Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

рының бірі; уақыттың ағымы тек өткеннен келешекке қарай жылжи-
ДЫ.
Ал дұрысында уақыт өткеннен келешекке қарай ғана емес, ке- 
лешектен өткенге қарай да жылжиды, ол тіпті айналмалы, бұрандалы 
қозғалыс та жасауы мүмкін. Өйткені ол қозғалыстың объективтік си- 
паттамасы, оның сипаты козғалыстың табиғатына байланысты. Оның 
себебі келешекке біздің бүгінгі болмысымыз ғана өтпейді, оған өткен 
болмысымызда өтеді. Сонымен бірге келешек болмыс та бүгінгі 
арқылы откен болмысымызға ауыса алады. Бүгін әрқашан откеннің 
бүгіні әрі келешектің бүгіні, ол откен мен келешекті ажыратып кана 
емес, сабақтастырып та түрады, екеуінің арасындағы копір сынды. 
“Өткен ешқашан қайтып оралмайды”,- деп жазады Рейхенбах21. Бүл 
откен нәрсе ешқашан болмаған, жалпы откен дегеннің озі жок нәрсе 
дегенмен бірдей. Өйткені онда бүгінгіміз қайдан шықты? Өткен жоқ 
болса, бүгінгі де жоқ, ертең де болмайды. Онда жалпы уакыт жоқ. 
Уақыт жок болса, қозғалыс та жоқ, омір жоқ. Ал адамныц психика- 
сы, жан дүниесі, санасы үшін ол - оның жады жоқ деген соз. Яғни ол 
озінің оз екенін, кім екенін, басқалардың, қоршаған дүниенің ол үшін 
кім, не екендігін және озінің олар үшін кім немесе не екендігін 
білмейді, сезбейді. Яғни ол адамдық қасиеттен мақрүм. Бүл откеннің, 
болғанның бізде, болмыста ешбір ізі қалмағаны. Онда болғанды еске 
түсіру, оны ой-сезім жүзінде болса да қайта бастан кешіру болмайды. 
Яғни психиканың, ойлаудың, “меннің” түтастығы жоғалады. Мыса­
лы, психикалык, жан ауруларына үшырағандарда бір-бірімен байла- 
ныссыз үзік-үзік психикалык процестер ғана қалады. Қазақтағы 
мәңгүрт деп аталатындар осы сияқтылар. Шыңғыс Айтматовтың ро- 
манындағы оз анасын танымай олтірген мөңгүрт үл ең алдымен жа- 
дынан айрьшған. Өз жанында уақыттан айрылу, ол - санадан айры- 
лумен барабар. Сондықтан уақыт кері бүрылмайды деу, ол тек бір 
бағытта деп түсіну қозғалыстың тек сыртқы пішінін ғана андаудан 
шығады. Кеңістіктің уақытқа ауысуы немесе уақыттың кеңістіктің 
функциясын аткаруы әлеуметтік процестерде, адамның омірінде 
неғүрлым айқып корінеді. Тарихта әртүрлі дәуірде әртүрлі цивилиза- 
цияларда тарихи уакыттың бүкіл ішкі қүрылымы озгеріп жатады. 
Мысалы, архаикалық қауымдық қүрылыс пен Жаңа дәуірді осы 
түрғыдан салыстырып корелік.
Қауымдық қүрылысты кобіне дәстүрлі қоғам дейді. Оның се- 
бебі ол дәуірде адам омірі түгелімен дерлік достүрлермен, әдет-ғүрып- 
тармен реттеледі. Дөстүрлер әрбір омірлік жағдайда, әр істі адамдар- 
дың калай үйымдастыруын, не атқаратынын бүге-шігесіне дейін 
тәптіштеп белгілеп қоюға тырысады.
21 

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: