Оқулық Ң гі I f L ' h p t L Триумф т алматы 2006 ббк 45 184
!-103 төл алуға болады
жүктеу/скачать 23,36 Mb. Pdf көрінісі
|
!-103 төл алуға болады. Қырдың қызыл ірі қара малын іріктеу, конс эне сүтінің майл оының мықты бүқасынан өрі ас ы лд андырудьщ ьш өсіру. Қьшд линия тараған 357-Н, Злодей 459-Н, Бөнц Удалой 463-Н, дхмет, Сргган ү9-Н, Аргус 31-Н т.б. ең жақсіа ірі қара малының лшіиясы: Май \ дамыту, сүт өнщдшіги қызыл ірі қагаг малы Виктория ДН ЗАН ІРІ KARA ШАРУАШЫЛЫҒЫ 124 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 2 3 -с ур ет . К рр ды ң қы зы л гұ қы м ы н ы ң си ы р ы . 126 ьұл ірі қара малының асыл түқымды табындары оңтүстік Украинаға, Краснодар және Ставрополь өлкелерінде, Ростов және Омск облыстарына тараған. Молдавия, Өзбекстан, Казак- стан шаруашылықтарына да- көптеген табындары шоғырлан- Қырдың қызыл ірі қара малы Қазақстанның жеті облысы- ның колхоздары мен совходары Солтүстік Қазақстан облы- сының «Мамлют» жөне «Токушин», Қарағанды облысының «Караганды» және «Красная поляна» шаруашылықтарында болған. JIA ТВИЯНЫҢ крізыл туқьшды ірі кдрасы бірыңғай сүтті асыл түқымға жатады. Латвияда жергілікті ірі қаралар ангельн және дания қызыл ірі қара малының бүқала- рымен өндіре шагылыстыру арқылы шығарылған. Оган себеп болған Латвияның экономикалық жағдайлары, әсіресе май өнеркәсібінің дамуы болды. Латвияның қызыл ірі қара малының түсі қызыл, қоңыр қыз- ғылт және өр түрлі реңді қызыл. Түрқы созыңқы. Сүт желіні мен кеудесінің орта бөлігі жақсы дамыған. Желіні үлкен жөне аумақты, сауылғаннан кейін жақсы қайтады. Желіні көбінесе тегене немесе тостаған тәрізді, барлық сүт бөліктері бірқалыпты дамыған. Емшектерінің үзындығы, жуандығы орташа, емшек аралықтары кең. Бүлшық етгері, кеудесі, тері асты клеткалары орташа дамы- ған. Дене пішіні сүйірлеу. Бүкіл түрқы сопақшалау, ішті. Си- рақтарының жіңішкелігі орташа, түяқтары мықты. Орташа сүт өнімділігі 3500-4000 кг, сүтінің майлылығы 3,9-4%. Ірі КаРа малының тірідей орташа садмағы 500-550 кг. Лат- вия қызыл ірі қара малының 21 линиясы бар. Олардың ішінде ең маңыздысы: Кам Бридеруп А В -836, Д он и с Одинс АВ-20-29, Гунар Рекс АВ-106, Прамшан ЛВ-342, Атамс Грес- тис Л В-16798 т.б. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ — 127 ■— ■ — — Л О ш й а. рн о, & S; ■А о: s вв н с« ч 1 I I ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 2 5 -с ур ет . Л ат ви я қы зы л қо ң ы р ір і қа ра тұ қы м ы н ы ң си ы р ы . — — — — — — " 129 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 2 6 -с ур ет . Э ст он ір і қа ра гү қы м ы н ы ң қы зы л тү ст і б ү қ ас ы . 130 ш т ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ « 2 7 -с ур ет . Э ст он ір і қа ра тү қы м ы н ы ң қы зы л тү ст і си ы р ы . Бүл түқымды асылдандырудың негізі — сүттілігін, сүтінің майлылығын, тірідей салмағын жөне еттілігін одан әрі дамыту. А ш л түқымды табындары Латвия, Беларусь, Ресейге, Қазақ- стан Республикаларының шаруашылықтарына тараған. Қазақстанда асыл түқымды мал өсіру жоспарына кірді. Кейінгі санақ бойынша біздің республикамызда мал басы 200 мыңнан асты. Әсіресе, Қазақстанның Қостанай, Көкшетау, Ақмола, Торғай, Қарағанды, Орал т.б. облыстарының колхоз- дары мен совхоздарында кеңінен тараған. Латвия қызыл ірі қара малының асыл түқымдарын өсіру жүмысымен Қостанай облы- сьгаың «Мичурин», Ақмола облысының «Новоникольск» жөне «Урюпинск» совхоздары айналысқан. Бүл аталған совхоздарда Латвия қызыл ірі қара малының өнімдік көрсеткіштері жоға- ры, Қазақстанның жерін жерсінуі және бейімділік қасиеті жақ- сы болды. АЙ РШ И Р ірі кдрасының түқымы — Шотландияның оңтүстік-батысында шыққан. Көптеген ғалым- дардың дерегі бойынша айршир ірі қара малы Ла-Манш айма- ғында жергілікті ірі қараны қан алмастыру төсілімен Тисватер, Голланд, Фламанд, тағы Альдерней ірі қара малының бүқала- рымен шағылыстыру арқылы шыққан деседі. Айршир ірі қара малы солтүстік Еуропа жөне Америка континенттерінде жақсы бейімделген. Бүрьшғы КСРО мемлекетіне Үлы Октябрь рево- люциясына дейін өкелінген. 1933-1935 жылдары 100 бастай Айршир ірі қара малы Финляндиядан өкелініп, Новгород, Ле нинград, Москва облыстарына ж әне бүрынғы Карелия АССР-ына, т.б. Ресейдің облыстарьша шоғырландырылған. Бүл ірі қараның түсі - қызыл ала (ақ денесінде қызыл таң- балар көп). Кейбір малдарында қызыл немесе ақ түстілері жиі кездеседі. Сиырлары тікелей сүтті бағытқа жатады, сүйегі жеңіл жүқа (жіліншік орамы 17-18 см), орташа бойлы (шоқтығының биіктігі 123-125 см). Басы жеңіл, үзындау, мүйізі жоғары қайы- рылған; мойыны жіңішкелеу. Дене түрқының орта шеңі жақсы дамыған (денесінің қиғаш үзындығы 157-159 см), кеудесі кең .............................. .......................................................................................................................................................................... 131 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ (63-65 см), ал кеуде ені орташа (36-38 см), дене етінің дамуы орташа, желіні көбінесе тегене төрізді, емшектері тең дамыған, терісі жұқа, жұмсақ. Айршир ірі қара малы тез жетілгіш, төзімді, солтүстік Еуро па аймағына жақсы бейімделген. Финляндия мемлекетінде аса сүтті сиырларды 18-22 жасына дейін үстайды. Финляндия және АҚШ-та аса сүтті сиырларының ғүмырлык сүті 110-117 мың кг-ға жетеді. .к V\ Бүзауларьшьщ тугандагы орташа салмагы 28-30 кг, 12-ай- лыгында 220-260 кг, сақа сиырлар 450-500кг, бүқалар — 700-800 кг, ал кейбір сиырларының салмагы 660 кг, бүқалары- ның салмагы - 1000 кг жетеді. Ленинград облысының «Новоладожск», «Михайловск», Мәскеу облысының № 1 асыл түқымды жылқы зауытьшың фер- масьщца айршир сиырларынң сүті жылына 3700-5000 кг жетеді. Аса сүтті сиырларының сүті 10-14 мың кг жеткен, әсіресе осын- дай көрсеткіштер Финляндия жэне Канада мемлекеттерінің шаруашылықтарында жиі кездеседі. Финляндияда өсірілетін айршир сиырлары сүтінің орташа майлылыгы 4,5%-га жетуде. Бүрынгы КСРО шаруашылык- тарында бүл көрсеткіш 3,8%-дан 4,47%-га дейін жетеді, ал Мәскеу облысы №1 асыл түқымды жылқы зауытында сиыр сүтінің майлылыгы 4,5-5,1%, сүтінің белогы 3,5-3,8%. Айр шир ірі қара малының еттілігі орташа дамыган. Бордақы- ланган ж эн е жайы лы мнан к ей ін гі бүқаш ы қтары ны ң тәулігіне қосатын салмагы 700-850 г, үша шыгымы 50-54%, бордақы ланган малдыкі - 60% -га д ей ін . Ф инляндия мемлекетінде айршир ірі кара малын асылдандыру жүмы- сын төрт генеалогиялық топ арқылы жүргізеді, олар А, В, С жэне Д деген қарыптармен белгіленген. Айршир ірі қара ма- лының бүқалары н Қ азақстан шаруашылықтарына да өкелінген. Мүнда жергілікті ірі қара түқымдары сиырлары- ның сүтінің майлылыгын жогарылату үшін, өрі олардың желіндерін жақсарту үшін айршир бүқаларын қолдануда. Мысалы, Алматы облысы «Томаровский» совхозында осын- дай жүмыстар іске асырылды. ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 2 и \о X 2 2 Г Я О. й ш Я Ш Q. • (■I C l а S о- 5 6 I I «О ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 134 ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 2 9 -с ур ет . А й р ш и р ір і қ ар а т ү қ ы м ы н м ң с и ы р ы . 135 ЖЕРСІ асыл түцымды ірі кцрасы оғапланған. XVIII ғасьтдан казіогі өзара шағылыстыру арқылы өсірілуде. Бұл асыл түкымды мал сүтгі ірі қара малы ішінде сүтінің майлылығы жағынан бірінші орын а лады. Гірі салмаі қара малының сүттілігі 3500 кг, сүтінің майлылығы 5,5-6%. маусымда сүтінің майлылығы 5,6-6%-ға жеткен. Жаңа Зеландия жерінде Жерсі ірі қара малынан 7-8 мың кг- ға дейін сүт сауады (400-550 кг таза май). Жерсі ірі қара малының түқымы Батыс Еуропа, АҚШ, Ка нада, Жаңа Зеландия, Австралия мемлекеттеріне көп тараған. Жаңа Зеландиядағы сүтгі ірі қара малының 85%-ы осы Жерсі ірі қара малы түқымы. Жерсі ірі қара малы өз елінде жыл бойы жайылымда бағыла- ды. Қыс айларында күніне 2,5-3 кг қосымша шөп береді, ал сүрлемнен, әсіресе тамыржемістілерден 40 кг-ға дейін береді. Сауу маусымы уақытында жемді 2-3 килограмға дейін ғана береді. 30-сурет. Жерсі ірі кдра түкымының сиыры ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ Жерсі ірі қара малының түқымы Кеңес Одағында 1948 жыл- дан бастап океліне бастады. Бул түқымның жерсінуі, жаңа жер- іе бейімделуі жақсы. Жерсі ірі кара малы сүтті түкымға жата ды. Дене күрылысының ерекшеліктері — маңдайы кең, басы қысқа келеді. Түр-түсі ақшыл қоңырдан жиренге дейін ауыт- отырады кездеседі. Бүл түқымның бүқалары барлық мемлекеттерде жергілікті ірі карал ардың сүтінің майлылығын көбейту ушін колданыла- ды, одан алынған бүқанның көрсеткіштері өте жақсы. Қазақстанда таза түқымды мал табындары негізінен Алма- Алматы табындарын ланылады. Ірі қараның сүтті-етті тұқымдары СИММЕНТАЛ асыл түкіымды ірі кцра малы — етті-сүтті түқымға жатады. Швейцариядан Италияға, Фран- цияға, Австралияға, Германияға, Чехословакияға, Ресейге, Онтүстік Америкаға әкелінген. Бірақ Оңтүстік Америка мен Африкаға көп таралған жоқ. Еуропа мемлекеттеріне көп та- ралып, жергілікті ірі қара малын асылдандыру үшін колда- нылады. Біздің мемлекетке симментал ірі қара малы өткен ғасырдың басында әкеліне бастады. 1926-1927 және 1930 жылдары шет елдерден өкелінген симментал ірі қарасы асыл түқымды мал совхоздарының табындарын толықтыруда ерекше роль аткар- ды. Жаңа табиғи-өлкелік аудандарда жаксы бейімделіп жерсіне бастады. Бүрынғы Кеңес Одағында симментал ірі қара малы саны жа- ғынан бірінші орында (14 млн. астам), әрі барлык республика- ларға тараған. Әкелінген симментал ірі қара малын асылдан- ДЫРУ ү ш ін қ о л д а н а д ы , себебі б ү л т ү қ ы м е т т і ж ә н е с ү т т і, ал тір ід е й са л м а ғы ж о ғар ы . ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 3 1 -с ур ет . С и м м ен та л ір і кд ра тұ қ ы м ы н ы ң б ұ к д сы . -------------------------- ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 3 2 -с ур ет . С и м м ен іа л ір і қа ра тұ қ ы м ы н ы ң си ы р ы . Түсі негізінен сары ала, қызыл аласы да кездеседі. Дене қүры- лысының сипаттамасы: басы үлкен, жалпақ, маңдайлы. Мойы ны еіті, арқасы мен белі түзу және жалпақ, жауырыны үзын, сандары етті, сирақтарының үзындығы орташа, мықты, сүйек буындары жақсы жетілген. Терісі мықты, ауыр (тірідей салмағының 14%-ы). Денесі өте ірі. \ Бүзауларының тірідей салмағы туғанда 35-46 кг-ға дейін тар- тады, 6 айлығында 190-220кг-ға жетеді. Ірі қара малының орта ша тірідей салмағы 550-650 кг, бүқаларының салмағы 850-1000 кг. Кейбір ірі қара малының салмағы 870 кг дейін жетсе, бүқа- ларының салмағы 1300 кг жеткен. Симментал ірі қара малы жақсы бордақыланады, ал етінің дөмі жақсы. Семірту уақытында күніне 800-1000 г салмақ қоса- ды, (18 айлығында тірідей салмағы 440-480 кг жетеді). Жас ма- лының ет шығымдылығы 56-58% болса, үлкендерінікі 64%-ға жетеді. Сүттілігі өр жерде әр түрлі. Украина шаруашылықтарында- ғы симментал ірі қара малының сүттілігі 9000 кг-ға жетеді. Ар тистка атты ірі қара малы 5 маусымда 305 күннің ішінде май- лылығы 3,9% 12950 кг сүт берген. Ондай сүтгі сиырлар бүл түқымда көп. Қазақстанда бүл ірі кара малының ең бағалы түқымдары Павлодар облысының «Песчан» жэне «Павлодар» асыл түқым- ды совхоздарында, Шығыс Қазақстан облысының «Северо- Убинск» асыл түқымды совхозында, Павлодар жэне Орал об- лысының колхоздары мен совхоздарында бірқатар асыл түкымды фермаларында шоғырланған. Симментал ірі қара малы Ақмола, Шығыс Қазакстан, Орал, Көкшетау, Қостанай, Пав лодар, Семей және Шымкент облыстарында өсіріледі. — ________________________________________________________________________________________ 139 ШВИЦ асыл т үқымды ірі кара малы — Швейцарияның таулы аймақтарында шыққан. Бүл ірі қара көптеген жылдар бойы іріктеу, сүрыптау арқылы шығарылған, жергілікті аймаққа өте жақсы бейімделген. Бүл түқым сүтті- ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ етті бағытқа жатады, сондықтан сүтті де, етгі де жақсы беретін түқым. Түсі қоңыр. Швейцариядан солтүстік Италия және Ав- стрияға әкелінді. XIX ғасырда швиц ірі қара малы түқымын Ф ранцияға, Ч ехословакияға, И спанияға т.б. Еуропа мемлекетгеріне, әрі Америка мен Африкаға әкелген. Табиғи экономикалық жағынан айырмашылығы көп, асыл дандыру жүмысында да айрырмашылығы бар, төл өсіру, бағу- күтуінде де өзгешіліктері бар, әр түрлі мемлекеттерде швиц ірі қара малының өзіндік ерекшеліктері бар. Италия мен Францияда швиц ірі қара малының тірідей сал магы үлкен, сүттілігі өте жоғары, ал еті сапалы. Австрия және ФРГ мемлекеттерінде швиц ірі кара малының аяқтары қысқа, дене түлғасы ықшамды, сүтгі-етті типті болып келеді. Сүтінің көрсеткіші жоғары аталған мелекеттерде және Швейцариянын өзінде, асылдандыру кітабы бойынша, 4200-5000 кг жетсе, сүтінін майлылығы 3,6-4,0%. Еуропада аса сүтті сиырларының сүті 9500-17100 кг-ға дейін, сүтінің майлылығы (кейбір сиырлардыкі) 5%-ға дейін жетеді. АҚШ-та Швиц ірі кара малы өте ірі, констиутциясы мык- ты, көбінесе сүтті типке жатады. Асыл түқымды кітапқа кірген сиырларының сүті 5000-5600 кг, сүтінің майлылығы 4,0-4,1%. Аса сүтті, кейбір сиырларының сүті 15800 кг жет се, ғүмырлық сүті — 139 мың кг-ға жетеді. Ресейге Швиц ірі қара малы өткен ғасырдың орта кезінде түсе бастады. Бүл түқымның жақсы деген табындары Смоленск облысының шаруашылықтарында шоғырланған, өсіресе Тимирязев а.ш. академиясының фермасында, Украинаның Майнов а.ш. мектебінің шаруашылықтарында. Асыл түқымды ірі қара малын басқа да Ресейдің шаруашлықтарына әкелінген, онда жергілікті ірі кара малы сиырларын Швиц бүқаларымен қашыру жүмысын жүргізген. Өткен ғасырдың 80-жылдары Швиц ірі кара малын Марин Республикасына да экелген, онда жергілікті юрин атты ірі кара түқымын шығаруға қол- данған. Біздің елімізде бүл ірі қара малының сүтті-етті типі көп тараған, ал кейбір табындарда сүтті немесе сүтті-етті типтері де кездеседі. 140 ______________________________________________________________________________________________________________________ ІРІ ҚАРА ШАРУАШЫЛЫҒЫ 141 чСүтті типті Швиц ірі қара малының етті-сүтті типке қара| ған&а дене түрқы үзын, төрт бүрышты, еті орташа жетілген, тірідей салмағы онша үлкен емес, ал сүттілігі өте жоғары бо лып келеді. Сүтті-етті типті сиырларының дене бітімі ықшамды, еті жақсырақ дамыған, ал тірідей салмағы және сүт өнімі жагы- нан сүтті типке жататын сиырларға қарағанда кемдеу. Швиц ірі қара малының түсі коңыр, ал түмсық айналасы ақшыл, бүқаларының басы, мойыны, дене түрқысының алдыңғы бөлімі қаралау болып келеді. Сиырларының басы қысқа, маңдайы жалпақ, мүйіз үштары қаралау,дене түрқы үзындау (денесінің қиғаш үзындығы — 156-160 см), арқасы, белі түзу, кеудесі кең (67-69 см) жөне енді (42-45 см). Швиц ірі қара малы өте ірі (шоқтығының биіктігі 129-132 см), аяқтары мық- ты, алшақ орналасқан (жіліншік орамы 19-20 см), терісі жүқа, тығыз; желіні аумақты, емшегі цилиндр тәрізді, сүт тамыры жақсы дамыған. Бүзауларының туғандағы салмағы 33-40 кг, 12 айлықта- рында 260-300кг жетеді. Сақа сиырларынын тірідей салмағы 480-550 кг, бүқалары 800-950 кг, ал кейбір сиырлары - 800 кг-ға, бүқалары 1300 кг-ға дейін жетеді. Швиц ірі қара малының етінің сапасы жақсы. Төлдерін интенсивті түрде ба- ғып-күтсе, тәулігіне 750-1000 г дейін салмақ қосады. Үша шығымы 50%-дан 60%-ға жейін жетеді, өрине бүл көрсеткіш малдың жасына, қоңдылығына және тірідей салмағына бай ланысты. жүктеу/скачать 23,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|