін мәлімет бар, онда қара металлургия (3,5 млн т шикізат), түсті металлургия (1,0 млн т шикізат). Таулы химиялық шикізат 1,5 млн т, тезникалық өсімдік шикізаты шамамен 1,0 млн т, энергохимиялық шикізат шамамен 220 мың т құрайды. Ең маңызды орынды азықты өнеркәсіпте пайдаланатын және азық түлік дүкендеріне, рыноктерге, қоғамдық нәрдің кәсіпорындарына түсетін азық түлік алады. Жылына қала тұрғындарының қажеттіліктеріне шамамен 1 млн т азықтық өнім түсіп отырады (өңдеу кезіндегі қалдықтарды есепке ала отырып). Миллионер қалаға транспортировка кезінде, қалдықтардың белгілі бір мөлшерін өңдеуде, бір бөлігі қоршаған ортадағы тұрғындар мен обьектілерге кері әсері кезінде жылына шамамен 29 млн т (ауа мен суды есепке алмаған жағдайда) әртүрлі тағамдар түседі. Ластаушы заттардың тағдыры әр түрлі. Олардың бір бөлігі атмосфераға түседі, келесі бір бөлігі ағынды сулар мен бірге суайдынға және жер асты көкжиектерге, сонымен қатар, тағы бір бөлігі қатты қалдықтар ретінде топыраққа түседі. Миллионер қаланың атмосфералық шығындылары. Индустриалды мемлекеттердегі атмосфераның ластануының негізгі қайнар көзі – автотранспорт, индустриялық кәсіпорындар, жылу тартқыш электростанциялар. Күнделікті Жердегі атмосфераға 200-250 млн т күл, 60 млн тоннаға дейін күкірт диоксиды. АҚШта жылу электростанцияларында көмір мен мұнайды жандарғында нәтижесінде мемлекеттің ауа басейініне ауаға түсетін барлық салмақтың күкірт диоксидінің 74% және азот оксидінің шамамен жартсы түседі. Атмосфераға жылу электростанциялары арқылы түсетін күкірт диоксиді жерге жаңбырмен бірге түседі. Технологиялық үдеріс кезіндегі шаң мен зиянды газдар көп мөлшерде бөлінеді (шойынның шығарылымы, болаттың және т.б.). Қаладағы ауаның ластануының негізгі қайнар көзі болып автокөліктер саналады. Миллиондаған автокөліктер жыл сайын ауаға шамамен 200 млн т тотыққан көміртекті, 40 млн т азот оксидін бөледі. Ресейдің 150 қаласында автокөліктердің қалдықтары өнеркәсіпте орын алады (Мәскеу -88%, Санкт Петербугрг - 71%, Томск -79%, Краснодар - 76%). Ресейде 1999 жылы 30 млн автокөлік болды. Автомобиль газдары екі жүзге жуық байланысты сипаттайды. Олар көмірсутектермен (толық өртелмеген жанармайдың компоненттері), азот оксиді мен көміртек оксиді альдегид құрайды, акролейн, формальдегид, дербес жағдайда гексен мен пентен. Жанармайдың толық жанбауынан автокөліктің қозғалғышында көмірсутектің бір бөлігі күйеге айналады, құрамында смолалы заттары – ароматтық көмірсутектер және дербес жағдайда бензапирен. Автокөліктің газының ең қауіпті құрама бөлігі – органикалық қорғасынның байланысы, нәтижесінде бензинге антидентонатордың қосылуы – тетраэтилқорғасын. Қаладағы ауаның ластануында маңызды орын күкірт диоксидіне беріледі, ол сұйық және қатты жанармайдың жануынан пайда болады. Ауаның ластануының деңгейі жанармайдың сапасы мен түрінен және жылу электростанцияларының құрал жабдықтарына тәуелді. Мысалы, Ресейдегі электроэнергетиканың ауаға бөліп шығаруы 2000 жылы 3,86 млн т құрады, сонымен қатар, қатты фракция – 1,14 млн т. Шаңдандыратын көп заттарды атмосфералық ауаға металлургиялық зауыттар бөледі. Металлургиялық зауыттың шаңы темір триоксиді мен алюминий триоксидінен құралған. Ауа орталығының байыпты ластануы мұнай өңдейтін кәсіпкерлік пен мұнайлы химиялық өнеркәсіп, олардың қалдықтарының құрамында көп мөлшерде көмірсутек, күкіртті сутек, сонымен қатар, стирол, дивинил, толуон, ацетон және т.б. болады. Атмосфераға миллионер қаладан түсетін индустриалды және тұрмыстық қалдықтар әр алуан. Атмосфералық қалдықтардың көп бөлігі суға (су буы күйінде және аэрозоль) және көмірқышқыл газына тиесілі. Атмосфераға шығарылған судың массасы шамамен 11 млн т, ал көмірқышқыл газы – 1,2 млн т. Келесі массасы бойынша қалалық атмосферадағы қалдықтар құрамына – күкіртті ангидрит (240 мың т), көміртек оксиді (240 мың т) және шаң (180 мың т). Осы заттардың қалдықтарының тығыздығы 1 км миллионер қаланың ауданы күкіртті ангидриттің көміртек жылына шамамен 800 т км квадрат немесе 2 тәулік шамасында. Шаңның қалдығының тығыздығы жылына 500 т км квадрат шамасында, ал азот оксидттері – жылына 165 т км квадрат шамасында. Қала ішіндегі қалдықтардың орналасуы бір қалыпты емес. Қалдықтардың атмосфераға максималды түсуі қыс айларында, жылу электростанциялары мен қазандықтар толық жұмыс істеген кезде байқалады. Атмосфераның қабатына қалдықтарды бөлудің тағы бір маңызды компоненті –жыл сайын 108 мыңға дейін бөлінетін көмірсутектер. Келесі заттар тобы, қаладағы ауа құрамына енетін, бастапқыларға қарағанда құрамында бір екі есеге аз. Бұл топқа органикалық заттар жатады (фенолдар, спирттар, еріткіштер, майлы қышқылдар, бензол), жылына 8 мың тоннаға дейін жететін суммарлық масса. Бірдей мөлшерде (5 мың т) атмосфера құрамына енетін күкірттісутек және тұз қышқылымен араласқан хлор. Жыл сайынғы ауаның құрамына енетін күкіртқышқылы шамамен 1 мың тонна, ал фторид пен аммиак бір шама көбірек. Қорғасын, сынап, мышьяк, кадмий, бенз(а) пиреннің қалдығының мөлшері бір жылда бірнеше тоннадан жүз тоннаға дейін жетеді. Тап осы заттар адам мен тірі табиғаттың обьектілеріне зиянды болып келеді. Атмосфераға ластайтын қалдықтар жерде өзінің ізін қалдырады. Мемлекетте қардың жабынының техногендік ластануына систематикалық байқау жүргізілуде. Зерттеулер Жердің жасанды спутниктері «Метеор Природа» арқылы жүргізілуде. Мемлекет бойынша орташа көрсеткіш нақты жағдайдан ажыратылады. Сонымен, Мәскеу маңайындағы бөлек ореолдардың ластануы және басқа да қалалар мен ауылдарда орталық экономикалық ауданына 177900 км квадрат аумағына бірігіп, түйісті. Екатеринбург маңайындағы ластанудағы 32,5 мың км квадратқа дейін жоғары, ластанудың жері индустриалдық аудан Иркутск Черемховсктың маңайында 31 мың км квадратқа дейін көтерілді. Қатты және концентратталған қалалық тастандылар.Жыл сайын миллионер қала атмосфераға шығарған және оның территориясында жинақтағаны 3,5 млн тонна қатты және концентратталған тастандылар. Концентратталған тастандылар тұндырғыларда жинақталған жауын шашын және сұйық тастандылардың концентрациясын көрсетеді. Қалалық тастандылардың ішінде ең көп мөлшерді алатын ол жылу электростанциялары мен қазандықтардағы күл мен қоқыстар. Олар қалалық тастандылардың шамамен 16% құрады. Қоқыстар мен бірге қара және түсті металлургиялар, жанған жер мен оның барлық қатты тастандылардың үлесінің 30% жетеді. Пириттердің әрекетін осы түрдің зиянды екеніне мысал қылып күкірт қышқылын өндіру үдерісі кезінде алынатын пириттерді ала аламыз. Пиритті қалдықтардың жинақталуы құнды жерлердің босатылуын талап етеді. Атмосфералық жауын –шашын топырақ пен су айдындарын ластайтын оргктардың үймелерден улы заттарды (мысалы, мышьяк) жуып шаяды. Целлюлозды-қағазды және химиялық өндірістен түсетін голитты қалдықтардың да үлесі көп. Бұл қоқыс түрінің салмағы 400 мың тонна немесе барлық қоқыстың 11% құрайды.Сүректі тастандылардың да салмағы осындай болады.Қатты тұрмыстық және қантты зауыттардың қоқыстарына 10%-дан келеді. Азық-түлік өнеркәсібі шамамен 4% қоқыс шығарады. Химиялық зауыттың ағынының шашындары қоршаған ортаға айрықша кері әсерін тигізеді, миллионер қалада оның салмағы жылына шамамен 90 мың тоннаға тең. Фосфогипстің және құрылыстық қоқыстың салмағы шамамен 190 мың т, ол барлық қоқыстың 5,5% құрайды, 1% кальций хлоридін және шамамен 2% - әр түрлі еріткіштерді құрайды (спирттер, бензолдар, толуол және т.б.). Миллионер қаланың барлық қалған қоқыстары өзінің салмағынан 25% жоғарылатады және адамдар тұраты ортаға жағымды әсер етпейді, әсіресе аудандағы резина, полиметлік тастандылар, тері және т.б. жандырылса. Тұрмыстық және коммуникативті тастандыларды жиналуы, әкетілуі және зиянсыздандырулары эстетикалық және үй шаруашылық ғана емес, сонымен бірге үлкен санитарлық мәнге ие. Бұл қоқыстар адам денсаулығына өте зиянды болуы мүмкін, олар жиі-жиі инфекциялы аурудың қайнар көзі болған, ал бөлек жағдайда – эпидемия. Қоқыстарда кеміргіштер мен олардың паразиттері көбейеді, сонымен қоса, масаның әр алуан түрлері де көбейеді. Соңғы жылдары қалалық қоқыстарда әртүрлі инфекциондық аурулар, тіпті құтырған жабайы иттер өмір сүреді. Қаланың шекарасы мен табиғи ормандардағы қоқыстар түлкілерді өзіне тартады, олар вирустық аурудың жұқтырушылар болуы мүмкін. Ескі әдістермен (күйдіру, көму) жеңіл тұтас тастандылардың көп бөлігін өңдеуге болмайды. Олардың кейбіреулері (мысалы, пластмассалар) жанған кезде қоршаған ортаны қатты ластайды, ал ауданда көмілсе олар топырақтың өзін –өзі тазартудың қарапайым процессін бұзады. Синтетикалық материалдарды зиянсыздандыру әлемдік проблемаға айналды. Жақсы ұйымдастырылған жұмыста қалдықтардың санын 50 % дейін азайтуға болады (азық түлік тастандылары, қағаз, қатты қағаз, металдар, пластмассалар), бұл жағдайда қоқыстың компоненттерін іріктеп және қайта өңдеуге жіберіледі. Жабық аудандардың біразы коммуникативті тастандылармен ғана емес сонымен бірге, үй шаруашылығынан шығатын химиялық қоқыстармен де ластанады. Біраз аймақтардан он жылда жинақталған химиялық тастандылардың грунттық суға енуінің басталуы туралы алаңдататын хабарламалар келіп отырады. Қалалық ағынды сулар. Заманауи қалалар табиғи суларды интенсивті түрде ластайды. Индустриалдық кәсіпорындардың ағындарымен бірге су айдындарына металдардың токсинді бірігулері бүлдіреді (кадмий, қорғасын, фтор) және металл еместер, агрессивті сұйықтықтар, үстірт белсенді заттар, минералды және органикалық заттар, мұнай өнімдері және т.б. Алдағы судың пайдалануында үлкен зиян ол көлдер мен өзендердің және т.б. су бастауларының прогрессивті ластануы. Қазіргі таңда әлемдегі барлық мемлекеттерде жылына 420 км квадрат су қоймаларын ластайтын өндірістік және тұрмыстық тастандылар. Ластану сулы флора мен фаунаның арасындағы биологиялық тепе– теңдікті бұзады. Химиялық тастандылар биологиялық циклдың өзгеруіне алып келуі мүмкін. Суды тек қалалық, тұрмыстық және өндірістік тастандылар ғана емес сонымен қатар, мұнайдың ағуы, су қоймаларына пестицидтердің түсуі, топыраққа химиялық байланыстар мен т.б. токсиндердің түсуі ластайды. Миллиондаған тұрғындары бар қалалар жыл сайын каналдық желі арқылы 350 млн т ластанған ағынды суды шығарады. Қалалық ағынды сулар құрамында 16 мың т өлшенген заттар, 25 мың т фосфаттар, 5 мың т азот құрайды. Қалалық ағындарда активті заттардың мөлшері 600 т дейін жетеді мұнай өнімдері әлде қайда көбірек ( 2,5 мың тоннаға дейін). Айтылған заттардан бөлек, миллионер қаладағы ағындардағы суларда биологиялық белсенді химиялық заттар табылды. Сонымен ағын судың құрамына, фтор400-1000 т, мырыш – 25 т, мыс – 25 т, мышьяк – 14 т және т.б. Осы заттардың су ағындарында болуы елді мекенде индустриалды мамандықтардың болуымен тікелей байланысты. Қалалардың ағынды сулары олардың шығу жерлерінен төмен орналасқан ауыз суға кері әсер етеді. Олардың ауыл шаруашылығында, тұрмыста пайдаланатын ауыз су көкжиектеріне енгенде экологиялық ауыр жағдайлардың себебі болады. Ақырында, қалалардың ағынды сулары қалаға түсіп және шығып отыратын заттардың ортақ теңгерімінде негізгі рөл ойнайды. Үлкен қалалардан ластанған судың қалдығы он, тіпті жүз километрге дейінгі табиғи ағын суларға тарайды және қалалық ағын суларының бастауларынан төмен орналасқан ішетін судың бастауларына кері әсер етуі мүмкін. Қалалық мәселенің сау кешені жерасты суларымен байланысты.Сонымен, Мәскеуде гидрогеологиялық үдерістердің теріс әсері үш себеппен анықталады: 1) топырақтың, судың беткі қабаты және атмосфераның ластануы; 2) Мәскеу мен Подмосковьедағы жер қойнауындағы артезиандық судың пайдалануы; 3) су тасымалдайтын коммуникациялардан судың ағып кетуі. Атмосфералық ауаның ластануының жоғарылауы, қорғалатын орман алқаптарының деградациясы және басқа да себептер қаладағы жаңбыр мен қардың құрамы табиғидан әлде қайда ерекшеленеді. Жаңбырдың қышқылдығы жоғарылайды (тіркелген көлемі рН 4,2 ден төмен), химиялық құрамы өзгереді (аммоний нитратына дейін), қар 30-40 г/л-ге дейін натрий хлориді мен калийді құрайды. Қаланың топырағына атмосфералық түсуі металдардың жоғарғы концентрациясын құрайды (фон мен КРАдан он және жүз есе жоғары). Топырақтардың сорбенттік қабілеті ластандырушыларға жойылған, мысалы, хлор ионы үшін нөлге тең. Грунттық суларға ластану жолында топырақ кедергі бола алмайды. Үлкен қалалар үшін өмірлік маңызды проблемалардың бірі – қала мен оның маңайындағы жер асты суларының тазалығы және көлемніңсақталуы. Өкінішке орай, көптеген қалаларда бұл проблема қалалық шаруашылықтың мамандарының есінен тыс шығады, ауыр экологиялық жағдайқаласалушылық мынадай салдарға алып келеді: ауыз судың ластануы, қаланың үсті мен олардың бөлек аудандарында артезиандық бассейннің және т.б.. Бұл проблемаларды Мәскеу мысалында қарастыруға болады. Мәскеу мен жақын Подмосковьедегі артезиан суының күшейтілген және ұзақ пайдалануы олардың деңгейі мен кернеудің жұмысының төмендеуіне алып келеді. Қазіргі кезде қаланың территориясының көп бөлігіндегі терең ауыз сулар қысымсыз болғандықтан, артезианды болудан қалған. Мәскеу кеңесінде қабылданған қаладағы артезиан суларын алуға тиым салатын шаралардың тиімдісі қалмады. Тек соңғы жылдары артезианды сулардың деңгейінің тұрақтануы және олардың қалпына келу тенденциясы белгіленді. Кернеудің азаюы Мәскеу өзенін таза артезианды сулардың суық кілттері қоректендірмей, керісінше, қатты ластанған өзеншіл және топырақты сулары артезиан қыртыстарына жетіп жатыр. «Құрылыстық нормалар мен заңдардың» қадағаламауы жәнебейсауат уақытылы жер асты су әкелетін коммуникацияның реконструкциясы(су құбыры, сарамжал саран фекал, жаңбырлы және коммуникациялық кәзірлер, жылу трассалары) олардағы сұйықтықтың шығынының мөлшерінің орташа 4% дейін әкеледі. Мәскеу территориясының жартысында 1996 жылғы кәріздерден судың ағуы М.С.Орлов бойынша топырақ суының нәрінің негізін қалады, ол соңғы деңгейдің жоғарылауына яғни судың басуына алып келеді. Оның көптеген жаман жақтары бар: • Ауаның жер беті қабатында ылғалдылығының артуы салдарынан адамның туа пайда болған аурулары өршиді; • Ғимараттардың іргетастары, құбырлар, күштік кабельдер мен байланыс желілері бұзылады; • Еден астында шыбындар көбейіп, зең дамиды; • Топырақ батпақтанады; • Ағаштарда әр түрлі шіріктер мен құрғақ бұтақтар пайда болады. Акустикалық ыңғайсыздық. Үлкен қаланың өмірлік ортасын шу қатты бұзады. Өндіріс жағдайында ол технологиялық құрал-жабдықтар мен көлік құралдарының жұмысы салдарынан пайда болады, ал қала көшелерінде – көліктер мен адамдар кесірінен туындайды. Көлік тасымалдаудың бөлігіне, бірінші орында автокөліктердің бөлігіне қоршаған ортаның айқай шумен ластануының басым бөлігі (70-90% дейін) кіреді. Мәскеуде көлік тасымалы айқай шудың негізгі көзі болып табылады. Көлік тасымалдауынан туындайтын айқай шудың жоғарғы деңгей аймағында үш миллионнан астам адам немесе Мәскеудің 30% тұрғыны өмір сүреді. Соңғы жылдары қатты дыбыс деңгейі қаланың негізгі желісі бойынша 5дБа өсті жалпы 78-82 дБа құрайды. Акустикалық қолайсыздықтың аймақ ені кейбір жағдайларда, күндізгі уақытта 700-900 м жетуі мүмкін, ол ұсынылған құрылыстың түріне байланысты. Мейрам күндері қатты дыбыс көшеде орналасқан дауыс ұлғайтқышпен толықтырылады. Соңында, үй тұрмысында – бұл дыбыс тұрмыстық электрқұрылғылардан, радиодан және телеаппаратурадан. Бұл қатты дыбыстардың ерекшелігі – олардың мерзімсіздігі, яғни күшеюі мен бәсеңдеуі кенеттен пайда болады және жалғасуымен даусын өзгертеді. Олардың әсерінің қарқындылығы жиі адамның сезімталдығының анық тамырын арттырады. Ағза қатты дыбыстарға ессіз деңгейде жиі жауап береді, ол адамда мынадай реакцияны тудырады: психологиялық қарбаластықтың өсуі, ішкі қарбаластық. жүктеу/скачать 368,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|