Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері
жүктеу/скачать 3,57 Mb. Pdf көрінісі
|
bilkasymov b mazhitaeva sh kazak debi tilinin tarikhy khvkhk
| Мыңшылар қозғалысы, берсиевшілер, екі жүздікшілер, үш
жүздікшілер, көп жүздікшілер, жастар звеносы, жеңіс қоры, звено жетекшісі, станокшы, мұнайшылар, мұнай кәсіпшіліктері, соғыс жағдайы, майдан, майдандық вахта, көмір бассейні, кенші, патриот, совет патриотизмі, патриоттық қозғалыс, жауынгер, жауынгерлік борыш, жауынгерлік тапсырма, жеңімпаз Армия, «Жау берілмесе, құртар болар!», «Екі-үш адам үшін жұмыс істейік!», «Барлығы Отан үшін, барлығы жеңіс үшін!» т.б. мыңдаған жаңа қолданыстардың пайда болғаны заңды құбылыс еді. Соғыс жылдары бұрын қолданылатын фашист сөзінің сан түрлі сөз орамына түсіп, актив жиі қолданылғанын көреміз: қан құмар фашист, фашист қарақшылар, соғыс өртін тұтандырушы фашистер, фашистік шапқыншы, фашистік Германия, фашистік билеушілер, фашистік құзғындар, жексұрын қанішер, сұмырай фашист, қорқау қасқыр-фашист, фашистік агрессорлар, фашистік төбеттер, зұлым фашист, сұржылан қандыбалақ герман фашизмі, фашистік жендеттер, жыртқыш фашист т.б. Соғыс жылдары әскери атақ, шен, дәрежеге, әскери мамандыққа байланысты, сонымен қатар соғыстағы қару- жарақтарға қатысты т.б. ұғымдардың атауы ретінде тілімізге орыс тілінен көптеген сөздер кірді: лейтенант, кіші лейтенант, ефрейтор, офицер, старшина, летчик, зенитчик, наводчик, пулемет, танкист, инженер-техник, бортмеханик, политрук, батальон, снаряд, авиация, әскери эшалондар, әскери дивизия, обер офицер, бомбардировщик, бомбалау, блиндаж т.б. Соғыс кезінде көркем әдебиеттің очерк, әңгіме, публицистика жанрлары көбірек дамыды. Бұл шығармаларда кеңес армиясының қаһармандық ерліктері суреттеліп, олар газет, журналдар арқылы майдан мен тылға дереу тарап отырды. Сондай-ақ майдан қажетін өтеп жатқан тыл еңбеккерлерінің қажырлы, ерлік еңбектері де бұл очерктерде кеңінен қамтылды. Ре по зи то ри й К ар ГУ 160 Соғыс жылдарында қазақ поэзиясы айрықша көзге көрінді. Поэзия жанры бар қыры мен сырын танытты. Жамбыл Жабаевтың “Ленинградтық өренім”, Ә.Тәжібаевтың, Ж.Саинның, Ә.Сәрсенбаевтың өлеңдері мен Қ.Аманжоловтың “Ақын өлімі туралы аңыз” поэмасы сол кездің көрнекті туындылары еді. Отан соғысы кезінде жазылған ірі прозалық шығармалар көп болған жоқ. Бұл кезеңде саяси, көркем очерктер, поэзия дамыды. Қырқыншы жылдары С.Мұқановтың «Менің мектебім», Ғ.Мұстафиннің «Өмір не өлім», «Шығанақ», М.Әуезовтің «Абай» романының бірінші кітабы, Ғ. Слановтың «Жанар тауы» т.б. ірі-ірі романдар жарық көрді. Бұған, әрине, 1929-1937 жылдардағы қуғын-сүргіннің, одан кейінгі соғыстың әсері тигені белгілі. Көркем әдебиет стилінің басқа стильдерден айрықша бір өзгешелігі сол – мұнда халық тілінің барлық байлығы қамтылады. Шығармада халықтық лексикамен қатар диалектілік сөздер, кәсіби лексика, архаизмдер, қарапайым және дөрекі сөздер де қолданылады. Оларды автор кейіпкер образын шынайы, нанымды суреттеп көрсету үшін пайдаланды. XX ғасырдың 40-50- жылдарында әдеби тілді дамыту мақсатымен жергілікті тіл ерекшеліктерін көркем әдебиетте дұрыс, орынды пайдаланып, шебер қолдану үлгісін көрсеткен Абай дәстүрін С.Торайғыров, С.Көбеев, М.Дулатов, Б.Майлин, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, М.Әуезов т.б. жалғастырды. Р.Сыздықова көркем проза тілінде диалектизмдерге стильдік статус беріп, оны орнымен жұмсау тәсілі бірден бой көрсетпегендігі, 10-20-жылдардағы қазақ прозасы тілінде жергілікті элементтер өте сирек кездесетіндігі, олардың өзі стильдік мақсатпен қолданылғандығы жөнінде тоқталып, «Диалектизмдерді көркем проза тілінде алғаш рет әдейі жұмсаған – Мұхтар Әуезов» деген тұжырымға келеді. М.Әуезовтің диалектизм деген жергілікті ерекшеліктерге көзқарасы көңіл аударарлық: «Қазақта әр облыс арасындағы сөздік айырмашылықтарды диалект деп, оның ішінен кей жолдастардың айтуынша, солтүстік пен шығыс қазақтарының тілін «қазақтың әдебиет тілінің негізі» деп, өзге батыс, Алатау, Сыр өлкелеріндегі қалың қазақ елдері қолданатын сөздерді “диалект” деп атау және сол сөздерді “Әдебиет тіліне қолдану Ре по зи то ри й К ар ГУ 161 дұрыс емес” дейтін пікірдің барлығын біз ұшқары, орынсыз байлау деп білеміз” - дей отырып, ол диалектизмдерді әдеби тіл лексикасының молығу көзі ретінде қарауды ұсынады 35 . 40-жылдары орыс графикасына көшкеннен былай қарай орыс сөздері автордың сөзінде орыс тіліндегідей жазылатын болды. Егер бұрын «сатсиализм, сәбет, станса, сех, сапқоз, пабірік» т.б. болып жазылатын болса, қырқыншы жылдардан бастап социализм, совет, станция, цех, совхоз, фабрика боп берілетін болды. Газет беттерінде көптеген сөздердің орысша варианттары да кездеседі: ұшқыш//летчик, барлау//разведка, жарылыс//взрыв, батыр//герой, тәртіп// дисциплина т.б. Соғыс жылдары шығып тұрған газет-журналдардың беттерінде қазақ тілінде баламасы бола тұра орыс сөздері аударылмай сол күйі алынатын болған: Алайда трестің басшылығы (трестің бастығы Изюмов, жүктеу/скачать 3,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|