Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері
§ 4. Қазақша ғылым тілін дамытудағы
жүктеу/скачать 3,57 Mb. Pdf көрінісі
|
bilkasymov b mazhitaeva sh kazak debi tilinin tarikhy khvkhk
|
§ 4. Қазақша ғылым тілін дамытудағы А.Байтұрсыновтың орны Ахметтану ілімінің негізі "Ақ жол" газетінің 1923 жылғы 4 ақпандағы санында "Ахаңның 50 жылдық тойы" деген атпен жарияланған М.Әуезовтің мақаласынан бастап қаланды деуге болады. Сонымен бірге сол кезде А.Байтұрсыновтың өмірі, қызметі, тіл зерттеудегі еңбектері жайлы М.Дулатов, Е.Омаров, С.Сейфуллин, С.Садуақасов, Т.Шонановтардың мақалалары жарық көрді. Әкімшіл-әміршіл жүйе тарапынан қазақ зиялыларының көрнекті өкілдеріне "ұлтшылдар", "кеңес өкіметін құруға қарсы әрекет етушілер" деген айып тағылып, оларды қуғын-сүргінге ұшыратқаннан бергі 80-жылдардың аяғына дейін аты аталмай, еңбектері дұрыс баға алмағандардың біріне қазақтың ұлттық тіл білімінің іргетасын қалаушы лингвист-ғалым, ағартушы педагог, ірі қоғам қайраткері А.Байтұрсынов жатады. Елімізде болған жариялылық, демократиялық процестерінен бергі он жылдан аса уақыт ішінде А.Байтұрсыновтың мұрасын жан-жақты зерттеген көптеген еңбектер жарияланды. Оларға Ә.Қайдари, Р.Сыздықова, Ө.Айтбаев, М.Жүсіпов, Ш.Құрманбайұлы, Ш.Біләловтердің зерттемелері жатады. А.Байтұрсыновтың еңбегін арнайы жинақтап, оны алғаш қазақ қауымына таныстырған ғалым Р.Сыздықованы ерекше атап айту орынды. "Ахмет Байтұрсынов" деген кітапшада (Алматы, 1990) автор ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ тілінің тұңғыш оқулықтарын жазып, графикасын реттеуші, сол арқылы қазақтың ұлттық тіл білімінің іргетасын қалаушы, ағартушы-ғалым, ірі мәдениет және қоғам қайраткері, тамаша публицист әрі ақын А.Байтұрсыновтың өмірін, еңбектерін алғашқылардың бірі болып талдады. Талдау барысында ғалым А.Байтұрсыновтың қазақ тілін зерттеудегі және оқу-ағарту майданындағы істеген істері мен Ре по зи то ри й К ар ГУ 153 жасаған еңбектерін толық көрсетіп, былайша санамалап көрсетеді: "... тұңғыш қазақ лингвисі өзінің алдына жүйелі программа қойғанға ұқсайды: ол әуелі қазақша сауат аштыруды мақсат еткен, бұл үшін "Оқу құралды" жазған; одан соң қазақ тілінің грамматикалық құрылымын ана тілінде талдап беру мақсатын қойған, бұл үшін "Тіл - құралды" жазған; үшінші - тілді дұрыс жұмсай білу тәртібін көрсетуді көздеген, бұл үшін "Тіл жұмсарды" жазған, төртінші - сауат аштыру, тілді оқыту методикасын жасауды міндетіне алған, бұл үшін "Баяншыны" жазған". Р.Сыздықова "Ахмет Байтұрсынов" деген кітапша мен "Тіл тағылымы" деген Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілі мен оқу-ағарту еңбектері жинақталып басылған кітаптарға жазған алғысөзінде ғалымның қазақ тілі грамматикасына қатысты категорияларға қазақша термин ұсынғандығын, осы күнгі қолданылып жүрген "зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш" деген т.б. сан алуан лингвистикалық терминдердің көбі А.Байтұрсыновтікі екендігін тұңғыш атап көрсетеді. А.Байтұрсыновтың қазақ терминологиясын қалыптастыру- дағы рөлін ахметтануға ерекше ат салысып жүрген ғалым- терминолог Ө.Айтбаев өзінің мақалалары мен "Қазақ сөзі" деген еңбегінде жан-жақты көрсетеді: "А.Байтұрсынов жасаған тіл білімі терминологиялық лексикасы мен әдебиеттану ғылымының терминдері күні бүгінге дейін рухани мұхтаждығымызды өтеп отыр. Бүгінгі үздіксіз өрістеп отырған терминологиялық процесте бұл әлі күнге теңдесі жоқ үлгі болып есептеледі". "Біздің ендігі мақсатымыз - дейді ғалым - А.Байтұрсыновтың көрсетіп кеткен үлгісін жаңа заман талабын ескере отырып, саналы түрде тиімді пайдалану". Ахмет Байтұрсынов қазақ тіл білімінің қазақ тілінде өрбуіне, зерттелуіне, оның қазірде қолданылып жүрген ғылыми терминдерінің қалыптасып дамуына үлкен үлес қосты. Оның термин алуда ұстанған принципінің дұрыстығына ол жасаған терминдердің әлі күнге дейін тілімізде қолданыс тауып жүргендігі дәлел. Ғалымның термин жасаудағы ұстанған негізгі принципі ең алдымен қазақ тілінің өз мүмкіншіліктерін пайдалану, ал "Айқап" журналындағы мақалаларында грамматика, фонетика, морфология т.б. халықаралық сөздерді Ре по зи то ри й К ар ГУ 154 де қолданған. Бұдан оның орыс тілі арқылы кіретін интернационалдық терминдерден бас тартпайтын принципін де байқаймыз. А.Байтұрсыновтың "Тіл құралы" - қазақ тілінде жазылған тұңғыш грамматика, өйткені XІX ғасырдың екінші жартысында басылып шыққан Н.И.Ильминскийдің "Материалы к изучению киргизского наречия", П.М.Мелиоранскийдің "Краткая грамматика казак-киргизского языка", В.В.Катаринскийдің "Грамматика киргизского языка. Фонетика, этимология и синтаксис" т.б. еңбектері орыс тілінде жазылған еді, сондықтан оларда қазақша лингвистикалық терминдер жасалған жоқ болатын. А.Байтұрсынов лингвистикалық терминдерді жасауда негізгі екі принципті ұстанған еді: бірі - ана тілдің бар мүмкіндігін барынша сарқа пайдалану, екіншісі - өзге тілдерден, әсіресе орыс тілінен әдеби тілдің дамуына керекті, жаңа ұғымды белгілеу үшін қажетті атау сөздерді алудан қашпау. Ол "Айқап" журналы мен "Қазақ" газеті беттерінде жарияланған мақалаларында, "Оқу құралы", "Тіл - құралы", "Тіл жұмсар", "Баяншы" деген еңбектерінде тілімізде бұрыннан бар сөздерді белгілі ғылыми ұғымды білдіретін атау ретінде қолданады. Мәселен, әріп, емле, жүктеу/скачать 3,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|