Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

практика (Praktikos). П рактика, іс-әрекеттер - адамдардың дүниені 
игеріп, сол арқылы өзін, өз болмысын өзгерту, жарату, жасау қы з- 
меті. Олар адамдардың қим ы лды қ істеріне, әрекеттерінде болатын 
өзгерістер. Бірақ адамдардың дүниеге ж әне өзара қатынастары ны ң 
бәрі іс-әрекеттерден қүралып, қимы л арқылы орындалады. Рухани 
қызметте де солай. Дегенмен ондай әрекеттердің барлығы бірдей істі, 
қимы л-әрекетті, істе болып жататын қатынастарды өзгертпеуі мүмкін 
және өзгерпейді де. Ондай өзгерістер істе емес, рухани нәтижелерде, 
яғни, ой-сезімдерде, мақсат, пиғыл, мүқтаждықтарда, дүниенің руха­
ни бейнесінде т. т. болуы мүмкін. Мүндай нәтижелер істегі өзгерістерге 
алып келеді, бірақ тікелей істегі өзгерістер емес. Адам болмысыны ң 
осы практикалы қ процесінде қалай өтетіндігі мен м әні жөнінде К. 
М аркстың идеялары ф илософия тарихында елеулі үлес болды.
Осыған орай ескерте кететін нәрсе: практикалы к қызметті онда 
ойлау алаңсыз қатыспайтын, ойлау қүрамында жоқ, ойлаудан таза іс- 
әрекеттер деп қалуға болмайды. Ал адамдардың рухани қы зметін, 
жалпы өмірін ешбір қимыл, іс-әрекетсіз, “таза” психикалық, не “таза” 
ойлау десек те қате болады. Ойлауды да адамдар іс-әрекеттерімен 
б ай лан ы сты іске асы рады . А дамдар рухан и н әти ж ел ер д і, яғн и , 
сезімдерді, үғымдарды, түсініктерді, жалпы дүниенің оған қажет сан 
алуан бейнелерін тікелей іс-әрекет, процесс түрінде атқарады, жа- 
сайды. Театрда қойы латын спектакль, скульптордың тастан қашаған 
мүсіні, би өнеріндегі жасалатын өмірдің белгілі бір кейпі, суретшінің 
салған суреті, ж азылаты н кітап т. б. Барлығы да істегі нәтиж елер 
емес, рухани нәтижелер. Олардың заттық, не қим ы л-әрекеттік фор- 
мада болуы, оларды істегі нәрсе деп қарауға негіз бола алмайды. Се- 
бебі, олардың атқаратын ф ункциясы өмірдің тікелей озін емес, оны ң 
белгілі бар ж әне болуға тиіс кейпін береді, бейнесін жасайды.
Яғни, практикалы қ іс-әрекеттер мен рухани омірдегі іс-әрекет- 
тердің екеуінде де ойлау катысады, ойлау олардың күрамына кіреді. 
Сол сиякты олардың екеуі де іс-әрекеттер, бірақ оларды бір-бірінен 
ажырататын негізгі белгісі - практика омірді тікелей озгертетін п ро­
цесс, іс, ал рухани қызмет - сол өмірдің бейнесін жасайтын, сол бей- 
нені өзгертіп отыратын процесс. Екеуі де адамдардың әртүрлі сала- 
дағы қызметтері.
Болмы сты озгертуге, әрине, рухани қызмет те эсер етеді, тіпті 
онсыз коғам ды қ омірді өзгерту мүмкін емес, бірак рухани қызмет 
омірді тікелей озгерту емес, ол өмірді озгертуге іс-әрекет арқылы д ә- 
некерлі түрде эсер етеді. Сол сияқты істегі болатын нәтижелерде ру­
хани қы змет арқылы дәнекерленеді. С ондықтан да адамдардың іс- 
әрекеттерінің бәрі бірдей практикаға жата бермейді.
Адамдардың дүниеге практи калы қ қатынасы екінш і ж ағынан
39

алғанда олардың бір-біріне қатынасы. Адамдар тек табиғат күштері 
мен заттарын ғана өзгертіп отырмайды, олар өздерінің бір-біріне қаты- 
настарын да өзгертіп, қайта жасайды. Бүл турасында бірақ белгілі 
айы рм аш ы лы қ бар. Егер табиғат зандылы қтарын олар тек игеріп, 
ж аңартып отыратын болса, яғни, адамдар мүқтаждығына бейімдеп 
отыратын болса, ал өздерінің қоғамдык қатынастарын олар жаңадан 
жасайды. Қ оғамды қ қатынастарды туғызу адамдардың өздерін өздері 
жасау деген сөз.
М аркстің айтуы бойынш а коғамдық өмір - практикалы к өмір. 
Ө йткені, адамдарды ң қайбір тірш ілік саласы н алсаңы з да ол тек 
кимыл-әрекеттерден түрады. Белгілі бір шеңберде адамдар бүкіл коғам- 
д ы қ өмірді кайта жасап шығады.
Адамдардың практикалы қ қызметінің ішкі табиғатын айқындау 
үшін оны жануарлардың тіршілік әрекеттерімен салыстыруға бола­
ды. М аркс озінің “ 1844 ж. Э коном икалы қ-ф илософ иялы қ қолжазба- 
лары нда” жануарлардың тіршілік әрекеті бір биологиялы қ түрдің та- 
биғи олшемін ғана корсетеді, ал адамның табиғатты игеру қызметі 
(яғни, оны ң практикасы) озгертіліп отырған заттың өлшемін корсе- 
теді деген. Оны қалай түсінуге болады?
Әрбір жануар озі қай биологиялы қ түрге жататын болса, соған 
кдрай оз организмінде генетикалы қ туа бітті ерекшеліктеріне сәйкес 
келетін, тек соған тоуелді әрекет жасайды. Ж ануарлардың күн кору 
орекеттерінің қандай болатыны жалпы алгаңда оны ң организмінің 
қүрылымында алдын ала берілген. Ж ануарлар сондықтан оз әрекет- 
терінің жалпы типін немесе формасы н түбірінен озгерте алмайды. 
Биологиялы қ түрлер үзак уақьітта сүрыпталған биологиялы қ эволю- 
ц ияны ң нәтижесі. Ж ануарлардың күн кору әрекеттерінің жалпы си- 
паты озіндік белгілі табиғи ортаға бейімделушілік . О ны ң әрекеті 
сыртқы ортаны озгертуге бағытталмаған. О ны ң негізгі бағыты сыртқы 
табиғи ортаның озгеруіне орай оз организмін қалыптастыру, озгерту. 
Олай болса, егер жануарлардың тіршілітінде белсенділік бар десек, 
* 
ол негізінде бейімделушілікке, табиғи ортаға неғүрлым үйлесімді озге- 
руге бағытталған белсенділік.
Ал адамдардың практикалы к іс-әрекеті сыртқы табиғи ортаны 
да озгертуге бағытталғаны белгілі. Оны озгерту қатынасы дегеніміз 
не? Ол ең алдымен озінен бүрынғы табиғи ортаның негізінде, сол 
ортадағы процестердің ішкі мәнін аш ып, олардың оз мүқтаждығына 
орай жаңа ортаны күру, яғни, әлеуметтілік орта ол ешбір жануарлар- 
да болмайтын қоғамдық практиканы ң ғана нәтижесі ж әне сол прак- 
тиканы ң озі. Табиғи күштер озгертіліп, табиғи заттар онделіп адам­
дар қы зметінің қүрамды болігіне, адамға қызмет ететін күралдарға 
айналып отырады.
40

Олай болса жануарлардың тіршілік әрекеттерінің нәтижесі өзінің 
органикалы қ тәні. Өз тәнін сақтау жануарлар белсенділігінің бірден- 
бір кепілі. Оған сәйкес жануарлардың психикалы қ қызметі адамдар- 
д ы ң ойлауы м ен салы сты рсақ, ол н егізінде о р ган и зм н ің қалп ы н
білдіреді, сыртқы дүниенің өзіндік объективтілік мәнін бейнелемейді. 
Ж ануарлар психикасы да олардың организмінің өз қалпы н көрсе- 
тетін процесс.
Адамдар табиғаттағы заттарды сол қалпы нда тұтына алмаған- 
дықтан оларды өзгертуі, ондеуі тиіс. Ал озгерту, ол - заттардың адамға 
тәуелсіз өзіндік болмысы, өзіндік заңы бар екендігін айтады. Табиғат 
күш терінің объективтік сыры, өзіндік мәні тек озгерту қатынасында 
ғана 
а й қ ы н
болатын нәрсе. Адамдар әрине, табиғи күштерді олардың 
өзіндік заңы бойынша ғана өзгерте алады. Дүниенің объективтік мәнін, 
зандылыктарын, қасиеттерін бейнелеп, идеялы қ түрде өзгертіп, да- 
мыта алатын адамның ойлауы осындай практикамен тыгыз байланы ­
сты. Адамның ойына басқа, өзінен тыс, тіпті оған әлі қатыссыз сан 
алуан дүниенің сиып кететіні де осыдан.
Адамдар практикасы сондықтан басқа дүниенің айнымалы, кез- 
д ей со қ ж әне өткінш і кезеңдері емес, түрақты м азм үны н бойы на 
сіңіреді.
П рактикалы қ істерінде адамдар өзінің организмнің гана олшемін 
емес, әрбір игерілетін табиғи күш пен затқа солардың өзіне гана тон 
өлшемді (зандылықты) қолданады. Әрбір жаңа затқа, табиғаты басқа 
затқа соған сәйкес өлшемін, озіне ғана тән объективтік м әнін ашу 
адам ны ң практи калы қ іс-әрекеттеріне универсалды қ сипат береді. 
Әрбір биологиялы қ түрге тән олшем біреу-ақ, ал адамга тән олшем- 
дер шексіз. Өйткені, әрбір ж аңа табиғи күшті игерген сайы н адам- 
дардың соған сәйкес жаңа бір қызметі, ж аңа бір олшемі, ж аңа бір 
мазмүны пайда болып отырады. Соны мен қатар адамны ң дүниеге 
қ аты н асы н ы ң ерекш елігінің өзі осында: тек оған бүкіл дүниенің 
өлшемі оны ң да өлшемі болып, әлем мен адамны ң өлш емінің бара- 
бар қалге жетуі практиканы ң негізгі үмтылысы.
Солай бола түра адамдар сыртқы табиғи дүниеден игерген занды- 
лықтарды оз дүниесіне бүрынғы табиғи қалпында ендіре алмайды. 
Оларға адам, М аркстің сөзімен айтқанда, “адам ды к” сипат береді. 
Ол не деген соз? Я гни, өзінің объективтік мәнін сақтай отырып, ол 
заңдылыктар адамдық мақсаттарга жетудің қүралына айналады. Эле- 
ктромагниттік толқьіндарда, мысалы адамдар үшін байланыс күралы, 
алыс жерлерге әртүрлі хабар тасу функциясы жок- Тек адамдар гана 
оларга осындай қызмет атқартады. Ол табигаттың озінде ж ок ф унк­
ция. Олай болса осындай игерілген, өзгертілген күбылыстар адам- 
ны ң күшіне, оны ң органдарына адамдык мазмүнны ң хабаршылары-
41

на айналады. Ілгеріректе айтылған еңбегінде М аркс: адам өзі жасаған 
дүниесінен өзін көреді, өзін таниды деген. П рактикалы қ қызмет те 
осы ны ң нәтижесінде адамдар өз дүниесінде екіге бөлінеді: өзіне ж әне 
қарам а-қарсы түрған өзі жасаған күштер мен заттарға, әлеуметтік 
қатынастарға, қоғамды қ үйымдастыру формаларына т. б. Адамдар өз 
жетістіктерін тек өзінің органикалы қ тәнінің белгісі етпейді, сонда 
ғана жинактамайды, оның жетістіктері, оны ң дамуы ең алдымен өзінің 
органикалы қ тәнінен тыс оған тәуелсіз объективтік формада, сырткы 
заттар мен процесстердің мазмүны, белгісі болып жинақгалады. Оның 
м әні - адамдық мәдениеттің қорлануы.
Бүл процесті Маркс адамдык м әнн ің

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: