ОҚулық Алматы, 2013 2 Əож кбж қ

159

 

жобалы  жұмыстарды  өзекті  зерттеулердің  қатарына  жатқызуға  бо-

лады.

Соңғы  жылдарда  əлемдік  жаһандану  үрдісінде  табиғатта  тепе-

теңдік жағдайында сақталып тұрған кейбір химиялық элементтердің 

адам ағзасында бірден көбейе түсуі жəне ағза үшін маңызы бар эле-

менттер мөлшерінің кеміп кетуі байқалуда. Химиялық элементтердің 

барлығы да тиісті мөлшерден артық болса немесе азайып кетсе адам 

ағзасына  кері  əсер  ететіні  анықталған.  Химиялық  элементтердің 

табиғатта  таралу  жағдайларына  жасалған  зерттеулер  бойынша 

жердің массасының шамамен, 50%-ын оттек, 25%-дан астамын крем-

ний құрайды. Он сегіз элемент – оттек, кремний, алюминий, темір, 

кальций, калий, натрий, магний, сутек, титан, көміртек, хлор, фос-

фор, күкірт, азот, марганец, фтор, барий – жер массасының 99,8%-ын 

құраса, ал қалған  0,2%-ы барлық басқа элементтердің үлесіне тиеді.

Элементтердің  ағза  мен  қоршаған  ортада  əркелкі  таралуы 

олардың  сіңірілуіне,  табиғи  қосылыстардың  судағы  ерігіштігіне 

байланысты.  Суармалы  жерлерден  жылына 6 млн.т.  тұздар  ша-

йылып,  жер  бетіне  таралып  отырады.  Бұл  көрсеткіш  жылдар 

өткен сайын 12 млн. тоннаға дейін артатындығы жайлы ғылыми 

болжамдар бар.

Кремнийдің,  алюминийдің  табиғи  қосылыстары  суда  ерімейді, 

сондықтан  олар  тірі  ағзаларға  сіңірілмейді.  Тірі  жүйелер  негізін, 

ағзаның 97,4%-ын  құрайтын элементтер – органогендер: көміртек, 

сутек, оттек, азот, күкірт, фосфор (көміртек негізгі органоген). От-

тек  пен  сутекті  көміртектің  органикалық  қосылыстарының  тотығу 

жəне  тотықсыздандыру  қасиеттерін  реттеуші  ретінде  қарастыруға 

болады. Қалған үш органоген – азот, фосфор, күкірт ферменттердің 

белсенді ортасын түзушілер. Элементтерді тірі ағзалардағы орташа 

мөлшеріне қарай үш топқа бөледі:

1. Макроэлементтер (оттек, сутек, көміртек, азот, фосфор, күкірт, 

кальций,  магний,  натрий  жəне  хлор);  ағзадағы  мөлшері 10%-дан 

жоғары болады.

2.  Микроэлементтердің  (йод,  мыс,  мышьяк,  фтор,  бром,  строн-

ций, барий, кобальт) ағзадағы мөлшері 10%-15%.

3.  Ультрамикроэлементтер  –  сынап,  алтын,  уран,  торий,  радий 

жəне т.б. Олардың ағзадағы мөлшері 15%-дан төмен.

Əртүрлі жасушалар мен ағзалардың түзілуі мен өмір сүруі үшін 

қажетті элементтер биогенді элементтер болып табылады. Тіршілік 

160

үшін  маңыздылығына  қарай  химиялық  элементтерді  үш  топқа 

бөледі:

1. Тіршілікке қажетті элементтер. Олар адам ағзасында үнемі 

болады  жəне  ферменттер,  гормондар,  дəрумендер  құрамына 

кіреді : H, O, Ca, N, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, 

Mo, V. Олардың жетіспеушілігі адамның қалыпты өмір сүруін 

бұзады.

2.  Қосымша  элементтер.  Бұл  элементтер  жануар  мен  адам 

ағзасында болады: Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Cl, As, 

Rb, Pb, Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. Олардың биологиялық 

маңызы осы уақытқа дейін толық  зерттелмеген.

3. Өте аз элементтер. Адам жəне жануар ағзаларынан табылған, 

мөлшері жəне биологиялық маңызы белгісіз.

5.7. Ауыр металдар

Топыраққа түскен ауыр металдар негізінде оның беткі қабатында 

шоғырланады.  Топырақта  ауыр  металдардың  арылуы  өте  баяу. 

Топырақ қабатынан ауыр металдардың жарты мөлшеріне дейін ары-

луы Zn үшін – 70-510 жыл, Cd- 13-110 жыл, Cu – 310-1500 жыл, Pb- 

740-5900 жыл қажет.

Топырақ  қабатындағы  осы  металдардың,  əсіресе  жылжымалы 

түрлерінің  маңызы  зор.  Жылжымалы  түрінде  ауыр  металдардың 

өсімдікке  сіңу  немесе  суға  еріп  араласу  мүмкіндігі  жоғары.  Осы 

себептен  топырақ  қабатындағы  ауыр  металдардың  уыттылығы 

осы  жылжымалы  түрінің  мөлшеріне  тікелей  байланысты.  Ауыр 

металдардың  жылжымалы  түрлері  химиялық  реакциялардың  сал-

дарынан  қиын  еритін  қосылыстарға  айналуы  немесе  топырақ 

қалдықтарымен сіңіріліп бекітілуі мүмкін. Керісінше жылжымайтын 

түріндегі  ауыр  металдар  топырақ  қабатындағы  ортаның  өзгеруіне 

байланысты жылжымалы түріне өтіп, топырақ ерітіндідегі ауыр ме-

талдар мөлшері артады. 

Топырақ қабатындағы ауыр металдар:

1) Топырақтың қатты фазасының құрамындағы берік байланған 

ауыр металдар;

2)  Топырақтың  қатты  фазасы  құрамындағы  ауыр  металдардың 

жылжымалы түрлері;

161

 

3) Топырақ ерітіндідегі ауыр металдар қосылыстары;

4) Топырақ ауасының құрамындағы ауыр металдар қосылыстары;

5)  Тірі  ағзалар  құрамында  ауыр  металдар  қосылыстары  сияқты 

негізгі түрлерге бөлінеді.

Топырақтың  қатты  фазасымен  берік  байланған  ауыр 

метелдарға – біріншілік жəне екіншілік минералдардың құрамына 

кіретін  химиялық  қосылыстар,  қиын  еритін  тұздар,  органикалық 

жəне органо-минералды заттар жатады.

Топырақ  қатты  фазасы  құрамындағы  ауыр  металдардың 

жылжымалы  түрлеріне – топырақтың  сіңіру  кешініндегі  алма-

сып ауысуға қабілетті иондарды жатқызады, борпылдақ байланған 

қосылыстар – жеңіл жəне орташа еритін тұздар мен кешендер.

Топырақ ерітіндідегі ауыр металл қосылыстарына еркін ион 

жəне олардың су жəне басқа химиялық элементтері молекулары мен 

иондардың өзара əрекеттесуі нəтижесінде пайда болған жылжыма-

лы қосылыстар жатады.

Топырақ ауасында ауыр металдар кейбір газдар түрінде кездесуі 

мүмкін.

Тірі ағзалар құрамындағы ауыр металдар ең алдымен, микроэле-

мент түрінде кездеседі, белгілі жағдайларда жоғары мөлшерде ауыр 

металдар иондарын топтастыру мүмкін.

Техногендік  əсері  нəтижесінде  ауыр  металдар  негізінде 

топырақтың жоғары қабатында жиналады. Ал қоршаған ортада тірі 

ағзаларға  қауіп  тудыратын  ауыр  металдарды  жылжымалы  түрлері 

болып табылады.

Топырақ қабатындағы ауыр металдардың өзгеруіне, көшіп-қону 

қасиеттеріне, жылжымалығына төмендегі негізгі факторлар:

1) топырақтың механикалық құрамы;

2) топырақтың қышқылдығы (рН көрсеткіші);

3) топырақтың буферлігі;

4) органикалық зат мөлшері жəне тағы басқалар əсер етеді

Топырақтың  механикалық  құрамы.  Ол  ауыр  металдардың 

жылжымалығына  тікелей  əсер  етеді.  Механикалық  құрамы 

ауырланған  сайын  топырақ  бөлшектері  мен  жылжымалы  түріндегі 

ауыр металдардың бекітілуі артады.

Топырақтың  қышқылдығы.  Топырақтын  рН  көрсеткіші  ауыр 

металдардың  жылжымалығына  айтарлықтай  əсерін  тигізеді. 

Қышқыл  ортада (< рН 5,5-6) Pb, Zn, Cu сияқты  ауыр  металл 

11–1427

162

иондардың  жылжымалығы  арта  түседі,  ал Cd жəне Co иондары 

сілтілі (>рН -8) ортада өсімдіктерге жақсы сіңеді.

Топырақтың буферлігі. Топырақ жүйесінен топырақ ерітіндідегі 

микроэлемент қоспаларын белгілі бір кезеңге дейін бір концентра-

ция деңгейінде ұстап тұру қабілеттілігі бар. Топырақтың бұл қасиеті 

оның құрамындағы қарашірінді, физиологиялық балшық, карбонат-

тар  мен  біржарымды  тотықтар  мөлшеріне  жəне  рН  көрсеткішіне 

тығыз байланысты.

8-кесте

Ауыр металдарға қатынасты топырақ 

буферлігінің жіктелуі (В. Б. Ильин)

Буферлік дəрежесі

Балл саны

өте төмен

төмен

орташа

көтеріңкі

жоғары

өте жоғары

10

11-20

21-30

31-40

41-50

> 50

Топырақтың 

органикалық 

заты. 

Топырақ 

қабатындағы 

органикалық  зат  мөлшері  ауыр  металдардың  жылжымалығына 

айтарлықтай  əсер  етеді.  Органикалық  қалдықтары  ауыр  металдар-

ды  бойына  сіңіріп,  жылжымалығын  төмендетеді  жəне  қоршаған 

ортаның ластануын тежейді.

Е.  Шлихтинг (1995) деректері  бойынша, 1 кг  қарашірінді 

қышқылдарының құрамында 65000-85000 мг мыс бекітілуі мүмкін.

М.  Д.  Степановтың (1976) деректері  бойынша,  қарашірінді 

заттармен  байлануы  қабілеттілігі  бойынша  ауыр  металдарды 

келесі  тізбектемемен  жіктеуге  болады: Zn> Cu> Mn >Mo. Гу-

мин  қышқылдарымен  салыстырғанда  фульвоқышқылдарының 

құрамында  сіңірілген  ауыр  металдардың  мөлшері  жоғары  болып 

келеді. Қара топырақтан бөлініп алынған 1 кг фульвоқышқылының 

құрамында 18 мг – молибден (Мо), 175 мг – мыс (Сu), 233 мг – мы-

рыш (Zn), 1047 мг – марганец (Mn) табылған.

163

 

9-кесте

Ауыр металдарға қатынасты топырақ буферлігінің 

шкаласы (В. Б. Ильин, 1995) 

Көрсеткіш

Мөлшер шектері

Есептелетін балл саны

1

2

3

Қарашірінді, %

< 1

1,1-2

2,1-4

4,1-6

6,1-8

8,1-10

< 10

1

2

3,5

5

6,5

8

9

Физикалық балшық,%

< 10

11-20

21-45

46-60

< 60

2,5

5

10

15

20

Біржарымды тотықтар, 

%

< 1

1,1-2

2,1-3

3,1-4

4,1-5

1

2,5

4

5,5

7

Карбонаттар, %

< 0,5

0,6-1,5

1,6-2,5

2,6-3,5

3,5-4,5

< 4,5

1,5

3,5

6,5

9,5

12,5

15,5

Ортаның рН 

көрсеткіші

5,1-5,5

5,6-6,0

6,1-8,5

6,6-7,0

7,1-7,5

7,6-8,0

2,5

5

7,5

10

12,5

15

Қарашірінді  қышқылдары  ауыр  металдарды  бойына  жоғары 

мөлшерде  сіңіріп,  топырақ  қабатында  жинақтайтын  қойма  рөлін 

атқарады.

Топырақтың  катион  ауыстыру  қабілеттілігі.  Катион  ауыстыру 

қабілеттілігі топырақ қабатында лай, саз бөлшектерінің мөлшерімен 

тығыз байланысты. Бұған органикалық зат мөлшерінің аздығы неме-

164

се көптігі əсер етеді. Лай, саз жəне органикалық бөлшектердің саны 

көбейген сайын топырақ қабатындағы үстілік сіңіру алаңы артады, 

топырақтың  ұстап  тұру  қабілеті  жоғарылайды  жəне  өсімдіктермен 

тірі ағзаларға ауыр металдардың сіңуі төмендейді. Топырақтың ка-

тион  ауыстыру  қабілеттілігін  сипаттайтын  топырақ  сіңіру  кешені 

болып табылады.

Ауыр металдарды сіңіріп, байлап тастайтын заттарға: силикаттар, 

алюмсиликаттар,  тотықтар,  гидрототықтар,  минералды  тұздар,  саз 

минералдары (каолинит, смектит, иллит, хлорит, вермикулит), карбо-

наттар, сульфид, сульфат, хлоридтер, т.б. химикалық қосылыстарды 

жатқызуға болады.

5.8. Топырақтың радиоактивті элементтері

Топырақтың  радиоактивтігі  топыраққа  табиғи  немесе  антро-

погендік  жолмен  келген  радиоактивті  элементтерден  пайда  бо-

лады.  Ол  уақыттың  бір  мөлшерінде  бөлінетін  ядро  сандарымен 

белгіленеді.  СИ  жүйесінде  радиоактивтік  өлшем  беккерельмен 

өлшенеді (1Вк=1с/ бөлшек) немесе белсенділіктің тағы бір өлшемі – 

кюри (1 Ки=3,7.10’° Бк).

Топырақтың  радиоактивтігі  негізінен  табиғи  радиоактивті  эле-

менттермен байланысты (ТРЭ). Бұл радиоактивтіктің түрі əрқашанда 

азды-көпті  мөлшерде  барлық  топырақтарда  кездеседі.  Олар:  бірін-

шісі – топыраққа аналық жыныстармен немесе геохимиялық ағынмен 

келетін, екінші космогендік (топыраққа атмосферадан келген), яғни 

ғарыштың  сəулелерімен  тұрақты  элементтер  ядроларының  қарым-

қатынасынан пайда болатын топ болып екі топқа бөлінеді.

1.  ТРЭ  концентрациясының  əлемдік  орта  мөлшері 1000 Бк/кг 

(25.10~

9

 Ки/кг) белсенділікті құрады, бірақ концентрациясының өзі өте 

үлкен аралықта өзгеріп тұрады (100 еседен кем болмайды), ал ТРЭ-нің 

топырақ түзуші жыныстардың ішіндегі мөлшеріне байланысты.

2.  Топырақтың  табиғи  радиоактивтігі  көбінесе,  ауыр  ме тал-

дардың  реттік  нөмірі «Z»82 радиоизотоптарымен  (радионукле-

идтермен)  байланысты.  Бұлар:  уранның  (басы 

238

U  жартылай 

бөліну мерзімі Т

1/2

=4,5.10

9

 жыл) актинийдің (басы 

235

U, Т

1/2

=7,1.1О

8

 

жыл)  жəне  торийдің  (басы 

23

 

2

ТҺ,  Т

1/2

=1,4.10

10 

жыл)  сияқты  үш 

туыстықты  құрайды.  Бұлардың  əрқайсысына  кезекпен  көбінесе, 

альфа бөлшектер (гелийдің ядросы), кейбіреулері бета жəне гамма 

бөлшектерін шығаратын 17, 14, 12 радиоактивті изотоптар кіреді.

165

 

Бөлінген ең соңғы заттар – қорғасынның тұрақты изотоптары: 

206

Рв, 

207

Рв, 

208

Рв. Бұлардың арасындағы изотоптар аз уақыт қана болады  

жəне олардың пайда болуы аналық радиоизотоптарға байланысты.

Бүлінбеген  тау  жыныстарында  əр  туынды  радиоактивтігінде 

тепе-теңдік  жағдайы  байқалады.  Ол  кезде  барлық  туынды 

мүшелерінің  саны  бірдей  болады.  Топырақта  радиоактивтік  тепе-

теңдік сақталмайды, өйткені радиоактивтік туыстық құрайтын түрлі 

элементтердің  миграциялық  қасиеттері  əртүрлі  келеді.  Мысалы, 

əрбір туыстық арасындағы шығатын газ түріндегі радон жəне оның 

көп бөлшегі атмосфераға ұшуы мүмкін.

Топырақ  түзуші  тау  жыныстарындағы  радиоизотоптардың 

мөлшерлері көрсетілген.

Уран – табиғи уран 

234

U (0,0058%), 

2О6

U(О,71%) жəне 

238

U(99,28%) 

изотоптарынан  тұрады.  Уран  көптеген  тау  жыныстарының  ішінде 

кездеседі, ал топырақтарда тұрақты болады. Оның мөлшері, əсіресе, 

фосфаттарда  көп.  Сондықтан  фосфор  тыңайтқыштарында  жəне 

фосфатты тау жыныстарынан түзілген топырақтарда көп кездеседі.

Радий – жоғары атомдық салмағы бар 

22б

Rd ауыр химиялық эле-

мент. Ол химиялық элементтердің ішінде сілтілі-жер элементтеріне 

жатады,  яғни  биофильді  кальций  магний  элементтердің  анало-

гы. Радийдің ядросы сəулелермен бөлініп, басқа типке айналғанда 

көп мөлшерде жылу бөліп шығарады. Оны радийлі белсенділік, ал 

элементтердің өздерін радий белсенділер деп атайды.

10-кесте

Топырақ түзуші тау жыныстары табиғи радиоизотоптарының 

мөлшері (В. А. Ковда., Б. Г. Розанов. бойынша)

Тау жыныстары

Концентарция, БК/кг

4

К

232

Th

238

U

жер астынан атқылаған

қышқыл

1100

1000

70

орта

900

40

30

ультранегіздер

180

30

5

шөгінді

əктастар

110

9

35

карбонаттар

10

32

құмтастар

450

14

23

сланцтар

900

55

55

166

Торийдің тау жыныстарындағы мөлшері едəуір. Торий топырақта 

жəне  топырақ  өсімдік  арасында  жылжуы  жағынан  баяу  химиялық 

элементтерге  жатады,  бірақ  топырақтың  жалпы  радиоактивтігіне 

қарағанда,  бұл  элементті  де  қоса  қараған  дұрыс.  Торий  көптеген 

химиялық қасиеттерімен уранға ұқсас, сондықтан көбінесе, бір ми-

нералдарда кездеседі.

Калий-40 жəне рубидий-87 – топырақтың радиоактивтігіне үлкен 

(50%-ге дейін) үлес қосатын жəне ұзақ уақыт өмір суретін изотоптар, 

Топырақтағы жалпы калийдің мөлшері белгілі болса, 

40

К мөлшерін 

анықтауға болады ( К – жалпы калийдің 0,01 18% құрайды). Бұл – 

барлық  табиғи  радиоактивтің  ішінде  кең  тараған  изотоп.  Бұл  эле-

ментке  қарағанда,  рубидий-87-нің  рөлі  аз,  өйткені  оның  жартылай 

ыдырау мерзімі ұзақ болады.

Көмір-14 жəне тритий – космогендік радиоизотоптар. Табиғи 

радиоизотоптардың ішінде топыраққа маңыздысы – көмір-14 жəне 

сутегінің  өте  ауыр  изотопы  тритий.  Бұлар  атмосферада  ғарыш 

сəулелері  нейрондары  мен  азот  ядросының  əрекеттесуімсн  пайда 

болатындықтан,  топыраққа  ауадан  түседі,  сондықтан  да  олардың 

мөлшері тұрақты көлемде болады.

Антропогендік  жағдайдан  пайда  болған  радиоактивтік  ядро-

лы  жарылыс,  атом  өндірістерінің  қалдықтары,  т.б.  себептермен 

топыраққа радиоактивтік изотоптарды əкеледі. Атом жарылыстары-

нан пайда болған радиоактивтік заттар ауамен таралып жауын-ша-

шынмен жерге түсіп, топырақты жəне табиғи суларды радиоактивтік 

заттармен  ластайды.  Антропогендік  радиоактивтік  изотоптар  ту-

ралы  айтқанда,  Қазақстан  жерінің  басым  бөлігінде  олардың  көп 

тарағанын  ескерткеніміз  жөн.  Оның  басты  себебі  қазақ  жерінде 

уранның негізгі кендері табылып, Одақ кезіндегі атомдық сынақ жа-

рылыстары да осында жүргізілгені белгілі. Биологиялық айналымға 

қосылып, жануарлар денесіне, олар арқылы адамның денесіне еніп, 

жайылып, радиоактивтік сəуле тигізеді.

Ең қауіптісі стронцийдің изотопы (

90

Sr), цезийдің (

137

Сs), өйткені 

олардың  жартылай  ыдырау  уақыты  өте  ұзақ (Sг - 28 жыл, ‹

37

Сs 

- 33 жыл)  жəне  олардың  сəуле  шығару  күші  үлкен  болғандықтан, 

биологиялық айналымға белсенді қатысады.

Сондықтан бұл изотоптардың топыраққа сіңіру заңдылықтарын, 

олардың топырақта жылжу тəртібін жақсы білу керек.

Бұл  изотоптардың  екеуі  де  топырақтың  қатты  бөлігіне  толық 

167

 

сіңіріледі,  сол  себептен 80-90% топырақтың  жоғары  қабатына  жи-

налады.

Топырақтағы радиоактивтік элементтердің мөлшеріне əсер ететін 

жағдайдың  бірі – топырақ  түзілу  процесінде  аналық  тау  жынысы-

ның  өзгеру  деңгейі.  Мысалы,  элювиалды  карбонатты  жыныс-

тардан түзілген топырақтарда ТРЭ мөлшері, топырақ түзуші басқа 

жыныстарға  қарағанда,  бірнеше  есе  көп  болады.  Себебі  топырақ 

түзілу  процесіндегі  карбонаттардың  үгілулері  ТРЭ-нің  көбеюіне 

əкеледі. Топырақ құрамы өзі түзілген жыныстардан айырмашылығы 

көп  болса,  топырақтағы  жəне  жыныстардағы  радиоактивтік 

элементтердің мөлшерлері өте алшақ болады, мысалы, шымтезекті 

топырақтарды  алсақ,  ТРЭ-нің  топырақ  қабаттарында  терендеген 

сайын  өзгеруі  топырақ  түзілу  процесінің  ерекшеліктеріне  байла-

нысты.  Карбонатты  топырақтарда  жоғарғы  гумус  қабатында  ТРЭ 

мөлшері  жоғары  болып,  төмендеген  сайын  азаяды.  Күлгіндеу,  со-

ртандану,  балшықтану  процестері  нəтижесінде  ТРЭ  эллювиалды 

қабаттарына немесе глей қабаттарына ауысады, оның мөлшері 1,5-3 

есе  артады.  Орманды-дала,  қара  топырақ,  қара  қоңыр,  жартылай-

шөл,  шөл  топырақтардың  қабаттарында  ТРЭ-нің  таралу  тəртібі 

анық  белгіленбейді.  Жалпы  табиғи  радиоактивтік  элементтердің 

топырақ  қабаттарында  балшықты  бөлшектердің  жəне  бірлі-жарым 

тотықтардың таралуымен байланысты.

Соңғы  кезде  топырақтағы  радий  мен  уранның  арасындағы,  то-

рий мен уранның арасындағы қатынасты топырақ түзілу процесінің 

көрсеткіштері  ретінде  пайдалану  керек  деген  пікір  айтылып  жүр. 

Бұл  қатынастарды  гидроморфті  жəне  жартылай  гидроморфті 

топырақтардағы 

процестерге 

пайдалануға 

болады. 

Басқа 

топырақтарда бұл көрсеткіштердің өзгеруі анық байқалмайды, ТРЭ 

топырақтардағы  процестерге  қатысып,  органикалық  молекулалар-

ды  полимерлеу  құбылысына  қатысып,  топырақтың  құрылымын 

жақсарта  алады  деген  де  ойлар  бар.  Ыдыраған  радиоактивті 

сəулелердің  реакциялық  жоғары  белсенділігіне  байланысты,  сон-

дай құбылыстар өтуі мүмкін деп есептелді. Бірақ та мұндай əдіспен 

топырақтың  құрылымын  жақсартудың  мүмкін  еместігі,  оған 

табиғи  радиоактивті  элементтердің  сəулелерінің  дозасы  бос  ра-

дикалдарды  құруға  жетпейтіндігі  дəлелденді.  Топырақтың  табиғи 

радиоактивтік  қасиетін  тау  жыныстардың  жəне  топырақтардың 

жасын анықтау үшін пайдаланады. Радиоактивті əдістердің ішінен 

жүктеу/скачать 5,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: