Философиянынын Ежелгі Шығыста калыптасуы

негізде абстракциялык ойлау кабілетінің өсуіне мүмкіндіктер туды. 
Сөйтіп 
ғасырлар 
бойына 
калыптасқан 
эдет-гұрып, 
дэстүр, 
дүниетанымдык көзкарас күйзеліске ұшырап, олардың орнына коғамда 
калыптаскан жаңа жағдайларды түсіндіретін тың көзкарас кең өріс ала 
басхады. Бұл көзқарас қияли заңдылыктарға сүйенген мифологиялык 
дүниетаным мен жаңадан дүниеге келіп жаткан білім жэне ойлау 
кабілетінің арасындағы кайшылыктарды шешуге тырысты. Бірак, 
мұндай көзкарас элі де болса философия емес еді. Себебі, ежелгі 
шығыста өндірістік тэсілдің баяу калытасуы, философиялык ой-пікірдің 
сол 
кездегі 
жетістіктермен 
нашар 
байланыста 
болуы, 
шығыс 
философиясының діни-мифологиялык көзкарастан, күнделікті эдептілік 
санадан толык арылуына мүмкіндік бермеді.
Дегенмен де, табиғат кұбылыстары мен оларың арасындағы 
өзгерістерді сыйкырлы, танылмайтын беймәлім күштердің күдыретінен 
деп үғып, адамға ұксас кұдай бейнесін жасау - абстракциялы ойлау 
процесінің 
жетілгендігін 
көрсетіп, 
дүниетанымдык 
көзкараста 
философияның жеке бағыт калытасуына кажетті алғашкы шарт болды. 
Осының нәтижесінде, кезінде жоғары деңгейдегі мэдениеттің аркасында 
элемге эйгілі болған шығыс елдердің философиялык ілімдері калытасты.
Үнді философиясы. Біздің жыл санауымыздан үш мың жыл бүрын 
ежелгі Үнді жерінде кауымдык коғам ыдырап, оның орнына кұлдык 
коғам калыптаса бастады. Осыған орай ежелгі үнді коғамы 4 варнаға 
(каста) 
бөлінді. 
Олар: 
брахмандар 
(абыздар), 
кшатрийлер
(әскербасылар), вайшьилер (аукатты шаруалар) жэне шудралар (кұлдар). 
Әр варна түйыкталған әлеуметтік топ болды да, эркайсысы коғамда 
өзіне тиесілі орын алды және өздеріне ғана тэн эр түрлі мамандыктары 
болды. Мысалы, брахмандардың үлесіне - ой еңбегі, кшатрийларға -
әскери кызмет, вайшьилерге - ауылшаруашылык, колөнер кэсібі, 
сауагерлік тисе, шудраларға - кара жұмыс кана тиді. Ежелгі үнді 
коғамының осы даму кезеңіне сай мифологиялык, философиялы 
көзкарастары да калыптасты. Олар негізінен үнді мәдениетінің 
ескерткіші ведаларда ( б.д.д. 1500 ж.) жинакталган. Ведалар төрт 
бөлімнен түрады: 1) Самхит - кұдайларға арналған гимндер жинаға; 2) 
Брахман - самхитті түсіндіретін эртүрлі мифологиялык әңгімелер, 
ритуалдар т.б.; 3) Араньякта (орман кітабы) брахманға тэн ритуалдың 
орнына күдайларды іштей сыйлап-кұрметтеу, олар туралы ойланып- 
толғану сиякты көзкарас; 4) Ведалардың ең соңғы сатысы “Упанишадта” 
дэстүрлі варналарды бір-біріне карсы коюдан гөрі, олардың арасындағы 
айырмашылыкты ең жоғары білім аркылы жокка шығаруға болады деген 
идея уағыздалады. Упанишадтың басты тезисі - брахман туралы. 
Ғарыштың негізінде мэңгі мэнділік - брахман жатыр. Ал одан барлык 
заттар дамып өскен. Олай болса, брахман - бар әлемнің генетикалык, 
түпнегіздік бастамасы жэне олардың соңы. Брахман екі түрлі болады. 
Біріншісі - козғалмайды, накты өмір сүреді, бірак жойылып кетуі
12

мүмкін, ал екіншісі — жойылмайды, өлмейді, козғалыста болады жэне 
акикат. Бірінші брахман көптүрлі болса, екіншісі - жалкы. Кейбір 
жағдайларды брахманмен катар, синоним ретінде, атман ұғымы да 
карастырылады. Атманның табиғаты - бір жағынан дене сиякты болса, 
екінші жағынан рух сиякты. Рухты атман - тіршіліктің негізгі, ал екеуі 
косылып, барлык денелердің ішкі бастамасы, негізгі жэне соңы болады. 
Атман тек бастама ғана емес, ол - саналы тіршілік иесі, әлемді 
жаратушы. Брахман жэне атманмен катар түрған ұғымдардыц бірі -
пуруша жэне “мен”. Пуруша (еркек) - ол әлем, адам түріндегі әлем. 
Сондыктан атман бастапқыда пуруша түрінде болып, “мен әлемді 
жаратамын”, - деп, аспан суын, сәуленің бөлшектерін, өлімді, суды 
жаратты. Осыдан біз атманның саналы екенін түсінеміз. Упанишадта 
“менді” брахманмен, атманмен деп түсінгенде ғана, адам өзін кудаймен, 
бүкіл әлеммен теңмін деп, түсінеді. Ал “мен” - бір белек, брахман, 
атман - бір белек деп түсінетін болсак ол - білімділікке жатпайды. Ал 
егер атманды танып-білсек, барлыгын да білгеніміз. Жалпы, білімділік 
упанишадта ѳте жоғары бағаланады. Мысалы, тікелей кұрбандык шалу 
туралы білім өте кұндырак. Өмірдің ең басты максаты - тірі кезінде 
атман-брахманмен 
қосылып-бірігу. 
Өмір 
киынпіылығынан,
кұмарлығынан, үмітінен, кызғаншактыктан тыныштық тауып, алдап- 
арбаусыз ой кешіп, атманды түсініп-білген адам нағыз брахман болып 
күдайга, әлемдік кұрылымга айналады. Упанишадта жанның көшіп-кону 
идеясы ең басты идеялардың бірі. Қайта-кайта айналып келетін жанның 
сансар тырнағынан құтылу үшін аскетгік өмір сүріп, ең жоғары білім 
алуы басты шарт болып саналады.
Ведалар негізінде калыптаскан философиялык ілімдер сол 
ведалардың беделін мойындау-мойындамауына байланысты эртүрлі 
бағыттарға 
бөлінеді: 
жайнизм, 
буддизм, 
даршандар, чарвактар- 
локаяттар, санкхья т.б.

жүктеу/скачать 13,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: