ОҚулық Өңделіп, толықтырылып 2-Оисылуы •

газ  тәрізді  молекулаларда  зерттеліп  отырған  элемент  бір 
атомнан  кем  болмауға  керек, 
ал  олай  болса  осы 
қосылыстардағы  элементтің  үлесіне  тнетін  ең  аз  мөлшері 
оның  атомдық  массасы  болуы  тиіс.
Канниццаро  әдісі  бойынша  салыстырмалы  тығыздық-
тары  арқылы  элементтің  бірнеше  газ  тәрізді  қосылыста-
рының  молекулалық  массаларын  анықтайды.  Содан  кейін
анализ  арқылы  бүл  қосылыстардағы  зерттеліп  отырған
алементтің  процентпк  мөлшерін  анықтайды.  Бүдан  соң
қосылыстардағы 
элементтің 
процентгік 
мөлшерлеріне
сәйкес  келетін  массалық  үлестерін  табады.  Табылған
массалық  үлестердің  ең  азын  элементтің  атомдық  масса- 
сы  деп  қабылдайды.
Осы  аитылғаңдарды  мына  кестеден  анық  көруге  бо- 
лады.
1 
-кестеден  көрсетілген  молекулалардағы  көміртегінің 
ең  кіпп  массалық  үлесі  12  м.  а.  б.  Басқа  молекулалар- 
дағы  көміртегішң  массалық  үлестері 
12
-ге  еселік  сандар
болып  келеді.
1 
- к е с т е
Қосылыстарының  молекулалық  массалары  арқылы
табылған  көміртегінің  процентгік 
мөлшерлері  және  массалық  үлестері
Қосылыстар
Молс кулалық  мас- 
салары,  и.  а.  б.
Кеміртегінін  лро- 
иенттік мвлшері
Бір  молекуладагы 
көміртегінін  масса- 
сы,  м.  а.  б.
Көміртегі  (II)  оксиді
28
42,86
12
Метан
16
г  
^
75,00
ж 
м* 
12
Ацетилен
26
92,31
А 
Ят
24
Бензол
78
92,31
72
Сондықтан  көміртегі  атомының  массасы 
12
  м.  а.  б. 
тең.
3. 
Д ю л о н г   ж ә н е   П т и   ә д і с і .   Газ  тәрізді  не- 
месе  үшқыш  қосылыстар  түзбейтін  элементтердің  атом-
дық  массаларын  француз  ғалымдары  Дюлонг  пен  Пти 
ережесі  бойынша  табады.
1859  жылы  олар  әр  түрлі  металдардың  жылу  сый- 
ымдылығын  зерттей  келіп,  мынадай  ереже  үсынды:
Қатты  куйдегі  жай  заттың  меншікті  жылу  сый- 
ымдылыгы  (С)  мен  атомдык,  массасының  (А)  көбей- 
тіндісі  6,3-ке  теқ  турақты  шама.
Бүл  ереженің  математикалық  өрнегі  мынадай:
■. 
27
I

С   -  А   —  6 ,3   н е м е с е   А   =  
•
Бірақ  Дюлонг  пен  Пти  ережесі  бойынша  элементтің 
атомдық  массасын  (А)  жуық  шамамен  табады.
Элементтің  дәл  атомдық  массасын  табу  үшін  атом- 
дық  масса  (А )  эквивалент  (Э )  және  валенттік  ( В)  ара- 
сындағы  байланысты  пайдаланады:
Ак
5   =  —  немесе  А  =   Э  •  В  .
Бүл  формуладан  валенттік  (В)  элемент  атомының 
массасында  неше  эквивалент  бар  екенін  көрсететін  сан 
екені  байқалады. 
' 
'‘*г
Сонымен  элементтің  дәл  атомдық  массасын  табу 
үшін  алдымен  Дюлонг  пен  Пти  ережесі  бойынша  эле- 
менттің  атомдық  массасын  жуық  шамамен  табады,  оны 
элементтің 
белгілі 
эквивалентіне 
бөлу 
арқылы 
ва- 
ленттікті  табады.  Валенттік  бөлшек  сан  болып  шықса, 
оны  ең  жақын  бүтін  санга  дейін  дөңгелектейді.  Ең 
соңында  элементің  эквивалентің  валенттігіне  көбейту 
арқылы  оның  дәл  атомдык  массасын  табады.
§ 15.  ХИМИЯЛЫҚ  ТАҢБАЛАР,  ФОРМУЛАЛАР
Химиялық  элементтерді  химиялық  таңбалар  арқылы 
көрсетеді.  Химиялық  таңба  элементтің  латын  тіліндегі 
атының  бірінші  әрпінен  немесе  бірінші  және  одан  кейінгі 
бір  әріптен  түрады.
Мысалы,  көміртегінің  латын  тіліндегі  аты  СагЬопеиш 
болғандықтан,  оның  химиялық  таңбасы  С  әрпімен,  каль- 
цийдікі — Саісіиш  болғандықтан,  Са  әріптерімен,  алтын — 
Аигиш  Аи,  алюминий — Аіишіпіиш  А1  әріптерімен  бел- 
гіленеді.  Барлық  элементтердің  химиялық  таңбалары 
Д.  И.  Менделеевтін  периодтық  жүйесінде  келтірілген.
Жай  және  күрделі  заттардың  қүрамы  химиялық  фор- 
мулалар  арқылы  белгіленеді.  Егер  жай  заттың  қүрамы 
атомдық  немесе  металдық  болса,  онда  оларды  химиялық 
таңба  арқылы  көрсетеді,  мысалы  Ғе,  Аг  т.  б.  Егер  жай 
заттың  қүрамы  белгілі  болса,  онда  оларды  молекулалық 
формула  арқылы  көрсетеді,  мысалы  Сһ,  0 2,  N
2
  т.  б.
Күрделі  заттардың  формулалары  олардың  сапалық 
және  сандық  қүрамдарын  көрсетеді.  Мысалы  Н
2
5 і0
3
  фор- 
муласы  бүл  заттың  кремний  қышқылы  екенін,  оның 
1 
молекуласын 
немесе 
1 
молін 
көрсетеді. 
Кремний
28

қышқылының  формуласы  бойынша  оның  молекулалық
массасы  (Мг= 2 + 38 + 48 = 78)  78,  ал  мольдік  массасы
78  г/моль  екенін  анықтауға  болады.  Оның  1  молінде  су-
тегі  атомдарының 
2
  молі,  кремнийдің 
1
  молі,  оттегі 
л 
атомдарының  3  молі  болады.
§  16.  ХИМИЯЛЫҚ  ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ  ФОРМУЛАЛАРЫН
ҚҰРАСТЫРУ
Заттардың  молекулалық  массаларын,  элементтердің 
атомдық  массаларын,  элементтердің  қосылыстардағы  мас- 
салық  мөлшерлерін  біле  отырып,  химиялық  қосылыстар- 
дың  формулаларын  қүрастыруға  болады.
Химиялық  қосылыстардың  формулалары  қарапайым 
(жай)  және  молекулалық  (шын)  болып  екіғе  бөлінеді. 
Қарапайым  формула  молекуланың  қүрамына  кіретін
элементтердің  сандық  қзтынасын  кіші  бүтін  сзндардың
қатынасындай  етіп  көрсетеді,  бірақ  атомдардың  шын  са- 
нын  көрсетпейді.
Молекулалық  формула  химиялық  қосылыстьщ  қүра- 
мына  әр  элементтің  неше  атомы  кіретінін  көрсетеді.
М ы с а л ы .   Қосылыстыц  қүрамында  5,88%  сутегі,  94.12%  оггегі 
бар,  ал  оның  молекулалық  массасы  34.  Осы  қосылыстың  қарапайым 
және  молекулалық  формулаларын  анықтау  керек.
Ш е ш у і:  қосылыстың  фюрмуласын  әзірше  былай  жазамыз  НхОу.
Молекуладағы  барлық  сутегі  атомдарының  массасы  1х,  ал  оттегі  атом- 
дарының  массасы  16у  болады.
Молекуладағы  атомдық  массалардың  қатынастары  олардың  про- 
центпк  мөлшерлеріне  сәйкес  болу  керек:
\х :
  16у-5,88  :94;
Пропорциянын  қасиеттеріне  сәйкес 
х : у = 
=
1
  : 
1
.  Яғни
қосылыстың  қарапайым  формуласы  НО,  ал  оның  молекулалық  масса- 
сы 
17. 
Заттың 
шын 
молекулалық 
массасы 
34 
болғандықтан,
қосылыстың  молекулалық  формуласы  Н
2
О
2
  болады  (3 4 :1 7   = 
2
 
яғни 
* = 
2
, 
у
 = 
2
).
8
  17.  ХИМИЯЛЫҚ  ТЕҢДЕУЛЕР
Химиялық 
реакцияларды 
химиялық 
теңдеулер 
арқылы 
көрсетеді. 
Химиялық 
теңдеулерді 
реакцияға 
қатысатын  жай  және  күрделі  заттардың  таңбалары  мен 
формулалары  ^  арқылы 
жазады. 
Әрбір 
химиялық 
теңдеудің  екі  жағы  болады  және  бір-бірінен  теңдік 
аркылы 
бөлінеді. 
Теңдеудің 
сол 
жағына 
реакцияға
29

қатысатын  заттардың,  ал  оң  жағына  реакция  нәтиже- 
сінде  түзілетін  заттардың  танбалары  мен  формулаларын 
жазады.  Теңдеудің  сол  жағындағы  әрбір  элементтің  атом 
саны  оң  жақтағы  олардың  сандарына  тең  болуы  керек.
Мысал  ретінде  кальций  хлоридінің  натрий  фосфаты- 
мен  әрекеттесу  реакциясының  теңдеуін  қүрайық.
Алдымен  теңдеудің  сол  жағына  реакцияға  қатысатын 
заттарды,  оң  жағына  реакция  нәтижесінде  түзілетін  зат- 
тарды  жазып, 
реакцияның  бағытын  стрелка  аркылы 
көрсетеміз:
СаС12  +   Ыа3Р 04 
Са3(Р 0 4)2  +   ЫаСІ.
Теңдеудің  схемасынан  кальций,  фосфор,  оттегі  атом-
дарын  теңестіру  үшін  сол  жақтағы  кальций  хлоридінің 
алдынан  3,  натрий  фосфатынын  алдынан 
2
  қою  керек 
екенін  байқаймыз:
2СаС12  +  2Иа3Р 04 -   Са3(Р 0 4)2  +  ЫаСІ.
Енді  натрий  мен  хлор  атомдарын  теңестіру  үшін  оң 
жақтағы  натрий  хлориді  алдынан 
6
  қойып,  стрелканы 
теңдік  белгісімен  ауыстырып,  теңдеудің  соңғы  түрін  жа- 
замыз:
ЗСаСЬ  +  2Ка3Р 0 4 -  Са3(Р 0 4)2  +  6ШС1.
Тендіктің  екі  жағындағы  әр  элементтің  атом  санда- 
рының  өзара  тең  болуы  теңдеудің  дүрыс  қүрылғанын 
көрсетеді.
2 - Т А Р А У
■
АНОРГАНИКАЛЫҚ  ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ
НЕГІЗГІ  КЛАСТАРЫ
Қазіргі  кезде  белгілі  107  химиялық  элементтер  жал^ 
пы  физикалық  және  химиялық  қасиеттеріне  қарай  ме- 
талдар  мен  металл  еместер  болып  бөлінеді.  Бүлар  өзара 
әрекеттесіп  жәй  және  күрделі  заттар  түзетіні 
1
  тарау- 
дын  2-параграфында  айтылды.  Мүндай  косылыстар&ың 
саны  3  миллион  500  мыңнан  асады  және  олардың  көбі 
органикалық  қосылыстар,  ал  анорганикалық  қосылыстар- 
дың  саны  300  000-нан  асады.  Осындай  . толып  жатқан
30

анорганикалық  қосылыстарды  жеке-жеке  зерттеу  мүмкін 
емес,  сондықтан  оларды  үқсас  қасиеттеріне  қарай  топ- 
тарға 
(кластарға)  біріктіріп  оқиды.  Жай  затгар  көп 
емес,  олар  аллотропиялық  түр-өзгерістерді  қосып  есепте- 
генде  500-дің  маңайында  болады.
Барлық 
анорганикалық 
күрделі 
заттар 
өздерінің 
қүрылысы  мен  жалпы  үқсас  қасиеттеріне  қарай  төрт 
негізгі  кластарға  бөлінеді,  бүлар:  оксидтер,  негіздер, 
қыиіқылдар,  т үздар  деп  аталады.  Сонымен  анорганика- 
лылқ  химияны  оқығанда  кездесетін  300  мыңнан  астам 
химиялық  заттардың  қай-қайсысы  болса  да  жоғарыда 
аталған  анорганикалық  қосылыстардың  негізгі  төрт  кла- 
старының  әйтеуір  біреуіне  жатады.
Еңді  оксидтер,  негіздер,  қышқылдар,  түздар  класта- 
рьш  осы  ретпен  жеке-жеке  карастырайық.
§1.  ОКСИДТЕР
Оксндтер  дегеніміз  екі  элементтер  түратын  оның  бірі 
оттегі  болатын  күрделі  заттар.  .
Оксидтердің  атауы  Халықаралық  атау  бойынша  эле- 
менттердің  оттегімен  қосылыстарын  оксидтер  деп  атай-
ды.  Егер  оксид  түзетін  элемент  әр  түрлі  валёнттілік 
көрсететін  болса,  онда  оксид  түзетін  элементтің  атынан
кейін  жақша  ішінде  рим  саны  арқылы  валенттілігі
көрсетіледі.  Мысалы,  ҒеО — темір 
(II) 
оксиді,  Ғе
2
0
3
 —
темір  (III)  оксиді,  Р
2
0
3
 — фосфор  (III)  оксиді,  Р
2
0
5
 — 
фосфор  (V)  оксиді.
Оксидтердің  формулаларын  қүрастыру.  Кез  келген 
оксидтің  формуласын  жазу  үшін  алдымен  оксид  түзетін 
элементтің — металдың  немесе  металл  еместің  таңбасын, 
°Дан  кейін  оттегішң  таңбасын  жазады.  Бүдан  соң  эле- 
мент  пен  оттегінің  валенттіліктеріне  сәйкес  олардың 
атом  сандарын  тауып,  оксидтің  формулаларын  қүрасты- 
рады.  Бүл  үшін  оксид  түзуші  элементпен  оттегінің  ва- 
лені * шіктершің  көбейтшдісін  әрбір  элементтің  валентті- 
лігіне  бөледі,  егер  валенттілік  сандар  еселік  қатынаста 
оолса,  онда  оны  ортақ  санға  бөледі.  Мысал  ретінде 
мышьяк  (V)  оксиді  мен  селен  (VI)  оксидінің  формула-
рын  қүрастыруды  қарастырайық.  Валенттіліктерін  көр-
сетіп,  оксидтердің  күрамына  кіретін  элементтерді  жаза- 
мыз:
I   II 
VI  II
МО 
8еО
31

Мышьяк  пен  оттегінің  валенттіліктерінің  көбейтіндісі 
( 5 x 2 =  
10
) 
10
-ды  олардың  валенттіліктеріне  бөліп,  қо- 
сылыстағы  мышьяктың  саны 
2
,  оттегініц  саны 
5
  екенін 
тауып,  мышьяк  оксидінің  формуласын  жазамыз:
А
82
О
5
Селен 
оксидінде 
селен 
мен 
оттегінің 
ва- 
ленттіліктерінің  көбейтіндісі  (
6
*
2
=  
12
) 
12
-ні 
6
-ға  бөліп 
селеннің  атом  санын, 
12
-ні 
2
-ге  бөліп,  оттегінің  атом 
санын  табамыз  да  алынган  сандарды  екіге  бөліп,  селен 
(VI)  оксидінің  формуласын  жазамыз:
8еО з
Осы  тәсілді  пайдаланып,  3-период  элементтерінің  ок- 
сидтерінің  формулаларын  жазьш  көрсетейік:
I 
II 
II 
II 
III  II 
IV  II 
V  II 
VI  II 
VII  II
N
320
,  МгО,  А1
2
0з,  8 і0 2,  Р
2
0 5,  8 0 3,  С1
2
0
7
Оксидтердің  табиғатта  таралуы.  Оксидтер  класының 
өкіпдері  табиғатта  кең  тараған.  Темірдің  негізгі  кендері 
қызылтемірге  Ғе
2
0 3,  қоңыр  теміртас,  Ғе
2
0
3
  •  п Н
2
0 ,  маг-
нит  теміртас  Ғе
3
0«  таза  немесе  қоспасы  бар  оксидтер 
түрінде  кездеседі.
Табиғатта  кездесетін  хромды  теміртас  ҒеО  •  Сг
2
0 3, 
пиролюзит  Мп02,  манганит  Мп
2
0
3
  •  Н20   рутил  Т і0 2, 
куприт  СиО,  боксит  А1
2
0
3
  •  п Н20   т.  б.  оксидтерден 
түсті  металлургияда  халық  шаруашылығына  қажетті  ме- 
талдар  мен  олардың  қүймаларын  көп  мөлшерде  өңціріп
алады.  > 
* 
■
 
' 'г ' ■" 
• 
/.1
Сондай-ақ  табиғатта  кейбір  металл  еместердің  де  ок- 
сидтері  кең  тараған.  Мысалы  жер  бетінің  көшшлік 
бөлімін  алып  жататын  су  Н20   сутегінің  оксиді,  күн- 
делікті  өмірде  жиі  кездесетін  қүм — аздаған  қоспасы  бар 
кремний  (IV)  оксиді  5 і0
2
  ауаның  қүрамында  әр  уақытта
0,03%  шамасында  көміртегі  (IV)  оксиді  С 0
2
  болады.
Бүл  айтылғандардан  Д.  И.  Менделеевтің  периодтық 
жүйесшде  I—IV  топтарда  орналасқан  кейбір  элемент- 
тердің  оксидтері  түрақты  болатынын, 
сондықтан  та- 
биғатта  кездесетшің  байқауға  болады,  басқа  жоғарырақ 
топтарда  (V—VIII)  орналасқан  элементтердің — хромның 
марганецтің,  темірдің,  тек  төменгі  валенттілік  көрсететін 
оксидтері  ғана  табиғатта  кездеседі,  ал  бүлардың  жоғары 
валенттілік  көрсететін  оксидтері  күшті  тотықтарғыштар,
32

сол  себепті  түрақсыз  болатындықтан,  жер  қыртысында 
кездеспейді.
Оксидтердің  хіктелуі.  Барлық  оксидтер  түз  түзбейтін 
жә”е .   Т** 
түзетін 
болып 
екі 
топқа 
бөлінеді. 
Түз
түзбейтоі  оксидтер  көп  емес.  Оларға  СО,  8іО,  N^0,  N 0
. т*  б-  жатады.  Түз  түзбейтін  оксидтер  сумен  әрекет- 
тесш  қышқыл  да,  негіз  де  түзбейді.
Түз 
түзетін 
оксидтер 
қышқылдармен 
немесе 
непздермен  әрекеттесіп  сәйкес  түздар  түзеді  және  олар 
непздік, 
қышқылдық, 
амфортерлік  болып  үш  топқа
оөлшеді.
Түз  түзбейтін  оксидтер. 
Түз  түзбейтін  оксидтер
негіздермен  немесе  қышқылдармен  тікелей  әрекеттесіп 
түз  түзбеитіні  жоғарыда  айтылды.
Түз  түзбейтін  оксңдтерді  алудың  жалпы  жолы  жоқ 
деуге  болады.  Мысалы,  көміртегі  (II)  оксидін  көміртегі
бар  ауадағы  отгегі  жеткіліксіз  жағдайда  қыздыру  ар- 
қылы  алады: 
у
2С  +   0 2  =   2С0
Кремний  (Ц)  оксидін,  кремний  (IV)  оксидін  крем-
ниимен  қосып,  тотықсыздандыру  арқылы  алады:
8
і
0 2  +   8і  =  8іО
Азот  (I)  оксидін  аммоний  нитратын  қыздырып,  ыды- 
рату  арқылы  алады:
N ^ N 0 3   =   N^0  +  2Н20
Азот  (II)  оксиді  жоғары  температурада  (электр  раз-
ряды  кезщде  трамвай  сымдарының  маңайыңда  пайда  бо-
лады)  азот  пен  оттегінің  әрекеттесуінен  алынады  немесе
мыс  пен  сүйытылған  азот  қышқылының  әрекеггесуі 
нәтижесінде  түзіледі:
N2  +  0 2  =   2 Ш  
ЗСч  +  8НМ03  =   ЗСи(НОз)2  +  2 Ж )|  +   4Н20
вг
Күкірт  (II)  оксидін  сульфурил  хлориды  мен  күмісті 
қосып,  қыздыру  арқылы  алады:
8 0 С 1 2  +   2 А г  =   8 0 ^   +   2А еС 11
2—1443

ч*
Түз  түзбейтін  оксидтер  қосылу  реакциясына  бейім 
келеді 
және 
нәтижесінде 
жоғары 
валентті 
түрақты 
қосылыстар  түзеді,  мысалы:
2СО  +  О* =   2С 02 
2 3 0   +   0 2 =   2 8 0 2
Бүдан  басқа  түз  түзбейтін  оксидтер  әр  түрлі  тотығу-
тотықсыздану  реакцияларына  қатысады,  мысалы:
2
+ 
2
+ 
0 
№  0   +  С  О  =   №  +   С  0 2
N ^ 0   +   Н28*  =  N°  +   5°  +  Н20
Түз 
түзбейтін 
оксидтер 
әр 
түрлі 
мақсаттарда 
қолданылады.  Мысалы  көміртегі  (II)  оксиді  домна  пеш-
терінде 
тотықсыздандырғыш 
және 
отын 
(жанғышгаз)
ретінде,  азот  (I)  оксиді  операция  жасағанда  иаркоз 
ретінде,  азот  (II)  оксиді  азот  тыңайтқыштарды  алуға
қолданылады.
Түз  түзетін  оксидтер  (негіздік  оксидтер).  Сумен 
қосылуынан  шыққан  ғидраттары  негіздер  болатын  немесе 
негіздердін  ыдырауынан  түзілетін  оксидтерді  негіздік  ок- 
сидтер  дейді.  Сілтілік,  сілтілік — жер  металдарыньщ,
лантоноидтардың,  актиноидтардың  және  қосымша  топша- 
лардағы  көптеғен  металдардың  оттегімен  қосылыстары
негіздік  оксидтерғе  жатады,  мысалы:
Ма20 ,  Н20 ,  СаО,  ВаО,  ҒеО,  N10,  Ьа20 3,  С120 3,  М<і20 3.
Суда 
еритін  оксидтер  сумен  тікелей  әрекеттесіп 
негіздер  немесе  сілтілер  түзеді,  ал  мүның  өзі  олардың
негіздік  оксидтер  екенін  дәлелдейді:
К20   +  Н20   =   2К0Н  
1л20 3  +  ЗН20   =   2Ьа(ОН)3
Көптеген  негіздік  оксидтер  суда  ерімейді,  ал  олардың 
негіздік  екенін  сәйкес  негіздерді  қыздырып,  ыдырату 
арқылы  анықтауға  болады:
Си(ОН)2  =  СиО  +  « 20  
2Ғе(ОН)3  =   Ғе20з  +   ЗН20
34

Соңғы  екі  реакция  мыс  (II)  оксиді  мен  темір  (III) 
оксиді  негіздік  екенін,  өйткені  олар  негіздер — мыс  (II) 
гидроксидімен 
темір 
(III) 
гидроксидінің 
ыдырауынан
түзілетшш, 
сондықтан 
да 
бүл 
оксидтерге 
аталған 
непздер  сәйкес  келетінін  көрсетеді.
о к с и д т е р д і   а л у   ж о л д а р ы :
1.  Негіздік  оксидтерді  ауада  немесе  оттегінде  нағыз
металдарды  қыздырып  тотықтыру  арқылы  алуға  болады, 
мысалы: 
’
4Іл  +   0 2  =  2іл20  
2№   +   0 2 =   2№0
^рімеитш  непздерді  қыздыру  арқылы  негіздік  ок- 
сидтер  алуга  болады,  мысалы:
Ғе(ОН)2  =   ҒеО  +  Н20  
Со(ОН)2 =   СоО  +  Н20
■I
3. 
Орта 
түздарды 
қыздырып 
ыдырату 
арқылы
непздік  оксидтер  алуға  болады.  Бүл  жағдайда  негіздік
оксидтермен 
қатар 
қышқылдық 
оксидтер  де 
түзілуі 
мүмкш,  мысалы: 
. 
л
СаСОз  =  СаО  +   С 02 
V
2 Р Ь (І> Ю з)2  =   2 Р Ь О   +   4 К 0 2  +   0 2 
Са3(Р 04)2  =  ЗСаО  +   Р20 5
4.  Кейбір  пассив  металдардың  түздарына  сілтімен 
әрекет  еткенде  түзілетін  гидроксидтер  өте  түрақсыз  бо- 
латындықтан,  оірдсн  сәйкөс  оксидтср  түзіледі:
Н&(^Оз)2 +  21ЧаОН  =   Н&о і  +   Н20   +  2ЫаМ03 
2 А ^ 0 3  +  2КОН  =   А&О  +  Н20   +  2К К 03
5.  Сульфидтерді  өртеу  арқылы  негіздік  оксидтерді 
алады: 
* 
*
2СсІЗ  +   3 0 2 =   2Сс10  +   2802 
4Ғе82  +  7 0 2  =  2Ғе20 3  +   8302
Негіздік  оксидтер  кәдімгі  жағдайда  кристалды  қатты 
затгар.  Цксидтегі  металмен  оттегі  өзара  иондық  байла-
35

ныс  арқылы  қосылған.  Негіздік  оксидтердің  барлығы  да 
қышқылдармен  әрекеттесіп  түздар  түзеді:
СиО  +  2НЫ0
3
  =  Си(К
0 3)2
  +  Н20  
Ьа
2
0
3
  +  ЗН
2
ЗО
4
  =   Ьа2(5 0 4)з  +  ЗН20
Негіздік 
оксидтер 
қышқылдық 
оксндтер 
мен 
әрекеттесіп  түздар  түзеді:
СаО  +   5 і0 2  =   СаЗЮз
N3^0  +   80з  =   Ка25 0 4
Еритін  негіздік  оксидтердің  (сілтілік,  сілтілік-жер  ме- 
талдар  оксидтері)  сумен  әрекеттесіп  негіздер  (сілтілер)
түзетіні  жоғарыда  айтылды.
Негіздік 
оксидтер 
орта 
және 
негіздік 
түздармен
әрекеттеспейді,  дегенмен  олардың  қышқыл  түздармен 
әрекеттесуі  мүмкін,  мысалы:
щ
СаО  +  2^аНСОз  =   СаСОз I  +   Иа2С 03  +   Н20  
ВаО  +  2№ Н $04  =   Ва3041  +   Иа25 0 4  +   Н20
Негіздік  оксидтер  тотығу-тотықсыздану  реакциялары- 
на  қатысып,  тотығу  дәрежелеріне  сәйкес  тотығуы  да, 
тотықсыздануы  да  мүмкін,  мысалы:
2
+ 
0
 
0
 
4
+
2Мп  О  +   С  =   2Мп  +   С 0 2 
Мп20з  +   Н2  =   2МпО  +   Н20
Қ ы ш к ы л г т ы к  
оксиптеп  деп  сумен  қосылысы  қышқыл- 
дар  болатын  немесе 
қышқылдардың  ыдырауы  нәти- 
жесінде  түзілетін  қосылыстарды  айтады.
Еритін  оксидтердің  сумен  әрекеттесуі  нәтижесінде 
сәйкес  қышқылдар  түзіледі:
8 0 3  +   Н20   =   Н2$ 0 4
Р20 5  +   ЗН20   =   2Н3Р 0 4
Қышқылдық 
оксидтер 
сәйкес 
қышқылдарды 
қыздырып  ыдырату  арқылы  алынады:
Н 28
і
0 3  =   $ Ю 2  +   Н 20
Н 2С 0 3  =   С 0 2  +   Н 20
36

ы:
Бүл  реакциялар  кремний 
(IV) 
оксидіне  кремний
қышқылы,  көміртек  (IV)  оксидіне  көмір  қышқылы  сәй-
кес  келетінш,  сондықтан  олар  қышқылдық  оксидтер 
екенш  көрсетеді.
Қышқылдық  оксидтерді  нағыз  металл  еместер  және 
?ЛҒаРс^  ^ н т т іл ік   керсететін  металдар  түзеді,  мысалы:
50г,  ЗОз,  С 02, 
8
Ю2,  С1
2
0 ,  С
120
7,  Сг03,  Мп20 7,  Ғе03,
>үОз,  А
02
О
5
  т.  б.
Қ ы ш қ ы л д ы қ  
о к с и д т е р д і  
а л у  
ж о л д а р
1.  Қышқылдық  оксидтерді  металл  еместерді  ауада 
немесе  оттегіңде  жағу  арқылы  алады:
С  +   0
2
  =  С 02; 
4Р  +  5 0 2  =  2Р
2
0
5
2.  Қышқылдық  оксидтерді  орта  түздарды  ыдырату 
арқылы  негіздік  оксидтермен  бірге  алады:
2Сп(К0
3)2
  =   2СиО  +   4Ы0
2
  +   0
2
М^СОз  =   М§0  +  С 0
2
3.  Қышқылдық  оксидтерді  металдарды  немесе  металл
емесгерді 
тотықтырғыш 
қышқылдарда 
еріту 
арқылы 
алуға  болады:
А§  +  2НЖ
) 3
  (конц)  = А§Ы0з  +   1Ч0
2
  +   Н20
8
  +  2Н28 0 4  =  38 0 2  +   2Н20
4.  Кейбір  түрақты  оксидтер  қыздырғанда  түздардан 
[қыш  оксидтерді  ығыстырып  шығарады,  мысалы:
К а 2С 0 3  +   8 і 0 2  =   М а 28 Ю 3  +   С 0 2 
С г 2( 3 0 4) 3  +   З В 20 3  =   2 С г ( В 0 2) 3  +   З З О з
Қышқылдық  оксидтерді  кейбір  қышқылдарды  кычды
рып  ыдырату  арқылы  алуға  болатыны  жоғарыда  айтыл 
ды.
Қышқьілдық  оксидтер  негіздермен  және  негіздік  ок 
сидтермен  әрекеттесіп  түздар  түзеді,  мыса/
^ 0
5
 +   2№ 0Н   =  2ЫаК0
3
  +   Н20
М п20 7  +   2 К 0 Н   =   2 К М
п
0 4  +   Н 20
37

С гО з  +   К 20   =   К 2С г 0 4
Қышқылдық  оксидтер,  негіздік  оксидтер  сияқты,  әр 
түрлі  тотығу  тотьіқсыздану  реакцияларына  қатыса  алады:
4СгОз  +   С2Н3ОН  +  6Н28 0 4  =   2Сг2(8 0 4)3  +   2С 02  +   9Н20
8 0 2  +  2Н25  =   38°  +  2Н20  
С 02 +   2Ме =   С°  +   2М
е
О
Амфотерлік  оксидтер. 
А м ф о т е р л ік   о к с и д т е р  
деп  әрі 
қышқылдық  оксидтің,  әрі  негіздіқ  оксидтің  қасиеттерін 
көрсететінін,  ягни,  негіздермен  қьппқылдық  оксидтерше, 
ал 
қышқылдармен 
негіздік 
оксидтерше 
әрекеттесетін 
қосылыстарды  айтады,  мысалы:
8п0  +   2НС1  =   8
п
С12  +   Н20  
8пО  +   2ЫаОН  =   Ыа28 п 0 2  +   Н20
натрий  станниті
Амфотерлік  оксидтерді  металдық  та,  металл  еместік 
те  қасиеттері  күшті  емес,  кестенің  орта  түсына  орна- 
ласқан  біраз  элементтер  түзеді.  Амфотерлік  оксидтердің 
мысалдары  ретінде  2 п 0 ,  8п 0,  СеО,  Сг20з,  А120
з
,  Оа2Оз, 
РЬО,  Мп02  т.  б.  қосылыстарды  келтіруге  болады.|
Амфотерлік  оксидтерді  екі  жақтылық  қасиеттер  көр- 
сететін  металдарды  ауада  немесе  оттекте  жагу  арқылы 
алуга  болады,  мысалы:
4А1  +   3 0 2  =   2А120
з
 
2РЬ +   0 2  =   2РЬО
Амфотерлік  оксидтерді  оларга  сәйкес  келетін,  негіз- 
дерді  ыдырату  арқылы  алуға  болады:
2Сг(ОН)3  =   Сг20 3  +  ЗН20  
Мп(ОН)4  =   Мп02  +   2Н20
.  Амфотерлік  оксидтер  негіздік  оксидтермен  қышқыл- 
дық  оксидтерше,  ал  қышқылдық  оксидтермен  негіздік 
оксидтерше  әрекеттеседі:
СаО  +   А120з  =   Са(А102)2 
А120 3  +   28Ю2  =  А12(5іОз)з
38

алю
Бірінші  реакцияның  нәтижесінде  кя яышй  Щ) 
минаты,  екінші  реакцияның  нәтижесінде  алюминий  сили- 
каты  түзіледі.  Амфотерлік  оксидтерді  түрақты  валент- 
тшік  көрсететін  метадцар  да,  айнымалы  валенттілік 
көрсететін  металдар  да  түзуі  мүмкін.  Мысалы  мыры_ 
оксидінде  екі  валентті,  ал  алюминий  үш  валентгі,  яғнн 
бүлар  түрақты  валенттілік  көрсетеді.  Әр  түрлі  айнымалы
валентплік  көрсететін  металдардың  төменгі  валенггілік 
көрсететш  оксидінің  негіздік,  орташа  валенттілік  көрсе-
тетш  оксидшщ  амфотерлік,  ал  жоғары  валентті  оксиді
қышқылдық  қасиет  көрсетеді.  Мысалы  темір  ҒеО,  Ғе20 3 
ҒеОз 
оксидтерш 
түзеді. 
Бүлардың 
ішінде 
ҒеО-ныіі 
непздік,  Ғе20 3-тің  амфотерлік,  ал  ҒеОз-тің  қышқылдық
”алады*  С°ВДықтан  ҒеО  негіздік  оксид  ретінде 
амфотерлік  және  қышқылдық  оксидтермен  әрекеттесіп 
(қоспаны  балқытқанда)  түздар  түзеді:
ҒсО  +  
=   Ғе(Ғе02)г  темір  (II)  ферриті
^еОз  =  ҒеҒе04  темір  (II)  ферраты.

жүктеу/скачать 28,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: