Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері
жүктеу/скачать 8,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Мүндай жалпылык, әрі
өз алдына өзгеше форма, әрі басқа барлық формаларға өзгеріп ауысып отырады. Бірақ барлық формалардың озгеше мәндерін осы белгілі бір анықтаушы форманың мәнін түсіну арқылы ғана, соның даму жолын өту арқылы гана тани аламыз. Ол анықтаушы форма алгаш бастан жалпы форма емес, өзінің дамуында қажетті даму формаларын туғызуды толық аяқтағаннан кейін, толысқан дәрежесінде гана накты жалпылыкка айналады. Сонда ғана ол өзіне қарасты барлық қүбылыстардың сан- алуан түрлі болуына қарамастан, олардың бәріне өзінің озгеше бір табын түсіреді. Нақты жалпылық дегеніміз осы. Ол әрі нақты, әрі жалпы. Сыртқы үқсастықтарды да түсінудің түпкі кілті сонда. Накты жалпылықгы тек дамудың түргысынан Караганда гана түсіну- ге болады. Дамудың ерекшелігіне сай тарихи жалпылық қана өзіндік жеке, қайталанбас ерекше күбылыстарына өтіп жатпайды, керісінше бастапқы шыққан кезінде ол әлі жеке бір кдйталанбас қүбылыс түрінде болуы да мүмкін. Тек үзақ дамудың нәтижесінде оның өрісі кеңейіп, өзіндік баска формаларын тугызып барып ол жалкылык жалпылыкка жетеді. Ягни ол өзінің карама-қарсы формасына дейін көтеріледі. § 12. Акцкцт, көркемдік және жсщсылық Ақикат, жақсылық туралы белгілі дәрежеде бүрын да айтқан- быз. Көркемдік жөнінде әңгіме болған жоқ. Бірақ ақикат және жақсы- лық бір-бірінен ажыраган, дербес категориялар түрінде көрінеді. Бүл тақырыпта біз олардың ішкі мәндерін карастырып, бір-бірінен айыр- машылықтарын да, және әсіресе олардың түпкі сыры бір екенін де ашуға тырысайык. Категориялар болгандықтан ақиқат, көркемдік және жақсылық - адамның дүниеге қатынасының белгілі бір қырлары, ягни бір қаты- настың әртүрлі жақтары. Осындай әртүрлі қырлардың озгеден озге ше мазмүнының болатыны даусыз, бірақ олар түпкі бір күндылықтың көріністері. 246 Адамныц дүниеге қатынасының бүған дейін саналуан қырлары- на талқылау жасадық. Бірақ қаралып отырған категориялардың арақатынасы солардың барлығының түтастық жағын қамтиды. Адам- ның дүниеге қатынасы онтологиялық қатынас дегенбіз. Олай болса, барлық категорияларда адамнан сыртқы дүниенің оған тәуелсіз бол мысы мен мазмүны адамдық болмыс түрғысынан бағалаумен үшта- сады. Онсыз адам сыртқы дүниені объективтік түрғыдан көре де, бағалай да ал мае еді. Сыртқы дүниеге өзіндік түрғыдан да, сырткы дүниенің адамға тәуелсіз мазмүны жағынан да қарай алмас еді. Бағала- ушылық қатынас қана адамды сыртқы дүниеде жоғалып кетпеуге мүмкіндік береді, оған озгеше сырт козқараспен қарауға негіз бола ды. Ал тек сырт көзқарастық түрғысынан ғана біз басқа дүниенің не екенін, озінше кандай екенін, яғни оның бізден озгеше, біршама баска дүние екенін андай аламыз, сезінеміз. Акиқат, коркемдік және жақсы- лық осы жалпы қатынастың екі жағының бірлігін көрсетеді. Адамзаттың біз біршама жақсырақ білетін тарихына көз жібер- сек, онда Батыс адамының дүниеге қатынасының дамуында осы атал- мыш үш жақтың (ақиқат, көркемдік, жаксылық) бастан-ак біртүтас қалыпта болғанын, сонан соңғы дәуірлерде олардың бір-бірінен ажы- рап, әртүрлі дербес катынастарға айналып кеткенін кореміз. Бүл - дүниені үнемі озгертуге үмтылатын катынастың туындысы. Үнемі бүрынғы табиғатының шеңберінен шығуға бағытталған дамудың жемісі. Үнемі жаңа мазмүн, жаңа зандылықтарды бойына сіңіру адам дык қатынасты іштей таралудың ең ірі формаларының бірі - аклкат- тылықтың көркемдіктен, көркемдіктің жақсылықтан, жаксылыктың алғашқьі екеуінен де алшақтануы, әркайсысының окшау, богде дүни- едей болып кетуі. Біздің заманымызда тап осылай. Ақикат болған нәрсе кобінесе коркем немесе жақсылық емес, коркем нәрсе барлық уақыт пен жағдайда ақиқат және жақсылық емес, ал жақсылық бол са, екінің бірінде дерлік ақиқат болып жүрген ж окж әне көркемдіктен де аулақ. Мүндай өзгеріс әрқайсысының түпкі мазмүнын өзгертпей коймайды. Олардың түпкі табиғи мәні тіпті теріс айналады деуте де болады. Себебі ақиқат емес жақсылық - жақсылық емес, жамандық, ал жақсылық емес ақиқат - ақиқат емес, ол - ақиқаттың жолы емес. Сол сияқты ақиқатсыз көркемдік - шын коркемдік емес, жалған көркемдік, мағынасыз коркемдік. Антиканың Платон замандарында олар олі бір-бірінен ажырай коймаған. Акикат болған нәрсе - орі коркем, орі жақсылық. Платон диалогтарынан осыны айқын коруге болады. Оныц осіресе “Сократ- тың ақталу сөзі”, “Мемлекет” дегеп ецбскіеріиде осы үш норсенің неғүрлым жымдасуы қоғамның үнемі үмтылагып мүраты деи кдралған. Платонның осы мәселеге айрықша шүқшиуы - ол чамап.да олардың 247 өзара шекарасы жіктеле де бастаған сияқты. Платон осы жіктелуді жамандықтың нышанындай көріп, оны сынап, айрыкша шүйліккен. Барлық тектер мен түрлердің түпкі үлгісі моңгілік алғашқы идеялар боғандықтан, олар - акиқаттың да, көркемдіктің де, жақсылықтың да түпкі өлшемдері. Түпкі идеяларда олар бір нәрсе. Яғни сол идеялар- дың кейінгі туындылары - табиғи нэрселер болсын, адамдар дүниесі болсын, ақиқаттығы да, көркемдігі де, жақсылығы да өзінің түпкі үлгісіне қаншалықты сәйкес екендігімен анықталады. Әрбір жеке қүбьшыста, әрбір жеке адамда олардын алғашқы үлгі-идеясы канша- лықты корінген, іске асқан, олар соншалыкты ақикат, соншалықты жақсы. Әрине оз үлгісіне қанша жақын болса да, ешбір қүбылыс оны- мен бірдей бола алмайды. Онда ол сол үлгінің өзі болған болар еді. Ал бүл мүмкін емес. Себебі үлгі - ол шексіз жетілгендік. Жетілгендік - барлық боліктері бір-бірімен толық үйлескен түтастык, бүтіндік. Өзінің омірлік мүраты жетілген қоғамдық қүрылысты ойлап табуға үмтылғанда да, ол сондай қүрылысты бірден-бір акиқат, бірден-бір коркем, әрі бірден-бір бақытты коғамдық өмір деп түсінді. Осы үшеуінің бірі болмаса, калған екеуі де мәнінен айрылады. Осыған жақын ойлар жүйесін абсолюттік рухтың дамуы түрғысы- нан кейін Гегель де түзеген. Бірақдаму идеясының түрғысында ақикат, коркемдік, жаксылық озінің бірлігін сактай алған жоқ. Гегель фило софияны ғылым деп түсінгендіктен ақиқатты ең жоғарғы қасиет деп қарап, көркемдікті, жақсылықты (коркемонер мен адамгершілікті) ақиқатқа жету жолындағы томенгі сатылар деп бағалаған. Ақикат, яғни Гегельдің ойынша тек танымдық ақиқат, Рухтың дамуының ең биік дәрежесі, ол көркемдік пен жақсылықгы оз ішінде тек бір бағыны- шты кезеңцер ретінде ғана сактайды. Коркемдікті де, жақсылықты да тек қана ақиқаттылық ақтай алады, керісінше, мүмкін емес. Нәр- сенің коркемдігі немесе жақсы екендігі оның ақиқаттығының кепілі бола алмайды. Гегель де бүл үшеуінің бірлігін қостайды, бірак ол оның ойынша тең бірлік емес, ол бірлік тек акиқатқа бағынады, тек сонымен аныкталады. Шығысқа тән рухани әлемде негізінде ол адамның өз жан дүни- есін жетілдіруге бағышталғандықтан ақиқат, коркемдік, жақсылықтың әр қайсысы басқаларга жат, богде нэрселер болып кеткендігі байкал- майды. Шығыс фйлософиясы да окшауланған дербес кызметке ай- налмағандықтан олардын таза философиядағы тағдырына шолу жа сау қиын. Ол әлі зерттеуді кажет ететін мәселе. Сондықтан біз кобірек зерттелген Батыс философиясы мен оның болмысында осы үш қатынастың ажыраған, бір-бірінен оқшау бей- нелері қандай болды, соны біршама қарастырайық. Ең алдымен жүктеу/скачать 8,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|