-сурет. 1) БАЗ, 2) сұйық қабыршықтағы, 3) газды ортаның

 

399 

 

сұйықтың  ағуы  және  жұқаруы  баяулайды,ол  көбіктің  өмір  сүру 

уақытының өсуіне әкеледі. 

БАЗ-дың  адсорбциялық  қабаты  фаза  шекарасының  беттік 

құрылымын  өзгертеді  және  осы  құрылымның  механикалық 

беріктілігін анықтайды. Сонымен қатар жұқа қабатта қабыршақтың 

жұқаруына  әкелетін  және  тұрақтылықтың  термодинамикалық 

факторын  сипаттайтын  артық  қысым  пайда  болады.  Кейде  көбік 

түзілуді  қолайсыз  процесс  ретінде  болдырмауға  тырысады. 

Түзілген көбікті бұзу үшін әр түрлі механикалық, физикалық және 

химиялық әдістер қолданылады. 

Механикалық  әдіс  айналдыру  (центрифуга,  шайқағыш)  және 

басқа қондырғылар көмегімен ауаның ағыны арқылы жүзеге асады. 

Физикалық  әдістер  электромагниттік  сәуле  және  вибрацияны 

қолдану  нәтижесіндегі  термиялық  әрекеттесуге  (қыздыру,  суыту) 

негізделген.  Химиялық  әдіс  "көбіксөндіргіштер"  деп  аталатын 

арнайы  зат  қосыу  арқылы  көбіктүзушілермен  күресуге  арналған 

әдіс.  Кең  таралған  көбіксөндіргіштерге  майлар,  қатты  майлар, 

кейбір  БАЗ,  эфирлер,  майлы  қышқылдар  және  органикалық 

қосылыстар  қатары  жатады.  Мысалы,  қант  өндірісінде  түзілген 

көбік дайын өнімге жабысса, көбіксөндіргіштер ретінде күкірті бар 

органикалық қосылыстар қосады. 

 

3.3 Тамақ өнеркәсібіндегі көбіктер 

Тамақ  өнеркәсібінде  көбіктер  тамақ  өнімдерін  қолдану 

барысында  әр  түрлі  тамақ  өнімдерінің  шикізатын  алу  кезінде 

түзіледі.  (13.2  -  кестеде)  тамақ  өнімдерінде  және  тамақ 

өнеркәсібінде әр түрлі көбіктердің типі, пішіні және түзілу көздері 

көрсетілген. 

Сұйық  көбіктер  белгілі  жағдайда  қаттыға  ауысады.Осыған 

байланысты 13.2-кестеде көбіктердің екі түріне сипаттама берілген. 

Басқа  дисперстік  жүйелердегі  сияқты  көбіктердің  алыну 

әдістері 

де 

диспергациялық 

және 

конденсациялық 

болады.Диспергілеу  ауа  (газ)  ағыны  сұйықтық  арқылы  өткенде 

сілкілеумен жүзеге асады.Газдалған су-диспергілеу жолмен көбікті 

алудың  (газдың  қажетті  мөлшерінде  )  мысалы  ол  суға  СО

2

  газын 

енгізу  нәтижесінде  болады.  Диспергілеу  сұйық  дисперсиялық 

ортада еритін әр түрлі қоспаларды қосу арқылы қарқынды жүреді. 

Барботажбен  қыздыру,  араластыру  арқылы  диспергілеу  кезінде 

құрамында  ақуыздар,амин  қышқылдары,көмірсулар,майлар  және 

 

400 

 

дәрумендер бар ерітінді көбіктенеді. Қант шәрбетінің көбік түзілуі 

сапонинге,гумин 

қышқылдарына 

және 

ақуыздан 

бөлінген 

өнімдерге  негізделген.  Көбіктің  түзілуі  сұйықтық  көлемімен  қатар 

бетінде  де  жүреді.Тамақ  өнеркәсібінің  өнімдерінің(сыра,уыттық 

сусындар)  тұрақтылығы  альбумин,желатин,таннин  және  уыттық 

экстрагенттің болуымен анықталады. 

 

13.2-кесте 

 

Түзілу көздері 

 

Көбіктердің 

түрлері 

Тамақ  өнімдері,  жартылай 

фабрикаттар,тағамдық заттар 

Технологиялық 

процестер: 

көбіктену 

Сұйықта 

түзілген қатты 

Кондитерлік  заттар,  супле, 

хальва, балмұздақ 

   

 

Сұйық  

Шайқалған 

қаймақтар, 

кактейльдер 

Көбік кептіру 

 

Қаттыға 

ауыспайтын 

сұйық 

Құрғақ  сүт,  кофе,  пюре 

басқа ұнтақтар 

Ашыту  

 

Сұйық  

Шарап, сыра 

Бірге 

жүретін 

процестер 

 

Сұйық  

Қант,ашытқылар,ашытылған 

өнімдер 

Өнімдер  

 

 

Сұйық  

Шарап, сыра 

Қатты  

Нан  

 

 

Құрамында  азоты  бар  қосылыстардың  болуына  жеміс-

жидектердің,  тосаптардың  және  шай  жапырағы  экстрактың 

көбіктенуіне негізделген. 

Қаймақтан  немесе  сүттен  май  алғанда  көбіктің  ролі  жоғары 

болады,  сұйық  дисперленген  ортада  көбіктің  көпіршіктерінде 

тамшылар  мен  сүт  майының  кристалдары  концентрленеді. 

Коагуляция  нәтижесінде  тамшылар  мен  кристалдар  сулы  ортамен 

қоршалған майлы дисперстік фаза түзеді. М/С тіке эмульсиясы кері 

С/М-ға ауысады, бұған көбік себепкер болады. 

Көбікті  судың  конденсациялық  әдісі  ертіндіні  газбен  аса 

қанықтыруға  негізделген.  Бұл  әдіске  көбікті  газ  бөлінуі  арқылы 

жүретін  химиялық  реакция  және  микробиологиялық  процестер 

 

401 

 

нәтижесінде  алу  жатады.  Қамырды  ашыту  процесінде,  яғни 

глюкозадан сүт пен янтар қышқылы түзілген сүт қышқылының ашу 

схемасына  сәйкес  көбіктің  түзілуіне  әкелетін  газдар  (СО

2

+  Н

2

  ) 

бөлінеді. 

Қысымды  төмендетіп,  температураны  жоғарылатқанда  газдың 

сұйықтықта  ерігіштігі  төмендейді.  Сұйықтық  көпіріп  одан  газ 

бөлінуі  мүмкін.  Мұндай  процесс  сыраны,  шарапты  және  басқа  да 

сусындар  бөтелкелерін  ащқанда  байқалады.  Сыраның  құрамында 

көбіктүзуші – ақуыздар, декстриндер, хмельдік шайырлар т.б.бар. 

Көбіктердің қасиеттері тұрмыстық жағдайларда, сонымен қатар 

тосап қайнатқанда байқалады. Жидектерде ауаның көпіршіктерінен 

көбік түзетін БАЗ болады. Көпіршіктер бетке шығып және әр түрлі 

ластауға  ұшыратып,  өнімді  тазалауға  көмектеседі.  Көбіктүзуші 

ретінде  сапонин  қолданылады.  Ал  қант  тұтқырлықты,  сонымен 

қатар  көбіктің  тұрақтылығын  да  жоғарылатады.  Сілекей  жоғары 

дисперстік және берік көбік түзеді. Осының нәтижесінде тағамның 

жұғу  процесі  тез  16-18  С-да  жүреді,тағамның  түйірі  тамақтың 

талданып  өңештен  оңай  өтеді.  Ол  сілекеймен  бірге  асқазанға 

келетін ауа тамақтың қортылуын тездетеді. 

 

4. Аэрозольдер 

Аэрозольдер  деп  дисперстiк  фазасы  сұйықтық  иә  қатты  дене 

болатын,  ал  дисперсиялық  ортасы  газ,  әдетте  ауа  болып  келетін 

дисперстік  жүйелерді  айтады.  Дисперстік  фазасы  сұйықтық 

болатындарға  тұмандар,  ал  дисперстік  фазасы  қатты  дене  болып 

келетін 

аэрозольдерге 

түтіндер, 

шаң-тозаңдар 

жатады. 

Аэрозольдердің 

дисперстілігі 

коллоидтық 

жүйелердің 

дисперстілігінен  төмен  болады.  Алайда  аэрозольдерде  шамалары 

бірнеше мм болатын бөлшектермен қатар шамалары өте кішкентай 

болатын да бөлшектерінің шамалары 0,1–1 мкм, отын түтіндерінің 

бөлшектерінде  0,1-100,0  мкм,  ал  тұмандарда  (Н

2

О)  –  0,5  мкм 

болады. 

Аэрозольдердің  кинетикалық  тұрақтылығы  гипсометрлік 

заңмен  анықталады.  Сериментациялық  формуламен  анықталатын 

аэрозольдердің  бөлшектерінің  шөгу  жылдамдығы  өте  жоғары, 

өйткені  дисперсиялық  ортаның  тұтқырлығы  өте  аз.  Мысалы,  суда 

шөккенде  1  см-ді  10  минутте  жүретін  бөлшек,  осы  жолда  ауада  1 

сек-те жүріп өтеді. 

 

402 

 

Аэрозольдер  –  әдетте  агрегаттық  тұрақсыз  жүйелер.  Өйткені 

қатты  немесе  сұйық  бөлшектердің  беттерімен  ауаның  (газ 

фазасының)  әрекеттесуі  іс  жүзінде  болмайды.  Аэрозольдердің 

бөлшектері  радиацияның  (ғарыш  сәулелері,  α  -сәулелер, 

ультракүлкін  сәулелері)  әсерінен  пайда  болатын  газ  фазасының 

иондарын  адсорбциялаудың  нәтижесінде  зарядталуы  мүмкін. 

Алайда ол заряд бөлшектердің агрегациялануы (бірігуі) үшін аздау 

болады.  Сол  себептін  оларды  тұрақтандыру  үшін  жасанды  түрде 

олардың  зарядтарын  көбейтеді.  Аэрозольдердің  лиозольдерден 

айырмашылығы біріншісінде диффузиялық қабат болмайды. 

Тұмандардағы сұйық бөлшектер пішіні шар тәрізді болады, ал 

түтіндер  мен  шаң-тозаңдардың  қатты  бөлшектері  кристалдар 

немесе олардың сынықтары және аморфты түрдегі әртүрлі пішінде 

болады. 

Аэрозольдерді  конденсациялық  әдістермен  де,  дисперциялық 

әдістермен  де  алуға  болады.  Конденсациялық  әдіс  жоғары 

дисперсті  және  салыстырмалы  түрде  дисперстілігі  біртекті 

аэрозольдер түзеді. Мысалы, газтәрізді аммиак пен хлорлы сутекті 

араластырылғанда қатты аэрозольдер түзіледі: 

НСl

(газ)

 + NH

3(газ)

 = NH

4

Cl

(қатты газ) 

Сұйық аэрозольдерді алуға мысал ретінде, күкірт (SO

3

) оксиді 

мен су буының араласып әрекеттесуін көрсетуге болады. 

H

2 

О +SO

3(қатты дис. фаза)

 = H

2

SO

4(сұйық фаза) 

Аэрозольдердің 

түзілуі 

беттік 

энергияның 

өзеруімен 

байланысты  болады,  ендеше  біршама  энергетикалық  тосқауылды 

жеңу  керек.  Сондықтан  конденсациялық  әдіспен  оларды  алғанда 

көбірек  асақанықтыру  (әртектілік)  қажет.  Мұндай  жағдайда 

аэрозольдер  бұлардың  тікелей  конденсациялауымен  алынады.  Дәл 

осылай  табиғаттағы  тұман  түзіледі.  Жүйеде  конденсациялану 

ядросы  –  туынтектер  болса  аэрозольдердің  түзілуі  жеңіл  жүреді. 

Ауадағы  осындай  туынтектер  натрий  хлоридінің  кристаллары, 

ультрамикроскопиялық шаң-тозаңдар болуы мүмкін. Аэрозольдерді 

қатты  заттарды  ұсақтап  (майдалап)  немесе  сұйықтықтарды 

тозаңдатып  алуға  да  болады,  олар  қопарылыстың  нәтижесінде  де 

түзіледі. 

Аэрозольдер  жарықты  шашыратады,  жуықтап  алғанда  Рэлей 

теңдеуіне бағынады деуге болады. 

Аэрозольдердің практикалық маңызы зор. Өсімдіктерді аурулар 

мен  зиянкестерден  қорғау  үшін  инсектицидтер  аэрозоль  күйінде 

 

403 

 

қолданады.  Әртүрлі  мидициналық  және  парфюмерлік  препараттар 

да аэрозоль күйінде қолданылады. 

Кей  жағдайларда  аэрозольдердің  теріс  әсерлері  де  болады. 

Металлургиялық  мекемелерде  аэрозоль  күйінде  ауаға  құнды,  әрі 

зиянды  өнімдердің  көп  мөлшері  шығарылады.  Мысалы,  сөткелік 

өнімділігі  -10  мың  т  руда  болатын  мыс  балқытатын  зауытта  ауаға 

сөткесіне шаң-тозаң түрінде 26 кг AS

2

S

3

 1,9 т Sb

2

S

3

, 1,9 т Cu, 2,2 т 

Pb, 2,8 т Zn, 0,4 т Bi шығарылады. 

Адам  денсаулығына  зиян  келтіретін  шаң-тозаңдармен  күресу 

ауаның  тазалығы  үшін  күрестің  жаћандық  проблемасының  құрам 

бөлігі  болып  табылады.  Мысалы,  радиусы  2  км  болатын  цемент 

зауытында  күн  сәулесінің  жоғалуы  29%-ға  дейін,  ал  ультракүлгін 

сәуленің жоғалуы 65%-ға дейін жетеді. Үлкен қалаларда жарықтың 

шаң-тозаң  арқылы  жарқырауы  қала  маңына  қарағанда  30–40%-ға 

кемиді. 

Шаң-тозаңдар  механизмдерге  де  теріс  әсерін  тигізеді. 

Машшиналардың өзара жанасатын тесіктерінің орнына түсіп шаң-

тозаң  олардың  тозу  жылдамдығын  (абразивтік  кедергі)  арттырады 

және пайдалы әсер коэффициентін азайтады. 

Кейбір органикалық заттардың – көмір, қант, ұн, қағаз және т.б. 

с.с  –  аэрозольдері  қопырылуға  қауіпті.  Олардың  беті  өте  үлкен 

болғандықтан  олардың  оттектен  әрекеттесуі  үлкен  жылдамдықпен 

жүреді  және  жылу  эффектілері  де  көп  болғандықтан  қопарылыс 

болады.  Зиянды  аэрозольдермен  күресу  үшін,  оларды  болдыратын 

себептерді жою керек. Мысалы, болатты өңдейтін цехтарда негізгі 

процеспен  –  темір  оксидін  ерітумен  (мысалы:  Ge

2

O

3

  +  3H

2

SO

4 

= 

Ge

2

(SO

4

)

2

  +  3  H

2

O)  қатар  темірдің  қышқылмен  әрекеттесуі  де 

жүреді. Ол кезде шығынданады және сутек бөлінеді. Берілген сутек 

өзімен  бірге  қышқылдың  азырақ  мөлшерін  алып  кетіп  аэрозоль 

түзеді.  Мұндай  тұманның  тамшылары  адам  денсаулығына  өте 

қатты  әсер  етеді.  Осындай  тұмандарды  болдырмау  үшін 

қышқылдың  ерітіндісінен  сутектің  бөліну  жылдамдығы  1-2 

реттілікке (сатыға) азайтатын ингибиторлар қосылады. 

Зауыт 

цехтарындағы 

шаң-тозаңдармен 

күресу 

үшін 

винтилляциялауды (желдетеуді) пайдаланады. Шаң-тозаң қоршаған 

атмосферадағы  шықпас  үшін,  оларды  жүн  материалдан  жасалған 

сүзгілер  арқылы  ұстап  алады.  Сондай-ақ  арнайы  аппараттар-

циклондар  да  қолданылады.  Олар  арқылы  винттік  жүріспен 

қозғалатын  ауа  ағынын  жібереді.  Орталықтан  тебетін  күштің 

 

404 

 

әсерінен қатты бөлшектер аппараттың қабырғаларына соқтығысып, 

өздерінің жылдамдығын жоғалтып, арнайы бункерге түседі. 

Шаң-тозаңмен күресу үшін өндірістік суды шашыратып себеді. 

Судың  тамшыларына  шаң-тозаңдер 

жұғып,  олардың  седиментациялануы 

үшін суға беттік активтік заттар қосады. 

Шаң-тозаңның 

бөлшектерін 

толығымен  кетіру  үшін  электрлік  әдіс 

қолданылады. Аэрозольдерді потенциал 

градиенті  жоғары  (0.5:1)∙10

5

  В/см  өріс 

арқылы  өткізеді  (13.6-сурет).  Мұндай 

өрісте  молекулалар  иондалады.  Шаң-

тозаңдар  ол  иондарды  адсорбциялап 

зарядталады.  Электр  өрісінің  әсерінен 

олар  үлкен  жылдамдықпен  аппараттың 

қабырғаларына 

соқтығысып 

зарядсызданады,  жылдамдықтарын  жоғалтады  да,  аппараттың 

түбіне шөгеді. 

 

Қайталауға және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 

1.

 

Суспензиялар  (жүзгіндер)  дегеніміз  не?  Олардың  алыну  жолдарын 

және классификациясын көрсетіңіз. 

2.

 

Сұйылтылған суспензиялардың қасиеттерінің ерекшеліктері қандай? 

3.

 

Суспензия  тұрақтылығының  ерекшеліктерін  немен  түсіндіруге 

болады? 

4.

 

Суспензияларды бұзудың қандай әдістерін білесіз? 

5.

 

Суспензиялар қолданылатын қандай өндіріс салаларын білесіз? 

6.

 

Эмульсия  (майғындар)  дегеніміз  не?  Олардың  қандай  ерекшеліктері 

бар?  Бірінші  текті  және    екінші  текті  эмульсиялардың  айырмашылықтары 

қандай? Оларға мысал келтіріңіз. 

7.

 

Эмульсиядағы    фазалардың  ауысуы  дегеніміз  не?  Ол  не  себепті 

болады? 

8.

 

Эмульгаторлар (майғындағыштар) деп нені айтады? Оларды  не үшін 

қолданады? 

9.

 

Эмульсияларды бұзудың негізгі әдістері қандай болады? 

10.

 

Эмульсиялардың түрін анықтаудың қандай әдістерін білесіз? 

11.

 

Көбіктер дегеніміз не? Олардың қаиеттерінің ерекшеліктері қандай? 

12.

 

Көбіктер  мен  эмульсиялардың  қандай  ұқсастықтары  және 

айырмашылықтары бар? 

 

13.6-сурет. 

Электрсүзгінің 

сұлбасы 

 

405 

 

13.

 

Көбіктің еселігі нені сипаттайды? 

14.

 

Көбіктерді қалай алуға болады? 

15.

 

Көбік түзгіштер деп нені айтады? Оларды не үшін қолданады? 

16.

 

Көбіктің 

тұрақтылығының 

ерекшеліктері 

қандай? 

«Қара 

қабыршықтар» дегеніміз не? 

17.

 

Тамақ өнеркәсібіндегі көбіктердің рөлі қандай? 

18.

 

Аэрозольдер деп нені айтады, оларды қалай алуға болады? 

19.

 

Аэрозольдерді бұзудың қандай негізгі әдістерін білесіз? 

 

 

ХІІІ-тарауды зерделеуді бітіргенде сіз мыналарды: 

Макро-  және  микрогетерогендік  жүйелердің  негізгі  өкілдерін; 

суспензиялардың  (жүзгіндердің)  классификациялары  мен  алыну  жолдарын; 

сұйылтылған суспензиялардың қасиеттерін, тұрақтылығын және оларды бұзу 

әдістерін; 

суспензияларды 

қолдану 

аймақтарын; 

эмульсияларды 

(майғындарды)  және  олардың  тұрақтылығын;  эмульсияларды  алу  жолдары 

мен  олардағы  фазалардың  ауысуын;  эмульсияларды  түзу  әдістерін; 

эмульсиялардың түрлерін және оларды оларды анықтау әдістерін; көбіктерді, 

олардың  қасиеттері  мен  ерекшеліктерін;  көбіктердің  алыну  жолдары  мен 

тұрақтылығын,  қолдану  аймақтарын;  аэрозольдерді,  оларды  алу  жолдарын; 

аэрозольдерді  бұзу  әдістерін  және  аэрозольдердің  практикалық  маңызын 

білуге тиістісіз. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

406 

 

 

ЛИОФИЛЬДІК КОЛЛОИДТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Біз  алдыңғы  тарауларда  лиофобтық  дисперстік  жүйелердің 

қасиеттерін қарастырған болатынбыз.  

Енді  лиофильдік  коллоидтық  (дисперстік)  жүйелерді 

қарастырайық,  олардың  қасиеттері  лиофобтық  жүйелерден  өзгеше 

болады. Атап айтсақ олар: 

-  лиофильдік  жүйелер  өздігінен  түзіледі,  әдетте  бұл  кезде 

энергия бөлінеді; 

-  дисперстік  фаза  мен  дисперсиялық  ортаның  арасында  күшті 

әрекеттесу  болады.  Фазааралық  керілу  өте  аз,  фазааралық  шекара 

деген ұғымды қолдану тиімсіз болады. 

- лиофильдік жүйелер термодинамикалық тұрғыдан тұрақты 

болады,  ол  уақыт  барысында  бөлшектердің  концентрациясы  мен 

өлшемдерінің тұрақты болатыны көрсетеді. 

Лиофильдік  дисперстік  (коллоидтық)  жүйелерге  коллоидтық 

беттік  активтік  заттар  және  үлкен  молекулалық  қосылыстардың 

ерітінділері жатады. 

Келесі тарауларда осы екеулерін жеке-жеке қарастырамыз. 

 

 

 

407 

 

ХІV-тарау  

КОЛОИДТЫҚ БЕТТІК-АКТИВТІК ЗАТТАР 

 

Біз  бұрын адсорбция  құбылыстарын  қарастырғанда  сұйықтық-

газ  арасындағы  адсорбцияда  беттік-активтік  заттар  (БАЗ)  туралы 

айтқан  болатынбыз.  БАЗ-деп  біз  сұйықтық-газ  шекарасында 

адсорбцияланып, бөліну бетінің беттік керілуін азайтатын заттарды 

айттық.  Ол  кезде  БАЗ  концентрацияның  көп  аралығында 

молекулалы-дисперстік  күйде  болатынын,  яғни  жүйе  гомогендік 

болатынын қарастырғанбыз.  

Енді  осы  заттардағы  көмірсутектік  тізбектің  көмірсутек 

атомдары  8-10  жетсе,  иә  одан  да  көп  болса,  онда  БАЗ 

молекулаларының жаңа қасиеттері пайда болатынына көз жеткізуге 

болады. 

Ол  –  БАЗ  молекулаларының  бірнеше  ондаған  молекулалары 

бірігіп, 

«мицелла» 

деп 

аталатын 

агрегаттарды 

түзуі. 

Концентрациясы  аз  болғанда  бұл  БАЗ-дың  молекулалары  шын 

(шынайы)  ерітінділер  түзеді.  Концентрациялары  белгілі-бір 

мицелла  түзілудің  кризистік  концентрациясы  (МТКК)  деп 

аталатын шамаға жеткенде ерітіндіде БАЗ молекулалары мен қатар, 

мицеллалар  да  болады,  яғни  жаңа  фаза  пайда  болады.  Осындай 

жүйелерге  екі  қасиет  тән  болады:  жоғарғы  дисперстілік  және 

гетерогенділік,  басқаша  айтқанда  олар  коллоидтық  жүйелердің 

(ерітінділерін)  қасиеттерін  көрсетеді  екен.  Осыдан  келіп,  енді 

коллоидтық БАЗ-ға мынадай анықтама беруге болады. 

Коллоидтық  БАЗ  –  фазалардың  бөліну  бетінде  беттік  керілуді 

азайтып ғана қоймай, белгілі-бір концентрацияда өздігінен мицелла 

түзетін, яғни жаңа фаза түзетін заттар. 

Коллоидтық  БАЗ-дың  кәдімгі  БАЗ-дан  айырмашылығы 

көмірсутектік  радикалы  ұзын  болғандықтан  мицелла  түзу 

қабілеттігінің болуы. 

 

1. Коллоидтық БАЗ-дың класификациясы 

Коллоидтық  БАЗ-дың  классификациясын  сұлба  түрінде  былай 

көрсетуге болады(14.1-сурет): 

14.1-суреттен  коллоидтық  БАЗ  иондық  және  иондық  емес 

болып  жіктелетінін  көреміз,  ал  иондық  БАЗ-дың  өзі  катиондық  , 

аниондық және амфолиттік БАЗ болып бөлінеді. Енді оларға жеке-

жеке тоқталайық. 

 

408 

 

 

14.1-сурет. Коллоидтық БАЗ-дың классификациясы 

 

Аниондық  БАЗ  –  суда  беттік-активтік  анион  түзіп 

диссоцияланатын БАЗ. Оларға жататындар: 

а)  карбон  қышқылдары  (RCOOH)  және  олардың  тұздары 

(RCOOM,мұндағы  M  -  металл);  мысалы,  C

17

H

33

COONa-натрий 

олеаты;  C

17

H

35

COONa-натрий  стеараты;  C

15

H

31

COONa-  натрий 

пальмитаты; 

ә) алкиларильсульфаттар 

б) алкиларилсульфонаттар 

в)  беттік-активтік  аниондардың  басқа  түрлері,  мысалы, 

фосфаттар, тиосульфаттар және т.б. болатын заттар. 

Аниондық БАЗ ретінде өсімдік және жануарлар қышқылдарын 

ауыстыратын 

синтетикалық 

май 

қышқылдарының 

С

10

-С

17

 

фракцияларының тұздары кең қолданылады. Май қышқылдарының 

екі  және  үш  валентті  катиондарының  тұздары  көмірсутектік 

орталарда,  ал  бір  валентті  катиондармен  тұздары  сулы  орталарда 

пайдаланылады. 

Қышқылдық  ортада  карбон  қышқылдарының  тұздары  әлсіз 

диссоцияланатын  және  нашар  еритін  қышқылдарға  ауысады,  олар 

кейбір  катиондардың  қатысуында  (кальций,  магний)  ерімейтін 

тұздар  түзіп,  олардың  БАЗ  ретіндегі  әсерінің  тиімділігін,  әсіресе 

жуғыштық әсерін нашарлатады. Бұл тұрғыдан арилсульфаттар мен 

алкиларилсульфаттардың  артықшылықтары  көп,  өйткені  олар 

күшті  қышқылдарының  тұздары.  Сол  себепті  оларды  тұзды  және 

қышқылды  ерітінділерді  пайдалануға  болады.  Бұл  жерде 

кермектілігі  жоғары  және  теңіз  суларында  кір  жуғыш  ұнтақтарды 

еске түсіруге болады. 

Катиондық БАЗ – сулы ерітіндіде беттік-активтік катион түзіп 

диссоцияланатын БАЗ. 

 

409 

 

Катиондық БАЗ-ға жататындар: 

а)  біріншілікті,  екіншілікті  және  үшіншілікті  алифаттық  және 

араматтық аминдердің тұздары; 

ә) алкилорынбасқан аммонийлі негіздердің тұздары: 

     

-

2

1

2

3

Cl

]

R

NR

)

[(CH

  

 

; 

б) пиридиндік қосылыстар. 

Катиондық  БАЗ  БАЗ-дардың  ішіндегі  улылығы  жоғары  және 

биологиялық  ыдырағыштығы  төмен  болатын  БАЗ.  Сол  себепті 

оларды 

әдетте 

бактеридцидтік, 

фунгицидтік 

және 

дезинфициялайтын  заттар,  коррозияны  тежегіштер  (ингибиторлар) 

ретінде пайдаланады. 

Амфолиттік БАЗ – бірі қышқылдық, екіншісі негіздік сипатта 

болатын  екі  функционлдық  топтары  бар  БАЗ.  Бұндай  қосылыстар 

ортаға  байланысты  әрі  қышқыл  сияқты  да,  әрі  негіз  сияқты  да 

диссоциялануы  мүмкін.  Мысалы,  аминқышқылдары,  олар  ортаға 

байланысты былайша диссоцияланады: 

 

 

Иондық  емес БАЗ –  ерітіндіде  иондарға  диссциацияланбайтын 

БАЗ.  Оларды  этилен  оксидіне  спирттерді,  карбон  қышқылдарын, 

аминдерді және т.б. қосылыстарды қосып алуға болады. Мысалы: 

  

 

 

Иондық емес БАЗ-дың молекулалардағы радикалды 6-дан 18-ге 

дейін  көміртек  атомдары,  ал  n  бірнеше  бірліктен  100-ге  дейін 

болуы мүмкін. Иондық емес БАЗ полиоксиэтилен тізбегінің әртүрлі 

ұзындықтардағы  гомологтардың  қоспасы  болып  табылады. 

Полиоксиэтилендік  тізбек  иондық  емес  БАЗ-дың  гидрофильдік 

қасиеттерін анықтайды. 

 

жүктеу/скачать 3,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: