Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері
§ 3. ХVІІІ ғ. қазақ тілін сипаттайтын нұсқалар
жүктеу/скачать 0,84 Mb.
|
Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері-emirsaba.org
| § 3. ХVІІІ ғ. қазақ тілін сипаттайтын нұсқалар
Бұл кезде қазақ даласында баспа орындары, кітап шығару практикасы болмағанымен, оқу-ғылым жоқ болғанымен, сөз етіп отырған дәуірдегі тіліміздің жай-күйін, әсіресе лексикасы мен фразеологиясын, сондай-ақ кейбір грамматикалық категориялар мен нормаларын танытатын үлгі нұсқалар бар еді. Оған, ең алдымен, көркем әдебиет үлгілері жатады. ХVІІІ ғ. – қазақ поэзиясының кең өріс алған тұсы. Бұл, бір жағынан, әріден келе жатқан жыраулық дәстүрдің одан әрі дамып, жаңа қырларынан көрінген кезеңі болса, екінші жағынан, ақындар мектебінің күш ала бастаған шағы болды. Қазақ әдебиеті ескерткіштерінің авторы беймағлұм, жалпыхалықтық болып кеткен фольклорлық сипаттан авторлы дәрежеге, яғни белгілі бір шығарманың нақтылы авторы, ол автордың өзіне тән ерекшелігі болу дәрежесіне жеткен тұсы – осы кез. Зерттеушілердің басым көпшілігінің тұжырымы бойынша қазақ әдебиетіндегі авторлық Бұқар жыраудан (1685– 1777) басталады. Бұл дәуір ақын-жырауларының ішінен бізге уақыт жағынан жақындауы да, шығармалары толығырақ сақталғаны да, сондай-ақ әдеби тілдік жағынан көбірек сөз болғаны да – Бұқар жырау. Бұқар – қазақ поэзиясында бұған дейін болмаған жаңа тақырыпты, яғни халықты бірлікке шақыру, осы бірліктің ұйытқысы хандық жүйені нығайту сияқты қоғамдық мәні бар тақырыпты көтерген ақын, Оған дейін де, сөз жоқ, жеке ақындар, жыраулар болған, тіпті кейбіреулерінің (Асанқайғы, Шалгиіз, Сыпыра) аты-жөні де, кейбір солар айтыпты-мыс деген өлең, әңгіме жолдары да халық жадында қалған, бірақ олардың өмір сүрген кезі, суреткерлік талғам- идеясын танытатындай дәрежедегі өлең-жырлары ұмыт болғандықтан, ешбіреуін де әдебиет тарихын зерттеушілер қазақ әдебиетінің белгілі бір дәуірдегі уәкілі дей алмай жүр. Зерттеушілер Бұқармен тұстас жасаған Ақтамберді, Тәтіғара, Жанкісі, Көтеш, Үмбетей, Шал ақындарының болғанын айтады. Сөз етіп отырған дәуірдегі көркем әдебиет бір ғана жанр поэзия Ре по зи то ри й К ар ГУ 53
алуан салалы емес, көбінесе дидактикалық және әлеуметтік мазмұны өлең, толғау түрінде сақталған. Әдеби тілдік нұсқаның екінші түріне ауыз әдебиетінің мол қорын да жатқызуға болады, Бірақ, өкінішке орай, олардың сол тұста жазылып алынған варианттары болмағандықтан, пәлендей эпостың немесе ертегінің я болмаса тұрмыс-салт лирикасының ХVІІІ ғ. жырланған, айтылған түрі тілі жағынан мынадай болып еді деп сипаттай алмаймыз. Осы күнгі өзіміз оқып біліп жүрген эпостардың, халық өлеңдерінің, ертегілерінің т.б. фольклорлық мұраларының көпшілігінің тілі дәл солардың туған кезіндегі немесе тіпті ХVІІІ ғ. түрінде деуге болмайды. Негізгі желісі сақталуы сөзсіз, сондықтан да оларда бірен-саран көне дәуірді көрсететін архаизмдер, ескі грамматикалық тұлғалар, синтаксистік тәсілдер ұшырасады, бірақ ең көлемді эпостық жырлардың да, прозамен берілген ертегілердің де ауызша тарауы нәтижесінде және жеткізушілердің өз тарапынан өзгерістер енгізуінің салдарынан олардың тілі жазылып алынған (ХІХ–ХХ ғ.ғ.) дәуірдің тілдік нормаларын негіз еткендігі көрінеді. ХVІІІ ғ. тілді көрсететін нұсқалардың үшінші бір саласы – ресми іс-қатынас қағаздары. Бұлар хан-сұлтандардың, кейінірек келе старшиналардың орыс патшасына, орыс әкімшілік орындарына және бір-біріне жазысқан арыз-өтініштері, мәлімдемелері, хаттары, үндеулер т.т. Бұл жазбалардың құнды бір ерекшелігі – хатқа (қағазға) түскендіктен, сол тұста қазақ даласында болған тілдің бір көрінісін көрсететін материал болып табылады. Төртінші – бұл дәуірде қазақ өлкесін орыс үкіметі тарапынан танып-білу әрекеті қызу жүрді. Сондағы орыс саясатшыларының, ғалымдарының, қызмет бабындағы чиновниктерінің т.б. орыс тілінде жазып қалдырған материалдары ішінде жекелеген қазақ сөздері (көбінесе атаулар) кездеседі. Басылмағанмен қолжазба күйінде жинақталған бірнеше орысша-қазақша сөздіктердің де болғаны мәлім. Міне, бұлар да сөз етіп отырған дәуірдегі тіліміздің лексикалық құрамын айқындауға аз да болса септігін тигізетін материалдар болады. Ре
зи то ри й К ар ГУ |