Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

табиғи бітімімен туындайтындай көрінеді. Бұл жаттануда барлы қ қүбы- 
лыстардың табиғатының теріс айналуыны ң нәтижесі. Ж аттану жалған 
көрініс туғызады дедік. Я ғни бәрі де ш ын м әнінен, керісінш е, болып 
түрады. Осы жалған көрініс адамдардың ойында, қиялы нда, немесе 
сезім-қабылдауларында болатын қателіктен емес, ш ы н бар қатынас- 
тардың м әнінің іс жүзінде, ойлаудан тыс өмірдегі бүзылуы. Сондықган 
адамдар екінің бірінде сол м әні теріс айналған болмыстың сыртқы 
көрінісін сол күйінш е қабылдап жүреді, солай адасады. Бірақ олай 
қабылдау бүлтартпайтын занды нәтиже емес. Адамдар сол бәрін теріс 
мағынасында көрсетіп түратын болмыстың ш ы н сырын аш ып, түпкі 
ақиқаты н да коре алады.
Ж аттану процесіндегі ақылға сиымсыз болып көрінетін қайш ы- 
лы к осы өзінің күштерін озіне қарсы қоятын ж әне содан шығатын 
нәтижелердің бәрін де туғызатын адамдардың оздері. Н еліктен олар 
осылай етеді?
О н ы ң с е б е б і с у б ъ е к т іл ік д а м у ы н ы ң , н е м е с е д е ң г е й ін ің
жетімсіздігінен. Адамның онтологиялы қ негізі - еркіндік, ол оны ң 
дүниеде болуының алғышарты. Бірақ, еркіндіктің толы қ дәрежесіне 
жету, оны ң берген мүмкінділіктерін барлыққа айландыру адамның 
тарихи дамуында ғана іске асады. Ол даму субъектілік даму. Өзінің 
б о л м ы с ы н өзі ж а сау , ж а р ату өз м ү м к ін д ік т е р ін ө р б іту , ж а ң а 
мүмкіндіктер ашу, осылардың ж аңа деңгейлеріне шығу. Өзін қор- 
шаған тылмыстың сырын ашып, оларды бойына сіңіру, субъект ретінде 
өзгеру. Адамзат тарихында үзақ дәуірлерде, тіпті бүгінгі күндерге дейін 
әрбір жеке адамның сыртқы жағдайларды тандайтындығы әрқаш ан 
бірден көзге түсетін нәрсе, ал оны ң сондай тандаулары ның ішкі мәні, 
адамның өзін тандайтындығы бүркемеленген, анық, айқы н нәрсе емес. 
Оның үстіне өз ісінің қандай болуының тікелей емес, алыстағы н әти - 
жесі басқа көп теген қаты н астарм ен, ж ағдайларм ен д ән екер лен іп
түрғандықган, күрделіленген, қайш ылы қты қоғамда әркім нің субъ- 
ек тіл ік ауқы м ы тары лады . Қ о ғам д ы қ п р о ц естер ә р к ім н ің ж еке 
ы рқы нан тыс өтіп жатқан, тек өзінің адамдарға белгісіз зандарымен 
болаты н п р о ц естер ағы мы си яқ тан ад ы . Ә р к ім н ің ж еке ы р қы н а 
бағыныш ты нәрсе тек өзінің іс-әрекеттері, ал ол әрекеттердің ар- 
жағында ол басқалардың іс-әрекеттерімен тоғысып, көбінесе олар- 
ды ң күте бермейтін, оздері тілемеген нәтиж елерге әкеліп жатады. 
Г.В.Ф. Гегель осы ндай еш кім күтпеген, қалам аған н әти ж елердің
шыгуын, яғни адамдардан жаттанған нәтижелерді абсолюттік идея- 
ны ң дамуының салдары деп қарады. О ны ң ойы нш а адамдар, әрбір 
жеке түлға сол абсолюттік идеяны ң іске асуының тек күралдары ғана, 
бірақ оны адамдардың өзі біле бермейді. Я гни Гегель адамдардың өзі 
тудырған нәрсеге қүлшылығын абсолюттік ақиқат деп көрсетіп отыр.
51

Адамдар идеяларды туғызады, қандай идея болмасын, оны ң авторы 
адам ны ң өзі. Ал егер идея (абсолю ттік-ақ болсын) бүкіл әлемнің, 
соны ң ішінде әсіресе адамның өзінің жаратушысы болып түрса, онда 
бүлай түсіну - жаттанудың логикасы н ш ы нды ққа балау.
Яғни қауымдық дәуірде адамдар өздерінің әлеуметтік өмірін түта- 
сымен игере, бүкіл процесті өздерінің біріккен ы рқы на багындыра 
алатын. Бірақ, адамдардың өздері кауымдық бірліктен оқшауланбаған, 
ортақ тірліктен тыс жеке түлғалық дербестігі де ж о қ еді. Ж еке түлга, 
дербес жеке субъект болып дамып үлгірмеген адамдардың озара қаты- 
настары бірдей, ортақ, қарапайым болды. Саналуан түрлі қатынастар 
болмады.
Ал қазіргі дамыған елдердегі сан түрлі қызметтер, еңбектің жаңа 
көптеген салалары ш ы ққан кезде жеке адам олардың бәрімен айна- 
лыса алмайды. Бүрын бір адам қамти алатын еңбектің өзі кейін бір 
адам игере алмайтын көптеген салаларға, тіпті операцияларға бөлініп, 
дербес қызметтер болып алған. Сондықган, осы процестерге бағынған- 
нан соң әрқайсы сы бүрынғы қарапайым болса да толысқан адамдар- 
ды ң орнын енді сыңаржақты, еңбектің бір ішкі операциясы н ғана 
орындаушы басады.
Ж аттану да адамдардың өз қалауы, оны ң таңдап алған тағдыры. 
Әрине, ол қалау саналы түрде болған жоқ. Адам тарихи даму жолда­
рын салыстырып, олардың онды жақтары мен оңсыз нәтижелерін ой 
таразасына салып өлшеген жоқ. Тірш ілік етуді оңайлататын жолға 
түсті. Олар тіпті әртүрлі жолды қалауға болатынын да толы қ магына- 
сында біле бермейді. Сондықтан да осы жолдың күлш ы лы қ екенін де 
сезе бермейді. Ж аттану неліктен күлшылық?
Себебі, өзі жасаған дүниесінің, озі қүрған қоғамны ң өз нәти- 
жесі екенін, түпкі себебі озі екенін бүркемелейді. Енді оңі айналған 
қатынаста басқа дүниенің бәрі себеп, әсіресе өзі жаратқан нәрсенің 
бәрі себеп, ал оны ң өзі тек салдар, басқа дүниенің бәрі де жетілген, 
басқа дүниенің мәртебесі жоғары, тек адам гана сол дүниеде кемтар.
Ж аттануда адам өзі жаратқан күштерден өзіне тосқауыл күрады, 
өзін өзі шектейді. Адамзаттың өзінің ж араты мпаздық күдреті адамға 
үқсамайтын түрпатқа еніп: қоғам, мемлекет, байлық, абсолюттік идея, 
күдай немесе тіпті космос - табиғат т. т. аттарға ие болады. Бұлардың 
бәрінің ішкі сыры - адамдардың қол жеткен нәтижелері мен тіпті 
тікелей іс-әрекеттердің өзі, олардың қоғамды қ үйымдасқан формала- 
ры ны ң оны ң өзіне үстемдігі, оны ң ерікті іс-әрекет етуіне тосқауыл- 
дығы. Олай дейтініміз: қол жеткен нәтиже - қалыптасқан, аяқталған 
нәрсе. Егер адам қалыптасқан, өзі орнықтырған бір тәртіпке, күшке 
өзінің өткінші бір кезеңі, оз көрінісі ретінде қатынас жасаудың ор- 
ны на оған тәңірдей табынып, тек соған қызмет ететін болса, озінің
52

мақсатын, өмірін соған арнайты н болса, онда ол белгілі бір шектен 
аттамауға ант еткендей. Я ғни басқа ешбір мүмкінш ілік жоқ. Ол өз 
табиғатының шексіздігін м ансұқ етеді. Еркіндік адамны ң табиғаты 
болса, оны ң екінш і аты - шексіздік. Еркіндік мәңгілік аш ы қ нәрсе. 
Адам екінш і жағынан, әрине, шектелген. Я ғни оны ң әрбір орны ққан 
қалпы - шектілік, әрбір қадамы - шектелгендік. Бірақ онда барлық 
уақытта тағы бір қадам ж асауға, бүрьш он да болм аған тағы бір 
мазмүндылыққа ие болуға мүмкіндік қалады. Бүл оны ң шексіздігі. 
Ш ексіздік жағынан адам еш қаш ан өзінің орнықкдн қалпы на сый- 
майды. Ол ешуақытта аяқталмаған5. Бүл оны ң еркіндігінің табнғаты.
Қ алы птасқан ф о р ш л а р аяқгадған нормалар болғандықтан олар- 
дың кейінгі «згерістері - ’орн ы ққан функіішлға немесе мазмүнға оны ң 
тек ішкі қүрылысын айқындау, о ғ а к а ^ е з і я элементтердің қалы п ти " 
қатынастарының жіктелуі. Ондағы болатын қозғалыс енді сол іщкі 
элементтердің циклдік өзгерістерде үнемі өздерін қайталауға бағыт- 
талған.
М ы сал ы , к е ң е с т ік т о т а л и т а р л ы қ м е м л е к е тк е ад ам д а р д ь щ
оздерінің қьізметі олардан аулақтанып, басқару тек басқару үшін -éo- 
латы н болған еді. Бүл оны ң әсіресе, соңғы күйреуге жақы н дөуіріңде 
айқы н болды. Басқару басқару үшін, немесе билік билік үшін бола- 
тындығы - билеуші номенклатурасы ны ң мүддесі үшін де болмайтын- 
дығы. Билеу өзі өзі үшін максатқа айналған еді. Эрине, номенклатура 
(билеуші топ) оны өз мақсаты үшін пайдаланады. Бірақ адамдардан 
жаттанған билеу функциясы еш кімнің де билеуі емес, ө зін щ ө зін бияеуі 
сияқты. Я ғни өзінің субъектісі өзі. Эконом иканы , мәдениет т. т. са- 
лалардағы жағдайды жақсарту мақсатында өтіп жататын әртүрлі пар- 
ти ян ы ң , үкм еттің пленум -съездері негізінде соны үйым дасты рып 
жүргендер үшін өмірдегі бір онды өзгерістерге қол жеткізуден көрі, 
сондай шаралар қабылданды деу үшін болатын. Өмірдегі болуға т ж е
озгерістерді үйымдаструдан, көбіне сол туралы дауры кра сөздерді 
тоғыту басым болды. Орындалған істер ж енінде есен бергенде-көбіне 
откізілген ж и н алы стар, "конференцияЛар т.т. п з б е с т е л е ^ ч . ШІІй. 
^асқару қы зметінің бәрі дерлік өмірден аулақ, өщ өз шеңберіщ іа 
т я а
айналы п ж ататы н ф орм альды қ ф ункция. Бллудьоі орны на болган' 
сияктану. Осы әдет кәзіргі реформа жағдайБщца д а сакэгалуда. Өрбір 
қызмет орны соны орындаушы үшін не істеуге тиіс екендігш алдын 
ала аны қтап қойған формальдық жүйе. Қ ызм ет орны - субъект, ал 
орындауш ы оны ң жанды денесі. Қызметкерге, ш а й болса, жасам-
5 
Немістің XX ғасырдағы ойшылы К.Ясперс те осындай ойға бейім. Оның 
айтуынша адам ешқашан аяқталмаған және аяқталмақшы емес / /

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: