Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

пазды қ қабілет керек емес. Ол абстрактілі, жалаң ф ункцияны ң жаны 
мен тәні болу үшін қажет. Ф ункция оңда уақытша ғана мекендейді, 
сол арқылы тірі адамдық пішінді иеленеді. Екінш і жағынан, егер адам- 
ны ң басқару қызметі өзіне жат күшке айланып, оны өзінің өткінші 
мекені ретінде ғана пайдаланса, соны орындаушы қы зметкер-чинов- 
н ик те ол ф ункцияны өзіне уақытш а ғана пайдалы нәрсе деп біліп, 
оны өз пайдасы үшін құрал етіп жатады. Я ғни жаттану өзінің пісіп 
жетілген кезеңінде екі жағынан да болады, екі жағы да бір-бірін күрал 
ретінде іске асырады. Тап осындай кезенде басқару жүйесін паракор- 
л ы к пен сатқы нды қ мендейді. Ж аттану өмірдің көп салаларына та- 
мы ры н жайған қоғамда бәрі бәріне жат: адам адамға, адамдар қоғамға, 
коғам адамға, адамдар табиғатқа т. т.
Жаттанудың да өзіндік өтетін кезендері бар дегенбіз. Біздің қоғам- 
дағы тоталитарлық жүйенің де кезендері болған сияқты. Егер соғысқа 
дейінгі дәуірді алсақ, 30-шы жылдары социализмді қүру мақсатын 
ы нталана қабыл алғандар сол ф ункцияны өзінің қызметі етті. Оны ол 
өзіне жат деп қабылдаған жоқ. Өзін соны ң жолында қүрбан етуге 
даяр еді. Я ғни бүл осы мақсатты адам ны ң адам ды қ дамуы нан да 
жоғары, одан да мәнді нөрсе деп білушілік. Ол адамдық еркіндіктен 
де жоғары. Сондықтан адамдар өздерін келеш ек бір арман үшін қүрал, 
соны қүрудың материалы деп қана білді. Ж аттану бар, мазмүны адамға 
жат, оны ң өзінің еркіндігін түсайтын жүйеде адам жоғалады, бірақ 
өзі оны жат көрмейді, керісінше өзінің осы ^ағд ай ы н айры қш а мәнді, 
биік мүрат деп біледі. Ө зінің субъектілігінен, өз тағдырына өзінің 
иелігінен бас тарту, қүрбан етуге үмтылу сол кездегі бүкіл идеологи- 
ял ы қ ағын, соған берілген адамдардың психологиялы қ пішіні. Бірақ 
адамның өзін бір мәнді мақсатқа жетудің қүралы етіп, қүрбан етуі 
уақытша болуы мүмкін (егер ол ш ынында мәнді мақсат болса), бірақ 
ол мәнділік, түрақты жағдай бола алмайды. Себебі адам алаңсыз ж оқ 
болса, ол үшін қандай мәнді нәрсе болуы мүмкін? Б ірақ заман өтеді, 
адамдардың субъектілік қалпы да өседі. Олардың үдайы құрбан болу- 
ы ны ң мағынасыздығы да айқындала береді. Байлы қ пен биліктің қалай 
адамға жат болып ш ығатынына аздап тоқталдық. Сол сияқты адам- 
ны ң рухани қызметінің, ойлауының белгілі бір аяқгалған формасы, 
схемасы, әсіресе қоғамда берік дәстүрге, қажетті нормаға айналған 
идеяның үстемдігі адамдарға тап бастырмайтын ш ектер қояты н бо­
лады. Тоталитарлық қоғамда осындай идеялар немесе белгілі бір идея 
адамдардың ж ан әлемінен басқа ой, сезім, пиғыддардың бәрін ығыс- 
тырып, оны ң жалғыз, бірден-бір әміршісі болуға үмтылғаны да белгілі. 
Мүндай жағдайларда қоғамда бір ғана тәртіп, бір ғана мақсат, бір 
ғана пиғыл, бір типтес сезім ғана болуы тиіс. Адамдардың ж ан-дүни- 
есі бір кәліптен ш ы ққандай, бәрінің де куанатыны да, күйінетіні де
54

бір нәрсе. Әркім үшін ненің жақсы, ненің жаман екені оны ң ойлау- 
ынан бүрын, одан тыс шешіліп қойылған. Бәрі де о бастан айдан 
айқы н, өмірдегі сауалдарға жауаптың бәрі алдақашан белгілі немесе 
сенсіз-ақ белгілі болады. Әрбір жеке түлға үшін ойлаудың өзі керегі 
жоқ, артық нөрсе. Үстемдік етуші негізгі идея тоталитарлық жүйеде 
жалғыз әрі абсолюттік ақикат. Ол басқа ақиқатты ң болу мүмкіндігіне 
және богде идеяларға қатал, тозімсіз . Басқаш а идея, сезім, мүқтаж- 
д ы қ болуы қылмыс. Бүл басқа нәрсеге тозімсіздіктен басталып, олар­
ды оқпен, отпен, яғни қарудың барлық түрлерімен аластауды талап 
етуге дейін эр алуан сипатта бола береді. Тарихта осындай тәртіптердің 
болғаны туралы коптеген мысалдар келтіруге болар еді. Бәрінен де 
озімізге жақьін,озімізге оте таныс кешегі кеңестік тәртіптің 30-шы 
жылдардағы кезеңін ай тсақ та болады. Германиядағы фаш изм кезінде 
нәсілш ілдік идеологиясы осындай еді. Белгілі бір діни козқарас қоғам- 
ны ң барлы қ тіршілігі мен ты ны сы н міз бақтырмай озіне табындыра- 
тын жерлерде - ахуал осы. Ш амасы жаттанудың ішіндегі ең қорқы ны - 
штысы осы ой мен сезімнің барлық жықпылдарына еніп, бойлап ала­
тын түрі болар. М үңдай кезде коптеген процестер адамдық процес- 
тер, оны ң еркінен туындайтын нәтижелер емес, бәрі де адам үшін 
емес, оздері оздері үшін қызметтерге айналған: ондіріс ондіріс үшін, 
қаты настар қаты настар үшін, түтыну түтыну үшін. Тіпті адамны ң 
мүқтаждықтарының озі кейде оны ң мүқгаждықтары емес, белгісіз бір 
күштің немесе мүқгаждық мүқгаждық үшін отелетіндей, адамға қатысы 
ж оқгай оңге ие. Американ философы әрі психологы Э. Ф ромм ны ң 
айтуы бойы нш а А Қ Ш сияқты ондірісі дамыған елдерде түтыну адам 
табынатындай дербес күшке айналатын корінеді. М ысалы, белгілі бір 
дәулетті ортада жүрген адам озінің әлі су жаңа маш инасы н ек ьү ш
жыл откен соң тастап, не сатып ж аңа маш ина алатын корінеді. О ның 
жүріп-түруына бүрынғы м аш инаны ң да ешбір кемдігі жоқ, бірақ екі 
жылда жаңартып отыру немесе тәуірлеу деп есептелетін басқа мар- 
каға ауыстыру дәулеттіге лай ы қ нәрсе тек осы. Яғни үлы мәртебелі 
Түтыну
адамды оз заңы на бағындырып, оны ң оз басында түтынуға 
мүқтаждық ж о қ кезде де оны түтынуға мәжбүр етеді екен. Түтыну 
озін іске асыру үшін адамды озінің тірі органына айналдырады. Бүл 
да адамның түтынуы емес, адамды түтынудың түрі. Адам белгілі қы з- 
метін іске асырмайды, белгілі бір іс адамды озін орындататын орган 
етеді. Өзіміз білетін, әлі де жоғала қоймаған тоталитарлық қоғамда6 
адамдар кобіне мемлекеттің меншігі, ол қандай қьізмет істесе де, ол 
қызмет мемлекеттің қызметі, егер мемлекетке керек деп табылса, адам-
6 
Тоталитарлық қоғам - жаңа латынша - бүтіндей, түгел, жаппай - адамдар 
өмірінің, соның ішінде ойлауының барлық жағын айнымас біркелкілікке кура- 
тын әлеуметтік қүрылыс, көбіне зорлыққа негізделеді.
55

дарды қайда айдаса да еркі бар, жеке адамньщ жеке мұқтаждықтары 
есеп емес. Егер ол озінше іс істеуді қалайтын болса, ол - өзімшілдік. 
М емлекет тек жалпы әрі ең маңызды істердің, мұқтаждықтардың 
шоғырланған жері, жеке мүдделер оны ң касында оте үсак нәрселер, 
олармен санаспаса да болады. Бүл нағыз тоталитарлы қ ойлаудың, 
екінш і жағы нан жаттанудың логикасы , сон ы ң менталитеті (ойлау 
үрдісі). О ның негізгі принципі - жаппайлық, бірдейлік. К өпш ілік не 
істесе, ортада не нэрсе кабылданса, соны ойланбастан қабылдай салу. 
М агы насы теріс айналған дүниеде ы рқы ж асы ған адамдар үнемі 
сыртқы бір күштен сүйеніш іздеуге бейім. Ал сондай күштің бірі - 
көпшілік. К өптің бірі болсаң, қиы н түйіндерді шешуден күтыласың. 
Сол сиякты баска да көптеген сүйеніш болатын күштер бар. Солар- 
мен бірдей болу сенің бар емес, ж оқ болуыңның кепілі. Бар болу - 
соншалықты ауыр, ал ж о қ болу сені жауапкерш іліктің жүгінен боса- 
тады. Осы ахуалдың ақылға жанаспайтындығы сондай - коп адамдар 
ж оқ болуга күмар. Байқалмайты н, көзге іліге бермейтін, ешнәрсеге 
қарсы келмейтін үнсіздердің қогамы - тоталитарлық коғам.
Жаттанудың (соның әртүрлі типтерінің) үзақ тарихи дәуірлерінде 
орнығып алғаны сондай, оны ң ықпалымен қоғамның, тарихи даму- 
ды ң адамдардың ы рқы нан тыс, оған ешбір тәуелсіз (объективтік) 
зандары бар деген көзқарас материалистердің де, идеалистердің де, 
жалпы адамдардың копшілігінің санасында берік орын алған. Ол ешбір 
шүбә келтіруге болмайтын факт деп есептелЪді. Осындай көзқарас- 
тың негізгі осал жері - адамның ондай объективтік күш деп таныл- 
майтындығы. Объективтік нәрсе - тек адамнан тыс нәрсе. Ал адам 
тек субъективтік күбылыс. Бүл - сыртқы дүниедегінің бәрі себеп, адам
- салдар дейтін түсініктің екінш і жағы. Себебі субъективтілік кеңес 
ф и лософ и ясы н ы ң дәстүрінде тек қана салдар. Субъективтілік тек 
объективтік дүниенің бейнесі, ақиқат бейнесі, немесе жалған бейнесі 
т. т. Ол түп нүсқаны ң кошірмесіндей. Сондықтан онда басқаға себеп 
болатьгңдай, басқа дүниеге даритындай күш жок. Олай болса, тарих- 
ты дамытатын, өзгертетін адамдар емес, оларға тәуелсіз бір занды- 
лықгар. Э рине, олар адамдарды бағындыратын, адамдарға үстем бо­
лып отыратын күштер мен процестердің заңдылыктары. Қоғамды қ 
процестердің заңдылықтары. Қ огамны ң заңдылыкгары, әрине, адам- 
сыз іске аспайды, бірақ адамдар мүнда да олардың іске асуының ор- 
гандары ғана.
Осындай көзқарас өсіресе марксизмге тән еді. М аркстің озі та- 
рихтың қозғаушы күші адамдардың өзі деп есептесе де, жалпы когам- 
ды қ - тарихи дамуды ол табиғи-тарихи процесс деп караған. М атери- 
алдық ондірісте М аркстің ойынша адамдар міндетті түрде, өз еріктеріне 
тәуелсіз озара қатынаспен байланысады. Тарихи дамудың негізгі са-
56

ты л ар ы ол қ а н ш а л ы қ т ы т о қ ы р а у ш ы л ы қ қ а , к е р і к е т у ш іл ік к е , 
бұраңқылыққа душар болып жатса да, ерте ме, кеш пе, бәрібір бола- 
тындығы, іске асатындығы сөзсіз. Ең негізгі сатыларды басынан өткер- 
мейтін, олардан өз қалауымен ауытқи алатын ешбір халы қ жоқ, ешбір 
қоғам жоқ. Я ғни тарих та табиғат іспеттес бүлжымайтын зандармен 
жүреді. Олай болса адамдардың тарихтағы қозғаушы күш болатын 
қызметі оған жанды орган болуының шеңберінде ғана болганы ғой. 
Олай болса, қоғамны ң даму зандылықтары адамдардың өз табиғаты- 
нан туындайтын болғаны ғой.
Бүлжымайтын, түбінде болмай қоймайты н зандар дүниесінде 
еркіндікке орын жоқ. Ол зандарды таны п, біліп, қажеттігімізге пай- 
далануга болар, бірақ сол дамудың бағытынан, соны ң сатыларынан 
алаңсыз бас тарта алмаймыз. Дамудың бағытын шүғыл өзгертуге адам- 
дарда дәрмен жоқ. Баска дүние түгіл ол, осы түрғыдан қарасақ, өзі 
қүрған дүниені де билей алмайды. А дамны ң онтологи ялы қ негізі 
еркіндік екенін түсінуге ең жақы н келген ойшылдардың бірі К. Маркс. 
О ны ң еркіндік туралы ш ы ғарм аш ы лы ғы ны ң алғаш қы кезеңіндегі 
ойлары XX ғасырда экзистенциализм бағытындагы кейбір ф илософ- 
тарға (мысалы, Ж .П. Сартр) елеулі эсер еткен. Б ірақ бүрында ай- 
ты лған о н ы ң к о н ц е п ц и я с ы н ы ң екі ү ш ты л ы ғы н ы ң н әти ж есін д е 
еркіндікке байланысты идеялары кейін басқа бағыт алған. Келеш ек 
қоғамның, коммунизмнің міндетті түрде келуі тарихтың бүлтыртпас 
заңы деп негіздеуге еркіндік идеясы, әрине, қайш ы. Жаттану күбы- 
лы сы ны ң әлеуметтік өмірде бірте-бірте жоғалуы үшін адамдардың 
субъектілік деңгейі, олардың әлеуметтік дербестігі жоғарылауы тиіс. 
Олардың оз оміріне, қоғамға, әлемге саналы -сы ндарлы көзкдрасы 
жетіліп, оз болмысы, өмірі үшін жауапкерш ілігі артуы кджет. Бүл 
тарихи іске асатын процесс. Бүл бүтін адамзаттық универсалдық даму 
мүмкіндігінің, оны ң қандай да болмасын дамуға жолдардың аш ы қ 
екендігі әрбір жеке адамның универсалдык дамуында іске асуы тиіс 
деген соз. Ондай дамуды адамға өзі жасайтын тоскдуылдар түйықгайды. 
Адамға абсолюттік дамуға ешбір ш ек ж оқ деуден аулакдыз. Ол күдай 
емес. А йтпақ ойымыз: оның дамуына өз табиғатынан қойы латын аб- 
солюттік тоскдуыл, ақырғы ш ек жок. Тек осы түргыдан ғана жаттану 
адамның субъект ретінде дамуының, не болуы ның өткінш і кезеңі. 
Әрине, бүрын айтқанымыздай даму да, дамымау да әрбір адамның, 
жалпы адамзаттың өз қалауына байланысты. Бір сөзбен айтқанда - 
жаттану - субъектіліктен, яғни еркінділіктен ауытку, бірақ соны ң өзі
- субъектілік қалау. Ол жалпы қалаудан бас тарту емес, яғни ырықтың 
белгілі бір шешімі, актісі. Баскаш а айтқанда өз тізгінін оқиғалардың 
ағымына жібере салу емес. Ж аттану - ы рықгың өзін-өзі күлш ылық 
жолға бағыттауы. Ал өзін әртүрлі бағытта бола беретін процестердің
57

ағымына жібере салу ырықтың, субъектіліктің жоғалуы, ол өзін бағыт- 
тау емес. Ол, әрине, ақыл-есі бүтін адамдарда уақытша болатын нәр- 
се, субъектілік пен ы рықтың алаңсыз қүрып кетуі емес, себебі мүндай 
жағдайда да әрбір адамның болсын, түтас халық, не қоғам болсын өз 
тағдырына өзі иелігін қайтарып алуға мүмкіндігі сақталады. Яғни адам- 
ны ң дүниеде болу-болмауы оны ң адам қалпында еркіндікте өмір ке- 
шуімен барабар болғандықтан, мүндай жағдайда оны ң болмауының 
өзі де (яғни күлшылығы да) болудың бір көрінісі немесе оның өзіне- 
өзі қайш ы формасы екен. Қ исынсы з сияқты корінсе де, оны болу- 
ды ң болмау формасы деуге болар еді.
58

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: