5.2. МАТАЛАРДЫҢ МЕХАНИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ

5.2. МАТАЛАРДЫҢ МЕХАНИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ 
Тоқыма  жаймаларының  негізгі  механикалық  қасиеттері  жартылай 
циклді, бірциклді және көпциклді сипатаммалар болып бөлінеді. Жіптердің 
механикалық  сипаттамаларына  қарағанда  матаның,  трикотаждың  аталған 
сипаттамалары  екі  бағытта,  яғни  екі  өсі  бойынша  анықталынады.  Созу 
деформациясын  зерделеу  матаның  құрылымдық  ерекшеліктерін  ескере 
отырып  жүргізіледі,  себебі  матаның  өрімі,  тығыздығы  жеке  құрылымдық 
сипатаммалары оның беріктігіне әсерін тигізеді.
 
5.2.1.
 
Тоқыма материалдардың бір циклды 
үзілетін сипаттамалары
 
Тоқыма бұйымдар сыртқы күш әсерінен үзілетін толық бір 
цикл бойынша «жүктеу - жүктен босату - демалдыру» сынағында 
олардың созу деформациясына төзімділігін бір циклді сипаттамалар- 
мен анықтайды. Тоқыма бұйымының құрамындағы талшықтар мен 
жіптердің бойындағы деформациялық өзгерістер релаксациондық про- 
цестермен сипатталынады.
 
Киімге қолданатын маталарға жүктеме азырақ әсер етеді. Тігін 
бұйымдарын дайындауда үзу күшіне 1-2% және киімді кию кезінде
 
5-
 
15% үзу жүктемесі әсер етеді. Жүктеме және жүктен босату дема- 
лыспен кезектесе отырып әсер еткенде материалдардың құрылымы 
бұзылып, әлсірейді және тігін бұйымдарының сыртқы көрінісін нашар- 
латады. Тоқыма материалдарының бір циклді сипаттамалар ерекшелігі 
жақсы сипатталған релаксационды процесс және деформация кезіндегі 
көрінісі болып табылады. Бұл ерекшелік көбінесе материалдың 
өлшемдері мен пішіндерінің тұрақтылығы және тігін бұйымдарының 
сапасын анықтайды.
 
Тігін бұйымдарын дайындау мен пайдалану процестері, жүктеме 
релаксациясының сипаттамаларына зор мағына береді. Бұл материал- 
дың құрылысындағы өзгерістер тігін бұйымдарындағы деформация- 
дан кейінгі бөлшектердің өлшемі мен пішін ұстамдылығын анық-
 
тайды.
 
Сурет 5.2 - Тоқыма материалдарының бір циклді сипаттамасының негізгі (а, 
б) және аралас (в) графиктері. 
115 

Тоқыма  материалдарына  үзілу  күшінен  азырақ  күш  түскен  кездегі 
деформацияның  кернеулік  жағдайының  өзгеру  заңдылығын  материалдарға 
бір циклді зерттеу жұмысын жүргізу арқылы анықтауға болады.
 
Бұл  кезде  деформация  “жүктеу-босату-демалдыру”  циклі  бой-  ынша 
жүргізіледі.  Көптеген  әдістемелердің  ішінен  көбінесе  келесі  әдістемелердің 
түрлері  қолданылады:  циклдің  екі  жартысында  тұрақты  параметр  ретінде 
деформация болады, ал шығу процессінде жүктеме болып табылады (сурет 
5.2  а),  циклдің  екі  жартысында  тұрақты  пара-  метр  ретінде  жүктеме,  ал 
өлшем  бірлігі  ретінде  деформация  болады  (сурет  5.2  б),  бірінші  бөлікте 
тұрақты  параметр  ретінде  деформация,  өлшем  бірлігі  ретінде  жүктеме. 
Екінші  бөлікте  тұрақты  параметр  жүктеме,  ал  өлшем  бірлігі  материалдың 
деформациясы болып табыла- ды (сурет 5.2 в).
 
Төменде  деформацияны  есептеуге  жиі  қолданатын  дискретті 
сипаттамалардың формулалары берілген:
 
Толық деформация 8, %
 
8=100(Ц^
0
.
 
Тез жойылатын (шартты серпімді) деформация 8
р
 %
 
8=100(Ц^2)^
0
.
 
Баяу немесе жай жойылатын (шартты эластик) деформация 8
2
, %
 
82
=
10
°(Ч-ЧУЧ.
 
Қалдық (шартты пластикалық) деформация 8
3
, %
 
83=
1 00
(Ц-^0.
 
Тез жойылатын деформацияның бөлігі
 
^8^=8^.
 
Баяу жойылатын деформацияның бөлігі
 
Л8
2
= 8
2
/8.
 
Қалдық деформацияның бөлігі
 
116 
Л8
3
= 8
3
/8, 

мұндағы,  ^^-жүктеме  салынып  соңғы  өлшенген  үлгінің  жұмыс  бөлігінің 
ұзындығы,  мм  ^
0
-  жұмыс  бөлігінің  алғашқы  ұзындығы,  мм  ^
2
-  жүктеме 
алынған  кездегі  жұмыс  бөлігінің  ұзындығы,  мм  ^
3
-  жүктеме  алынған 
деформацияның соңғы рет өлшеу кезіндегі жұмыс бөлігінің ұзындығы мм.
 
Жүктеме релаксациясы қисығында келесідей дискретті нүктелерді алып 
қарауға болады:  Р
0
-  релаксация  процесінің  басындағы жүктеме  деңгейі,  Р^-
қүрылымдық  процесстің  тез  ағуынан  кейінгі  жүктеме  дең-  гейі,  Р
2
-  баяу 
өзгеру  процессі  өткенен  кейінгі  жүктеме.  Сонда  тез  өтетін  релаксация 
процесінің бөлігі келесі формуламен анықталынады:
 
Л
р
=(
р
0
-
р
і)
/р
0
.
 
Жай өтетін релаксация формуласы:
 
ЛР
2=(
Р
1-
Р
2)
/Р
0.
 
Жүктеменің жалпы құлау үлкендігі:
 
К
=(
Р
0-
Р
2)
/Р
0.
 
Тоқыма  материалдарының  релаксация  сипаттамаларын  анықтау  үшін 
арнайы аспаптар-релаксометрлер қолданылады.
 
«Тірек»  типті  релаксометрлер  өздерінің  көп  кездесетіндігімен  және 
қарапайымдылығымен  көп  тараған.  «Тірек»  сияқты  релаксо-  метрде 
жүргізілетін үшінші үлгі жүктеменің қалыпты сынауларын (5) жүктемені (4) 
белсенді қысқыштарға ілу арқылы жүргізеді.
 
Матаның  үлгісінің  деформациясының  өлшемі  0,1  мм  аспайтын  (6) 
шкалаға  қатысты  конустың  төменгі  қысқышының  қалпы  мен  тіркеледі, 
жүкті түсіргеннен кейін сызғышты қойып тіркейді.
 
Қалыпты  ұзарту  кезінде  сынауларға  арналған  «Тірек»  типті 
релаксометрді  А.  Н.  Кобляков  ұсынған.  (3)  үлгінің  жүктелуі  берілген 
деформацияға  жеткенше  (7)  штурвалды  дөңгелектің  айналуымен  жүзеге 
асырылады.  Деформацияның  үлкендігі  (6)  шкала  бойынша  бақылауға 
алынып отырады. 1 сағат өткен соң үлгіні төменгі қысқыштан босатып
 
(8)
 
шкаладағы үлгінің үзындығын өлшейді.
 
Бұл үлгілердің жоғарғы қысқышының (2) әр қайсысы (9) серіппе балкаға 
бекітілген,  горизонталды  (1)  балкаға  орнатылған.  Үстінде  сым-  ды 
тензорезисторлар (10) жабыстырылған серіппелі тірек.
 
«Тірек» типті релаксометрдің конструкциясының қарапайымды- лығы - 
деформация  өлшемдерін  қажетті  жоғары  дәлділікпен  біріктіру  үшін 
МТПИЛП  және  Р-МТИЛП  релаксометрі  ойлап  табылған.  5.3.  және  5.4. 
суреттерде «Тірек» релаксометрі көрсетілген.
 
117 

1
 
2 
 
Сурет 5.3 - Режимді материалдарды сынауға арналған «Тірек» 
типті релаксометр сұлбасы (қалыпты сынауларын) 
1 2 
 
Сурет 5.4 - Режимді материалдарды сынауға арналған «Тірек» типті 
релаксометр сұлбасы (Қалыпты ұзарту) 
Р-МТИЛП  релаксометрін  Б.  А.  Бузов  (сурет  5.5),  Д.  Г  Петропавлов 
қалыпты күшейту кезіндегі сынауларға арнап ойлап тапқан құрылғысы. (15) 
үлгінің  жүктемесі,  жүктеме  штоктың  бекіткішінің  (17)  тұтқасын  бұрау 
арқылы іске асырылады. (7) жүк (12) қысқыш (11) тетік арқылы (15) үлгіге 
әсер ете бастайды, үлгінің төмен санының орналасуы оның ұзаруына тең.
 
118 

 
Сурет 5.5- Матаның деформациясын тексеру үшін Р- 
МТИЛП релаксометрі 
1-  аяқтары,  2-негіздеме,  3-тұрғыш,  4,5-майыстырушы  бағдарлама,  6-
жүктеме алаңы, 7-жүк, 8-балка, 9-роликті бағыттаушы, 10-жүктеме тетігінін 
бекіткіші,  11-жүктеуші  тетік;  12-қозғалатын  қысқыш,  13-бал-  ка,  14-
қозғалмайтын  қысқыш,  15-үлгі,  16-қозғалатын  қысқыштың  фиксаторын^ің 
түтқасы,  17-жүктеме  тетігінің  фиксаторынын  тұтқасы,  18,19-тегершік,  20-
ось, 21-швеллер, 22-балка, 23-индикатор, 24-винт, 25-штатив, 26-табан.
 
Тоқыма  матаның  беріктігі.  Матаны  тартқандағы  беріктігі  -  оның 
сапасын  сипаттайтын  негізгі  көрсеткіштердің  бірі.  Матаның  тартқандағы 
беріктігі дегеніміз оның өзіне түскен күшке қарсы тұру қабілеті. Белгілі бір 
мөлшердегі  мата  жолағын  үзуге  кететін  ең  аз  салмақты  үзілу  салмағы  деп 
айтады.  Бұл  салмақ  үзу  машинасында  мата  жолақтарын  үзу  арқылы 
анықталынады.  Маталардың  үзу  жүктемесін  «РТ  250М»  және  «Инстрон» 
машиналарында анықтайды.
 
Үзу машинасында матаның берітігімен қоса ұзаруын анықтайды. Үзілер 
кездегі үлгі ұзындығының өсуі - үзілердегі ұзаруы (мм) өлшенеді (абсолютті 
ұзаруы)  немесе  үлгінің  бастапқы  ұзындығына  процентпен  алынады 
(салыстырмалы ұзару Е).
 
119 

Е ^
2
-Ц / Ц 100,
 
мүндағы,  І
^  
үлгінің  бастапқы  үзындығы,  мм  1
2
-үлгінің  үзілердегі 
үзындығы, мм.
 
Меншікті  үзу  жүктемесі  Р
м
,  Н,  бүл  материалдың  қүрылысының 
элементіне келетін үзу жүктемесі. Матада бүл негіз немесе арқау жіптері, ал 
тоқымада шалу қатары болып табылады.
 
Р =Р /п,
 
м   р  
мүндағы, Р  - үзу жүктемесі,  Н, п  - үлгі ені бойынша алынған қүрылымдық 
элементтер саны.
 
Салыстырмалы  үзу  жүктемесі  Р
с
,  Нм/г,  келесі  формуламен 
анықталынады:
 
Р=Р /(МЬ),
 
О   р  
4
 
8  
' 
'
 
мүндағы,  М
8
 
-  материалдың  беттік  тығыздығы,  г/м
2
, Ь  -  элементарлы  үлгі 
ені, м.
 
Маталарда  негіз  және  арқау  жіптерінің  массасы  әр  түрлі  болып  келеді. 
Сондықтан, бүл маталардың салыстырмалы үзу жүктемелерін анықтау үшін 
әрқайсысының салмақ бөлігі бойынша анықтап алына- ды:
 
Р=Р /(МЬс),
 
О   р  
4
  8  
'  '
 
мүндағы,  с  үлгіні  бүзу  бағытында  алынған  жүйедегі  жіптің  массасының 
үлесі.
 
Абсольютті үзу үзару І мм, үзу моменті кезіндегі матаның үзындығының 
үзаруы. Бүл үзу машинасындағы шкала арқылы анықталынады.
 
Салыстырмалы үзу үзару е %, мына формуламен анықталады:
 
8
р
=1001р^о,
 
мүндағы, ^
о
-материалдың бастапқы үзындығы, мм.
 
Абсолютті үзу жүмысы К
р
, Дж, келесідей анықталынады:
 
К =Р 1 п-
 
р   р р  
мүндағы, п- диаграмманың толықтыру коэффициенті
 
Диаграмманың толықтыру коэффициенті, ол үшбүрыштың ауданы
 
8,
 
яғни  Рр  және  1  координаттарынан  алынған.  5.6.  суретте  жүмыс 
диаграмммасының сүлбасы берілген:
 
120 

 
5.2.2.
 
Тоқыма материалдардың жартылай циклды 
үзілмейтін сипаттамалары
 
Жартылай циклды үзілмейтін сипаттамаларға келесі қасиеттер жа- тады: 
иілу кезіндегі қатылық, драпталыну.
 
Тоқыма материалдардың қаттылығы - матаның өзіне берген форма- сын 
сақтап  қалу  қабілеті.  Қаттылыққа  қарама-қарсы  қасиет  жұмсақтық  болып 
табылады.
 
Тұрмыстық қажетке пайдаланылатын маталардың қаттылығын анықтау 
үшін олардың жолақтарының өз салмағының әсерінен иілу дәрежесін ПТ-2 
аспабында анықтайды.
 
ПТ-  2  аспабы  (сурет  5.7)  мата,  тоқыма,  бейматаларды  ию  кезіндегі 
қаттылығын анықатуға арналған. Бұл материалдардың қаттылығын анықтау 
үшін  алдын-ала  бес  көлденең  және  тік  материалдардың  жолақшалары 
дайындалады. Бұл жолақша өлшемі 160x30 мм болып келеді. Өлшеу арқылы 
бес  рет  зерттеп,  жолақшаның  грамм  бойынша  массасын  анықтаймыз  (тік 
және  көлденең  жолақшалары  бөлек  алына-  ды).  Зерттелінетін  жолақшаны 
(7) симметриялы етіп, шкала бойынша
 
(9)
 
горизонтальді  анықтау  оң  жақ  бетімен  жоғары  қаратып  салынады, 
үлгінің  ортаңғы  бөлігіне  ені  2  см,  салмағы  500  г  болатын  жүкпен  (8) 
бекітеміз.  Алаңның  ортаңғы  бөлігі  (6)  қозғалмайтын  болып  табылады,  ал 
оның  екі  жағы  механизм  (2)  көмегімен  бір  қалыпты  төмен  түседі.  Бұл 
механизм батырма 1 арқылы жұмысқа қосылады. Ауданның кейбір учаскесі 
төмен  түскенде  үлгінің  шет  жақтары  иіле  бастайды,  бір  минут  өткен  соң 
иілуді  көрсететін тілше (4) бойынша (шкала) жолақшаның иілген шеттерін 
шкаламен (5) өлшеп алады. Соңғы нәтиже ретінде зерттелген 10 жолақтың 
орташа саны алынады.
 
121 

 
Сурет 5.7 - ПТ-2 аспабы 
Матаның қаггылығын ЕІ, мкН 1 см
2
 
үлгінің тік және көлденең бағытта 
алынуына байланысты келесі формуламен анықталынады:
 
ЕІ. 
=42046т/А,
 
ТІК
, көлд. 
5
 
мұндағы,  т  -  зерттелелетін  жолақ  салмағы,  г,  А-кесте  5.2  бойынша 
анықталынатын  салыстырмалы  иілудің/
0
  функциясына  сәйкес  келетін 
коэффициент. Салыстырмалы иілудің/ формуласы:
 
/0
 = //1 = / / 7, 
мұндағы,/  -  үлгінің  соңғы  иілуі,  см,  I  -  үлгінің  түсіп  тұрған  шеттерінің 
ұзындығы 7 см тең.
 
Кесте 5.2 - Салыстырмалы иілудің/
0
 функциясына сәйкес келетін А 
коэффициенті
 
/
 
А
 
/
 
А
 
/
 
А
 
/
 
А
 
1
 
2
 
3
 
4
 
5
 
6
 
7
 
8
 
0,01
 
0,08
 
0,26
 
2,22
 
0,51
 
5,28
 
0,76
 
13,34
 
0,02
 
0,16
 
0,27
 
2,32
 
0,52
 
5,44
 
0,77
 
14,04
 
0,03
 
0,24
 
0,28
 
2,41
 
0,53
 
5,62
 
0,78
 
14,79
 
122 

1
 
2
 
3
 
4
 
5
 
6
 
7
 
8
 
0,04
 
0,32
 
0,29
 
2,51
 
0,54
 
5,79
 
0,79
 
15,63
 
0,05
 
0,40
 
0,30
 
2,60
 
0,55
 
5,97
 
0,80
 
16,57
 
0,06
 
0,48
 
0,31
 
2,70
 
0,56
 
6,15
 
0,81
 
17,65
 
0,07
 
0,56
 
0,32
 
2,80
 
0,57
 
6,34
 
0,82
 
18,92
 
0,08
 
0,64
 
0,33
 
2,90
 
0,58
 
6,54
 
0,83
 
20,43
 
0,09
 
0,72
 
0,34
 
3,00
 
0,59
 
6,74
 
0,84
 
22,26
 
0,10
 
0,80
 
0,35
 
3,10
 
0,60
 
6,96
 
0,85
 
24,53
 
0,11
 
0,88
 
0,36
 
3,21
 
0,61
 
7,18
 
0,86
 
27,35
 
0,12
 
0,96
 
0,37
 
3,31
 
0,62
 
7,42
 
0,87
 
30,92
 
0,13
 
1,04
 
0,38
 
3,48
 
0,63
 
7,66
 
0,88
 
35,49
 
0,14
 
1,12
 
0,39
 
3,54
 
0,64
 
7,95
 
0,89
 
41,17
 
0,15
 
1,21
 
0,40
 
3,66
 
0,65
 
8,24
 
0,90
 
48,46
 
0,16
 
1,29
 
0,41
 
3,79
 
0,66
 
8,56
 
0,91
 
57,70
 
0,17
 
1,38
 
0,42
 
3,92
 
0,67
 
8,90
 
0,92
 
69,40
 
0,18
 
1,47
 
0,43
 
4,06
 
0,68
 
9,27
 
0,93
 
84,14
 
0,19
 
1,56
 
0,44
 
4,19
 
0,69
 
9,66
 
0,94
 
102,16
 
0,20
 
1,66
 
0,45
 
4,34
 
0,70
 
10,08
 
0,95
 
125,81
 
0,21
 
1,75
 
0,46
 
4,49
 
0,71
 
10,54
 
0,96
 
154,60
 
0,22
 
1,84
 
0,47
 
4,64
 
0,72
 
11,08
 
0,97
 
190,24
 
0,23
 
1,94
 
0,48
 
4,79
 
0,73
 
11,55
 
0,98
 
234,14
 
0,24
 
2,03
 
0,49
 
4,95
 
0,74
 
12,10
 
0,99
 
288,00
 
0,25
 
2,13
 
0,50
 
5,11
 
0,75
 
12,70
 
-
 
-
 
5.2.3.
 
Тоқыма маталардың иілу кезіндегі драпталынуы 
Драпталану  -  матаның  жүмсақ  дөңгелектенген  қатпарлар  туғызатын 
қасиеті.  Драпталану  матаның  салмағына,  қаттылығына  не-  месе 
жүмсақтығына  байланысты  болады.  Драпталу  коэффициенті  К,  %  келесі 
формуламен есептелінеді:
 
К=100-А/2
 
Дисклеу  тәсілі  материалдардың  бір  уақытта  әртүрлі  бағытта  драпта- 
лынуын  бағалауын  анықтайды.  5.8  суретте  дискілеу  тәсілінің  сүлбасы 
көрсетілген.  Бүл  аспап  (6)  үстелшеден,  (4)  өзек,  (1,2)  диск,  (3)  ине,  (5) 
қағаздан қүралған.
 
123 

Сурет 5.8 - Дискілі тәсілмен материалдардың драпталуын анықтау және 
аспаптың сұлбасы 
Жақсы  драпталынатын  материал  кіші  радиусты  қиғашталуына  ұсақ 
симметриялы  қатпардан  тұрады.  Нашар  драпталынатын  матери-  алдар 
проекциясы зерттелінетін үлгінің ауданына жақын келеді. Егер материалдың 
ұзынына  бойлай  және  көлденеңінен  әртүрлі  драпталы-  натын  болса,  онда 
проекция  сынақтың  үлкен  қатпарына  қарай  созыла-  ды.  Дискілі  әдіспен 
маталардың  драпталынуын  анықтағанда  драпталу  коэффициентімен 
анықталынады:
 
К =(8 -8 )/8 ,
 
Д 
4
 о 
п
 о
5
 
мұндағы,  8
0
-бастапқы  үлгінің  ауданы,  мм
2
,  8
п
-планиметр  көмегімен 
анықталынған үлгі проекциясының ауданы, мм
2
.
 
В/А ось сызықтарының қатынасын екі бағытта бірдей драпталына- тын 
материалдың  0,95-1,1  иелігінде  сипатталынады.  Егер  В/А  >1,1  бол-  са 
материал  көлденең  бағытта,  ал  В/А<  0,95  болса  материал  ұзынына  бойлай 
бағытында  өте  жақсы  драпталынады.  5.9  суретте  үлгілердің  проекциясы 
көрсетілген.
 
 
Сурет 5.9 - Әртүрлі драпталған маталы үлгінің проекциясы а, 
б, в -үлгінің проекциялары. 
124 

Тоқыма маталардың бірнеше түрлерінің драпталану көрсеткіштері
 
5.3
 
кестеде көрсетілген.
 
Кесте 5.3 - Матаның драпталынуы 
Маталар
 
Драпталынуы %
 
Жақсы
 
(жоғары)
 
қанағаттанады
 
нашар
 
Мақта жүн
 
65
 
45-65
 
45
 
Көйлектік
 
80
 
68-80
 
68
 
Костюмдік
 
65
 
50-65
 
50
 
Пальтолық
 
65
 
42-65
 
42
 
Көйлектік жібек
 
85
 
75-85
 
75
 
5.2.4.
 
Тоқыма маталардың бірциклды үзілмейтін сипаттамалары.
 
Қыртыстанбауы
 
Қыртыстангыштыгы  -  ылғалжылумен  өңдегенде,  матаны  бүктеп, 
орағанда  мыжылу  қасиеті.  Қыртыстану  себебі  -  матаны  бүктеп,  орағанда 
пайда болатын иілу пішінінің өзгеру салдары.
 
Тоқыма  материалдардың  жылжуы  мен  сетінеуі.  Маталардың  жылжуы 
деп  бір  жүйедегі  жіптердің  екінші  жүйеге  сыртқы  күш  әсерінен  ауысуын 
айтады.  Матаның  сетінеуі  -  матаның  ашық  қиықтарынан  жіптердің  түсуі. 
Маталардың  сетінеуі  және  жылжуы  ар-  найы  құрылғысы  бар  үзу 
машиналарында РТ-2 МЕМСТ 22730-87 бой- ынша анықталынады.
 
Қыртыстанбау  -  қыртыстану  күші  алынғаннан  кейін  өзінің  бастапқы 
қалпына келуі.
 
Матаның қыртыстанбауын келесі формуламен анықтайды:
 
Н = 0,555-Ц
 
мұндағы, ^-қайтадан қалпына келу бұрышы, град.
 
Материалды қыртыстануына байланысты оларды зерттейтін құрылғылар 
мен әдістерді екі топқа бөліп қарастырады. Бірінші топқа ориентацияланған 
қыртыстануды  зерттейтін  құрылғылар  мен  әдістер  жатады,  яғни  сыртқы 
күштің  әсерінен  материалдың  үлгісі  белгіленген,  шектелінген  бірінші 
бөлігінде  бүгіледі  және  мыжылады.  Қыртыстануды  анықтайтын  аспаптарға 
СМТ,  СТ-1,  СТ-2  жатады.  Ориентацияланған  қыртыстандыру  әдісі 
стандартты болады.
 
Ал, екінші топтағы әдістер мен құрылғылар арқылы орентациялан- баған 
қыртыстануды жүргізеді. Мұнда материалдың үлгісі хаосты түрде бүктеліп, 
мыжылады.
 

жүктеу/скачать 6,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: