Қылмыстылықтың көрсеткіштері

 

 

19

Қылмыстылықтың  деңгейі  дегеніміз  белгілі  бір  мемлекетте 

белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың абсолюттік саны. 

Мысалға,  Қазақстан  Республикасында 1960 жылы - 29 426 қылмыс 

жасалса, 1970 жылы ол деңгей 56 164-ке көтерілген, 1980 жылы 76 517 

болса, 1990 жылы 148 053, 2000 жылы 150 790 болған. 

 

 

Жылдар

 

Қылмыс

-

тылық

 

деңгейі

 

Жылдар

 

Қылмыс

-

тылық

 

деңгейі

 

Жылдар

 

Қылмыс

-

тылық

 

деңгейі

 

Жылдар

 

Қылмыс

-

тылық

 

деңгейі

 

Жылдар

 

Қылмыс

-

тылық

 

деңгейі

 

1960

  29426  1969  52567 

1978 70140

 

1987 98023

 

1996

  183977

1961

  43174  1970  56164 

1979 73309

 

1988 103039 1997

  165401

1962

  44674  1971  54766 

1980 76517

 

1989 135338 1998

  142100

1963

  43582  1972  54483 

1981 81397

 

1990 148053 1999

  139431

1964

  39579  1973  55938 

1982 82690

 

1991 173858 2000

  150790

1965

  38930  1974  59873 

1983 99415

 

1992 200873 2001

  152168

1966

  49065  1975  61217 

1984 99171

 

1993 206006 2002

  135151

1967

  49357  1976  62748 

1985 103587 1994 201796

2003 

11848

5

 

1968

  53090  1977  61886 

1986 99417

 

1995 183913

 

 

 

Қылмыстылықтың  қарқындылығын  коэффициент  арқылы 

анықтауға  болады.  Коэффициенттің  өзі  де  фактіге  қатысты,  қылмыс 

жасаған тұлғаларға қатысты және сотталғандарға қатысты деп үш түрлі 

бола  алады.  Мысалға,  фактіге  қатысты  коэффициент  (Кф)  былайша 

есептеліп шығарылады:

 

 

Кф =  қылмыс фактілерінің саны х 10 000 (масса)

 

Халық саны

 

Бұл  формуладан  біз  әрбір  он  мың  халыққа  қанша  қылмыс  фактісінен 

келгендігін  көресіз.  Мысалға, 1993 жылы  қылмыстылық  деңгейі  ең 

шарықтау  шегіне  жетті,  яғни 206 006 қылмыс  жасалды,  демек  оның 

коэффициентін есептесек, 

 

 

Кф =  206 006 х 10 000 (масса) = 121, 18

 

17 000 000

 

 

яғни 1993 жылы әрбір он мың халыққа 121 қылмыс фактісінен келді. Ал 

2002 жылы болса 135 000 қылмыс жасалды, яғни

 

 

Кф =  135 151 х 10 000 (масса) = 96, 53

 

14 000 000

 

 

демек, 2002 жылы әрбір он мың халыққа 96 қылмыс фактісінен келген.  

 

Ал 2003 жылғы ахуал одан өзгеше: 

 

 

 

 

20

Кф =  118 485 х 10 000 (масса) = 84, 63

 

14 000 000

 

 

Бұл 1993 жылға қарағанда (Қазақстандағы қылмыстылық деңгейінің 

ең  жоғары  дәрежеге  көтерілген  жылы) 2002 жылы  қылмыстылықтың 

қарқындылығы  әлдеқайда  төмен  дәрежеге  түскен.  Ал  формуланың 

бөліміндегі 1993 жылы 17 млн.  тұрып, 2002 жылы 14 млн.-ның  тұруы  

халық санының өзгеруімен түсіндіріледі. Халық саны демекші оның өзін 

екі  түрлі  есептеуге  болады.  Біріншіден,  коэффициент  шығару  есебі 

барлық  халыққа  жүргізіледі,  екіншіден,  тек  қана  қылмыстылық  жасына 

жеткен халық арасындағы есеп. Ол үшін жалпы халық санынан он төрт 

жасқа  жетпеген  адамдардың  саны  алынып  тасталады.  Есептің  олай 

жүргізілетін себебі - алғашқысы қаншалықты қоғамның қылмыстылықпен 

уланғандығын  білдірсе  (өйткені,  он  төртке  дейінгі  тұлғалар  да  қылмыс 

жәбірленушісі  бола  алады),  соңғысы  қылмыстылық  жасындағы 

адамдардың қаншалықты криминогендік асқынғандығын көрсетеді. 

 

Коэффициенттің 

екінші 

түрі 

тұлғаға 

қатысты. 

Аталмыш 

коэффициентті  анықтау  барыснда  да  дәл  осындай  формула 

қолданылады,  бірақ  жасалған  фактілер  санының  орнына  қылмыс 

жасаған тұлғалар саны тұрады. Мысалға, 

 

 

Кт =  қылмыс жасаған тұлғалар саны х 10 000 (масса)

 

Халық саны

 

 

Егер  алғашқы  есеп,  әр  бір  он  мың  халыққа  қанша  қылмыс 

фактісінен  келеді  дегенді  білдірсе,  бұл  есеп  сол  жылы  әрбір  он  мың 

халықтың қаншасы қылмыс жасаған дегенді білдіреді. 

 

 

Қылмыстылықтың  құрылымы - бұл  белгілі  бір  аумақта  белгілі 

бір  уақыт  аралығында  жасалған  барлық  қылмыстардың  ішіндегі  нақты 

қылмыстылық  түрінің  үлес  салмағы  және  қылмыстар  санының 

арақатынасы. Оны есептеудің де формуласы бар:

 

 

 

Ққ = Қт    х     100   

 

Қб

 

 

Бұл  жердегі:  Ққ  -  қылмыстылықтың  құрылымы;  Қт-  нақты 

қылмыстылықтың түрі; Қб - барлық қылмыстылық саны; ал 100 дегеніміз 

процентті анықтаушы көрсеткіш.

 

 

Мысалға, 1999 жылы  ауыр  және  аса  ауыр  қылмыстардың  үлес 

салмағы 48,6% болса,  керісінше  кішігірім  және  орташа  ауырлықтағы 

қылмыстардың  салмағы 51,4%; 2000 жылы  осындай  есеп 48,5% (ауыр 

мен  аса  ауыр)  және 51,5% (кішігірім  және  орташа)  болса; 2001 жылы - 

53% те 47%; 2002 жылы - 51 % те 49 % болған, демек соңғы екі жылда 

барлық қылмыстылық санында ауыр және аса ауыр қылмыстардың үлес 

салмағы  артқан.  Не  болмаса 1998 жылы  кісі  өлтіру  қылмысы - 2531 

 

болса,  пайдақорлық-зорлықшыл  қылмыстар  (бандитизм,  қорқытып 

алушылық,  тонау,  қарақшылық) - 13285, ал  Есірткімен  байланысты 

қылмыстар - 18 676 болды,  қалған  қылмыстар  өзге  қылмыстар  десек, 

бұл да құрылымы, бірақ одан ешқандай да заңдылық жоқ. Заңдылықты 

олардың үлес-салмағын анықтағанда болады (1-суретті қараңыз).

 

 

Заңдылық, 

сол 

сияқты, 

жалпы 

қылмыстылықтағы 

жеке 

қылмыстардың  үлес  салмағының  өзгеруін  (қозғалысын)  анықтағанда 

байқалады.  Мысалға, төменде көрсетілген қылмыстардың соңғы  

 

1-сурет. Қылмыстылықтың 2002 жылғы құрылымы 

 

21

 

1

87%

2

3%

3

9%

4

1%

1

2

3

4

Ïàéäàºîðëûº-çîðëûºøûë 

ºûëìûñòàð 

Êiñi ¼ëòiðó ºûëìûñû 

 

бес  жылдағы  үлес  салмағы  мен  олардың  өзгеруін  былайша  көрсетуге 

болады (2-суретті қараңыз):

 

 

Жылдар

 

Кісі

 өлтіру

 

Үлес

 

сал

мағы

 

Пайдақ

орлық

-

зо

рл

ықш

ы

л

 

қы

лмы

ста

р 

Үлес

 

сал

м

ағы

 

Әйел

 

жынысты

 

адамды

 

зо

рл

ау

Үлес

 

сал

м

ағы

 

Барлық

 

қы

лмы

с 

саны

 

1998

  2531  1,78% 13285 

9,33% 1190

 

0,84% 142100

 

1999

  2374  1,70% 13358 

9,57% 1066

 

0,76% 139431

 

2000

  2325  1,54% 12772 

8,46% 1299

 

0,86% 150790

 

2001

  2160  1,41% 10895 

8,47% 1516

 

1%

 

152168

 

2002

  1967  1,45% 11856 

8,76% 1298

 

1%

 

135151

 

 

2-сурет.  Қылмыстылықтың  құрылымы  мен  құрылымының 

динамикасы 

 

0,1

1

10

1

2

3

4

5

Ïàéäàºîðëûº-çîðëûºøûë 

ºûëìûñòàð 

Êiñi ¼ëòiðó 

Åñiðòêiìåí áàéëàíûñòû 

ºûëìûñòàð 

´çãå ºûëìûñòàð 

 

 

22

 

Қылмыстылықтың 

динамикасы 

- 

белгілі 

бір 

кезеңдегі 

қылмыстылықтың  деңгейі  мен  құрылымының  өзгеруі,  оның  қозғалысы. 

Динамиканы анықтауға байланысты үш түрлі есеп түргізуге болады:

 

1) ағымдағы талдау - 1 жылға жүргізілетін есеп;

 

2)  жүйелік  талдау - жыл  сайынғы,  бесжылдық  сайынға,  онжылдық 

сайынғы қылмыстылықтың қозғалысын анықтау;

 

3) қылмыстылықтың мерзімдік өзгерістерін талдау.

 

 

Осы  үш  түрлі  есеп  мынандай  үш  түрлі  әдіспен    жүзеге  асады: 

базистік, жалғаспалы, интервалдарды біріктіру әдісі. 

 

 Базистік  әдістің  негізгі  ерекшелігі  басқа  барлық  жылдардың 

көрсеткіштері бір жылдың ғана көрсеткішімен салыстырылады және сол 

салыстырылушы  (базис)  жылдың  көрсеткіші 100 пайыз  деп  алынады. 

Сол жылмен салыстыра отырып есеп жасағанда артып кетсе тек қанша 

процентке  артып  кеткендігі ''+'' таңбасы  қойыла  отырып  жазылады,  ал 

керісінше болса ''-'' таңбасы қойыла отырып жазылады. 

 

Келесі  жалғаспалы  әдіс  алдыңғы  әдіске  ұқсайды,  дегенмен,  бұл 

әдісте бір ғана жыл базис деп алынбайды, оның орнына үнемі алдыңғы 

жыл алынып отырады. 

 

Мысалға,  Қазақстандағы  қылмыстылықтың  қозғалысын 1990 

жылдың  көрсеткішімен  (базистік  әдіс)  және  алдыңғы  жылдарымен 

(жалғаспалы әдіс) салыстырып шығайық.

 

 

 

Жылдар

 

Қылмыс

-

тылық

-

тың

 

деңг

ейі

 

1990 

жылмен

 

са

лы

стыр

ғанда

 

Алдыңғы

 

жылдар

-

мен

 

са

лы

стыр

ғанда

 

1990

 

148053

 

-

 

-

 

1991

 

173858

 

+17,4%

 

+17,4%

 

1992

 

200873

 

+35,6%

 

+15,5%

 

1993

 

206006

 

+39,1%

 

+2,5%

 

1994

 

201796

 

+36,2%

 

-2%

 

1995

 

183913

 

+24,2%

 

-8,8%

 

1996

 

183977

 

+24,2%

 

+0,03%

 

1997

 

165401

 

+11,7%

 

-10%

 

1998

 

142100

 

-4%

 

-14%

 

1999

 

139431

 

-5,8%

 

-1,87%

 

2000

 

150790

 

+1,8%

 

+8,14%

 

2001

 

152168

 

+2,7%

 

+0,91%

 

2002

 

135151

 

-8,7%

 

-11,18%

 

2003 118 

485 

-19,9% -12,3% 

 

Үшінші  интервалдарды  біріктіру  әдісінің  бар  айырмашылығы - 

бір жылдың ғана емес бес жылдықтардың, онжылдықтардың немесе елу 

жылдықтардың  көрсеткіштері  алынып,  жоғарыдағы  екі  әдістің  бірін 

 

 

23

қолдана  отырып  есеп  жүргізіледі.  Ол  көрсеткіштерді  қоса  отырып, 

абсолюттік санын алуға да, не болмаса олардың орташа көрсеткішін де 

алуға  болады.  Мысалға, 1960 жылдан  бері  қарайғы  қылмыстылықтың 

көрсеткіштерінің әрбір он жлдығын алып көрелік (3-суретті қараңыз).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Онжылдық

-

тардағы

 

қыл

м

ыст

ы

-лық

 

Он

 жыл

 бойына

 

жасалғ

ан

 қылмы

с-

тар

 саны

 

Онжылдықтағы

 

орт

аш

а

 көрсет

кіш

 

60-

жы

лдардағы

 

көрсеткі

шпен

 

салы

сты

р

ған

д

а 

Алдыңғ

ы

 

онжы

лдықпен

 

салы

сты

р

ған

д

а 

Әр

 бі

р

  

10 000 

халыққа

 

шаққандағы

 

коэффиц

и

ент

 

ХХ  ғ. 60-

жылдары

 

443444

 

44344,4

 

-

 

-

 

47,2

 

ХХ  ғ. 70-

жылдары

 

554418

 

55441,8

 

+25

 

+25

 

43,6

 

ХХ  ғ. 80-

жылдары

 

978590

 

97859

 

+120

 

+76

 

62,5

 

ХХ  ғ. 90-

жылдары

 

1745408

  174540,8

+293

 

+78

 

124,2

 

 

3-сурет.  Қазақстан  Республикасындағы  қылмыстылықтың 

соңғы 40 жылдағы динамикасы

 

 

0

100

200

300

1

2

3

4

90-жылдар 

80-жылдар 

70-жылдар

60-жылдар 

 

 

 

24

3. Латенттік қылмыстылық. Латенттік қылмыстылық дегеніміз әр 

түрлі  себептермен  құқық  қорғау  органдарының  назарынан  тыс 

қалған  қылмыстардың  жиынтығы.  Ол  латынша latens сөзінен 

шыққан,  ол  жасырын  дегенді  білдіреді.  Мысалға  теңізде  қалқып  жүрген 

мұзарттың  (айсберг)  су  бетінде  бізге  көрініп  жүрген  бөлігінен  су  асты 

көрінбейтін  бөлігі  әлдейқайда  көлемді  болады.  Криминология  дәл 

осындай  Архимед  ашқан  физикалық  заңдылыққа  бағынбаса  да 

қылмыстылық  мәселесі  туралы  осы  бір  заңдылықты  мысал  ретінде 

келтіруге  болады.  Өйткені  қылмыстылықтың  көрінетін  бөлігінен  де 

жасырын бөлігі (латенттік) көлемді болып келеді. 

 

Мысал үшін неміс  ғалымы К.Майердің жүргізген зерттеуі бойынша 

анасының  өз  баласын  өлтіруі  фактісі  бойынша  оннан  бірі  ғана  құқық 

қорғау  органдарына  мәлім  болады,  ал  заңсыз  аборт  жасау 1/100; 

қарапайым ұрлық - 1/20; ірі мөлшердегі ұрлық - 1/8; тонау - 1/5; алаяқтық 

- 1/20 т.б. 

 

Латенттік  қылмыстардың  екі  түрі  бар:  жасырын  (табиғи) 

және  жасырылған  (жасанды).  Алғашқысы  табиғи  жолмен  әр  түрлі 

себептермен  құқық  қорғау  органдарына  хабарланбағандар.  Мысалға, 

есік  алдындағы  ұрланған  нәрсеге ‘’садақа’’  деп  ешкімге  жүгінбеу.  Ал 

соңғысы  құқық  қорғау  органдарына  хабарланғанмен  де  осы 

органдардың  қызметкерлерінің  өз  қолымен  жасырылған  қылмыстар. 

Оның  да  себептері  әр  түрлі  болуы  мүмкін:  өзінің  жақсы  жұмыс 

істейтіндігін  көрсетіп  қылмыстылықтың  ашылу  көрсеткішін  жоғарылату 

үшін,  жеңіл-желпі  қылмыстарға  бола  әуре  болмас  үшін  шағымды 

тіркемей  қою,  қызметкерлердің  пара  алуынан  қылмыс  туралы  із-түзсіз 

жоқ қылу т.б. Осы соңғысы теңіз бетіне қалқып шыққысы-ақ келеді, бірақ 

құқық қорғаушылар күштеп төмен басады (4-суретті қараңыз).

 

Кейбір  авторлар  үшінші  бір  латенттік  қылмыстылықтың  түрін 

ұсынады - ол  дәлелденбей  қалуына  байланысты  қысқартылған  істер. 

Бірақ  мұнымен  келісе  қою  қиын.  Себебі  бұл  бәрібір  зерттеледі, 

қылмыстылықтың  жалпы  картинасын  анықтауға  сеп  болады.  Латенттік 

қылмыстықтың  мәнін  аша  кету  керек.  Оның  мәні  құқық  қорғау 

органдарына  хабарланбай  қалғанында  емес.  Әңгіме  хабарланған  күнде 

де  зерттеуден  тыс  қалғанында.  Оның  назардан  тыс  қалуы 

қылмыстылықтың жалпы картинасын бұрмалайды. Өмірде шын мәнінде 

100%  қылмысқа  біз  есеп  жасап,  сақтануымыз,  алдын  алуымыз,  жоспар 

құруымыз  қажет  болса,  латенттік  қылмыстылықтың  кесірінен  оның  бір 

бөлшегін ғана (мысалға 40%) зерттеп қорытынды жасаймыз. Ал бөлшек 

бүтіннің  заңдылығын  қашанда  бере  бермейді.  Осы  жерде  латенттік 

қылмыстылықтың жағымсыз салдарын айта кетейік, ол:

 

-  қылмыстылықтың  шын  мәніндегі  мөлшері,  деңгейі,  құрылымы, 

динамикасы, әкелген зияны туралы пікірді бұрмалайды;

 

-  қылмыстылықты  болжаудың  дұрыстық  деңгейін  төмендетеді, 

қылмыстылықпен күресудің бағытын анықтауда қиындық туғызады;

 

-  жасалған  қылмыс  үшін  жауаптылықтың  болмай  қоймайтындығы 

туралы принципті жүзеге асыруға кедергі келтіреді;

 

 

 

25

-  құқық қорғау органдарының беделін түсіреді;

 

-  қылмыстылықтың, әсіресе, рецидивтік қылмыстылықтың өсуіне сеп 

болады;

 

-  азаматтардың 

қылмыстылықпен 

күресудегі 

белсенділігін 

бәсеңдетеді.

 

 

Жасалып 

жатқан 

қылмыстардың 

бәрі 

бірдей 

мөлшерде 

жасырылуға  қабілетті.  Латенттілік  деңгейіне  қарай  қылмыстар  үшке 

бөлінеді:

 

 

4-сурет.  Қылмыстылық  пен  латенттік  қылмыстылық 

туралы иллюстрация

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Æàñûðûí (òàáè¹è) 

ëàòåíòòiê ºûëìûñòûëûº

Æàñûðûë¹àí (æàñàíäû) 

ëàòåíòòiê ºûëìûñòûëûº 

Çåðòòåëóãå 

½øûðàéòûí ºûëìûñòûëûº 

 

 

1.  Минималдық  (төменгі)  латентті  қылмыстар  (кісі  өлтіру, 

қарақшылық, тонау, ауыр дене жарақатын салу т.б.);

 

2.  Орташа латентті қылмыстар (ұрлық, зорлау т.б.); 

3.  Максималдық  (жоғары)  латентті  қылмыстар  (парақорлық, 

броконерлік, заңсыз аборт жасау, соз ауруларын жұқтыру).

 

 

Қылмыстардың  жасырынушылық  қабілетке  ие  болуы  оларды 

жасаушы  мен  жәбірленушінің  мүдделі  болуы  мен  қылмыстардың 

ауырлық  деңгейіне  байланысты.  Жалпы  алғанда,  қылмыстардың 

латенттілік деңгей мен олардың ауырлық деңгейі кері пропорционалды, 

яғни  неғұрлым  қылмыс  ауыр  болған  сайын  соғұрлым  оның  латенттілік 

деңгейі төмендейді. Қылмыс жеңіл болса, қолды бір-ақ сілтеуге де оңай 

және  жасыруға  да  болады  (мысалға,  жеңіл  жарақатқа - құлап  қалдым, 

 

 

26

есікке  соғып  алдым  деуге).  Ал  ауыр  қылмысты  жасыру  да  қиын,  қол 

сілтеуге  де  ауыр  (мысалға,  кісі  өлтірілсе , мүрдесі  бәрібір  табылады 

немесе  ауыр  дене  жарақатын  төсек  тартып  жатып,  құлап  қалдым  деп 

айта  алмайды).  Бірақ,  бұл  үнемі  қылмыстың  ауырлығына  қарап 

латенттілік  деңгейін  өлшеуге  болады  дегенді  білдірмейлі,  себебі,  кейде 

қылмыс қанша ауыр болса да, тым жеке сипатта болуы мүмкін (мысалға, 

әйел зорлау), сондықтан көп хабарланбай да қалуы әбден ықтимал. Сол 

себепті де барлық жағдайда деп емес,  жалпы алғанда деп беріліп отыр. 

Ресейде 60 құқық  қорғауоргандарының  қызметкерлерінен  сұраунама 

жүргізгенде  олар  латенттілік  деңгей  жалпы  қылмыстылықтың 73,4%-не 

нұсқаған,  соның  ішінде,  ұрлық - 68,4%, тұтынушыларды  алдау - 67,8%, 

брокеньерлік - 72%, бұзақылық  - 38,6%, парақорлық - 95,2% деген 

қортындыға келген.

2

Ал  Т.К.Щеглованың  басшығында 20 ғылыми  қызметкерлер    мен 

практиктердің қатысуымен зерттеу нәтижелері төмендегідей: ұсақ талан-

тараж - 85-90%, көрінеу  қылмыстық  жолмен  табылған  мүлікті  алу - 80-

85%, тұтынушыларды алдау - 60-75%, алаяқтық - 40-60.

3

Қанша  жасырын  болса  да  дұрыс  шешім  қабылдау  үшін  өмірдегі 

қылмыстылықтың  жалпы  деңгейінен  шамамен  болса  да  хабардар  болу 

керек. Сол себепті латенттік қылмыстылықты да зерттеулің әдістері бар. 

Солардың  ішінде  кең  тарағандары:  анонимдік  анкеталар,  құжаттарды 

талдау, сараптамалық баға, байқау т.б. 

 

Анонимдік  анкета  әлеуметтік  сұраунаманың  бір  түрі,  бірақ  оның 

өзгелерінен ерекшелігі - ешкімнің аты-жөні айтылмайтындығы.

 

Мысалға олар мынандай сыңайда болып келеді:

 

жүктеу/скачать 0,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: