60
ПРОЕКТ
5. Жұлдызды аспанның жылжымалы картасын (ЖАЖК) қолдануға
мысал келтірейік. Қазақ халық астрономиясында кейбір жұлдыздар мен
шоқжұлдыздардың шығу және бату заңдылықтарын тұжырымдайтын
жұлдыз ережесі бар. Солардың бірінде Үркер, Үшарқар (Таразы) және
Сүмбіле «үш айда туып, бір айда батар» деп айтылады.
Осы ереженің растығын және оның қай мезгілде орындалатындығын
ЖАЖК-ын қолданып тексерейік. Бұл ережеде аспан шырақтарының ең
соңғы кешкі батуы мен таңер-теңгі ең алғаш тууы туралы айтылған.
Олар бақылаушының тұрған орнының географиялық ендігіне де тәуелді.
Біз қондырма дөңгелекті эллипс пішінді қисықтың
= 45
°
мәніне сәй-
кес кесіп алып қолданамыз.
Қондырма дөңгелекті карта бетіне орналастырып, дөңгелекті жоғары-
да аталған шырақтар оның ішкі жиегінің батыс тұсында орналасқанша
айналдырамыз. Сөйтіп, сағаттық дөңгелектен және айлар мен күндер
көрсетілген жиектен аталған шырақтар, жуықтап алғанда 5–15 мамыр
аралығында, келесі ретпен: Үркер, Үшарқар (Таразы) және Сүмбіле
жергілікті уақыт бойынша 20 сағ кезінде бататынын анықтаймыз.
Қондырма дөңгелекті сағат тілінің қозғалу бағыты бойымен айнал-
дыра отырып, бірінші болып Үркер туатынын байқаймыз. Үркердің
жуықтап алғанда тууы – маусымның 23 күні жергілікті уақыт бойынша
2 сағ-та болады. Дәл осылайша Үшарқар (Таразының) шамамен шілде-
нің 27-де 3 сағ 25 мин-та, ал Сүмбіле 20 тамызда 3 сағ 5 мин-та туатынын
анықтаймыз. Сондықтан қазақтар арасында «Сүмбіле туса су суиды» деп
күз маусымының басталғанын білдіреді.
Достарыңызбен бөлісу: